Сурврмуд болн даалһвр.

1. Кезә цагин йовдл шүлгт цәәлһгдҗәнә?

2. Чимд Чөдр хойр күүнә тускар ю медвт?

3. Аюк хаана тускар келҗ өгтн.

Утх зокъялын онл. Поэмин тускар түрүн медрл.

Поэм - шүлгин кев-янзар үүдәгдсн олн әңгтә, олн йовдлта, олн дүрмүдтә зокъял. Поэм эпическ, лирическ эс гиҗ лиро-эпическ болна.

Түрүн эпическ поэс үүдсмн. Олна амн үгин урн бүтлмүд дунд алдршсн нертә зокъял - хальмг баатрльг дуулвр «Җаңhр» - эпическ поэм. Эпическ поэмс дундас туурмҗ - тууҗин поэмс йилһҗ болхмн. Туурмҗ - тууҗин поэмст олн әмтнә тууҗд болсн йовдлмуд үзүлгднә.

Хөөнь утх зокъялд лирическ болн лироэпическ поэмс һарсмн. Лирическ поэмст түүрвәчнр эврәннь санаһан, зовлңган эс гиж байран медүләд бичнә, иим поэмс төрскн һазртан нерәдгднә. Үлгүрлхд, Калян Санҗин «Теегтән нерәдсн частр»-лирическ поэм, юңгад гихлә шүлгч поэмдән теегт болсн хүврлт үзүлсн деерән теегтән, төрскн һазртан дуртаһан умшачнрт медүлҗәнә.

Лироэпическ поэмст үүл йовдл бәәсн деерән түүрвәчнр эврәннь санан-седклән медүлнә, һол дүрмүдин кесн йовдлмудынь үнлнә. Үлгүрлхд, Сян-Белгин Хасрин «Өнчн бөк» гидг поэм –лироэпическ поэм. Түүрвәч өнчн бөк болн Инжрин бөк хойрин хоорнд болҗах сөрлцә үзүлсн деерән эврәннь нерн деерәсн болҗах йовдлыг шинҗләд, өнчн бөкд санань зовҗасан медүлнә.Сян-Белгин Хасрин «Ах-ду хойр» поэм -тууҗин поэм, энүнд хальмг улсин туужд болсн йовдлын тускар келгдҗәнә: Аюк хан болн хан Петр хойрин харһлт.

Нуура Владимир

(1938)

Нуура Владимир-Хальмг улсин шүлгч.

Нуура Владимир 1938-гч җилд Үлдчнә әәмгин Буһу хотнд багшин өрк-бүлд төрсмн. Хальмгуд Сиврүр туугдхд эн тавта бәәҗ.Тенд Тюменск областин Ялуторовск эдл-ахун механизаторин училищ төгсәнә. 1957 җилд Хальмг Таңһчурн ирнә.

Төрскн һазрурн ирәд, Карачаево-Черкесск балһснд багшин училищд сурад, багшин эрдм авад, Негдгч Үлдчнә эклц школд көдллә. Хөөнь Элстин пединститутд сурад, багшин мергҗлтән өөдлүлсмн.

Нуура Владимир «Хальмг үнн» газетин редакцд, Хальмг дегтр һарһачин директор, «Теегин герлин» редактор, бичәчнрин Ниицәнә һардач, Хальмг радион директор болҗ көдлҗ йовсн күн.

Урн билгин түрүн ишкдлән Нуура Владимир җирдгч җилмүдин эцүст шүлгәр экллә, тер түрүн шүлгүднь «Хальмг үнн» болн «Теегин герл» альманахд барлгдҗ йовсмн.

«Цаһан седкл» (1971), «Герлтә дүр» (1972), «Җирһлин үндсн» (1974), «Булгин амтн» (1976), «Җилмүд уудан кемлнә» (1978), «Улан һанзһта залус» (1980), «Җирһлин судцн» (1982), «Оддас герлтә» (1983), «Җирһлин тагтс» (1984), «Байр белглтн» (1985), «Көк урсхул» (1986), «Һазрин ицл» (1988), «Экин әдс» (1992), «Алтн зул» (1994)- эн дегтрмүд Нуура Владимирин урн билгләнә герч болна.

Эн дегтрмүднь түүрвәчин үзл-санаһинь, ухан-тоолвринь илдкҗ, шүлгләнә һолдк седв-төрләнь чигн таньлдулна: урдк болн эндрк цаг, эндрк өдр, төрсн һазр-усн, улсин күңкл оюн-билг, күн болн әмдрл.

Тууврин уршгар талын орнд-киитн Сиврт бальчр цагтан тусад, өлсәд-харһнад, җиң киитнд көрәд-көлдәд бәәсн болв чигн, заяни ачурар эрлгин һарас алдрҗ һарад, өсәд-өөдләд, күн болсан Нуура Владимир кезәд чигн мартхш, ач туслсн багшан, талдан эгл орс улсиг, ах-эгчнр болсн күүг седклдән бәрҗ, бахмҗта ханлтан өргҗ, олнд медүлнә. «Әмд седклин реквием» гидг поэм, «Тамһта җилмүд» гидг наадн, «Сиврин туск тодлвр», «Эрцс һол.Киитн барак…», «Атхм һазр», «Көвүнә нәәлт», «Ялуторовск» болв нань чигн талдан кесг шүлгүдт һашута арвн һурвн җилин туршарт нүдәрн үзсән үнн һолтаһар дүрслдгнь лавта.

Шалһач Дорҗин Данара Нуура Владимирин тускар иигҗ бичлә: «… нерәрн туурсн ахнриннь зокъялмудыг эн дуралһҗ буулһҗ бичхш. Теднә шүлгләни әрүн цевр үлмәд тусч, теднә хәәҗ сексн «уурха саңгиг» олзҗ, шүлгч эврә бийинь цеңнсн дууһарн өөдән авч дуулх саната»,- гиҗ.

Көк буурл теегм

Цаста уул, бүтү модн

Цаhан hол чамдан тааста.

Көкинь шимж өссн нанд

К ө к буурл теегнь тааста.

Цеңкр торhн теңгрнь нанд

Цевр эрднәс даву үнтә.

Өвснә үнр тунсн салькн

Өвчнәс седкл эдгәм күчтә.

Бүдрәд одхла, шарлҗн күртлән

Бийим бүмнәд hаран ө гнә.

Әрүн эн hазр угаhар

Эмд бәәҗ чадшгоhан меднәв.

Дәәнә цагин өдмг

Өрүн к ө длмшт hарсн экнр

Өдмг авчрхд бичкд нәәлнә.

Асхн бүрүл ортл гердәд,

Аашхинь эдн тааҗ меднә.

Һартан зүсм бәрснә зүркн

Хаврин торhа мет дуулна.

Һар хоосар экнь ирснә,

Һундлын нульмсн бахлур бәрнә.

«Өлснәс бөкнь уга»,- гисн

Үлгүриг Таня бергн эвдәд,

Өдмгин тасрха нанд ө глә,

Үкләс ицл әмд hарла.

Дәәнә сумнас сулдсн hазр

Дәкнәс байн урhцар төрнә.

Бергнә зүсмәс даву үнтә

Белг уга бәәсинь меднәв.

Көвүнә нәәлт [61]

Хар зүсмин төлә Сиврин

Харhа, хусм мод көрәдсн,

Экән күләсн өлн көвүнә

Элкн нурhн хойр харhна.

Зуслң тал hарсн зөг

Зунин бал хәәж ниснә.

Әрә торсн үрндән эк

Әм көгсн өвсәр залhна.

Ө-шуhу модн дотр

Өдмгин үнр хамрар орна.

Өлн экнр үрдиннь хүвинь

Өдрин туршар хавтхдан теенә.

Эк өдмг кеерәс авчрхинь

Эс күләсн үрн уга.

Шүлсән зальгн бәәҗ, нүдн

Ширгәд одмар хаалhур гердлә…

«Аашна, аашна!»- гисн зәңг

Агта асхни аhар шуулла.

Үнтә зүсмән атхсн үрд

Үкләс гетлүлсн экнрән дахла.

Һаза ор hанцарн үлдж,

Һашун нульмсан зальгҗ залуршнав.

Түрүн болҗ өрүн ицлән

Түрү цагин чирәд оршалав.

***

Эрцс hолын мөсн дорас

Эгчин hал насн шаhана.

Бар сарин җиңгәс сулдхх

Баатр угаhинь заяч келнә.

Кедү җил давсн болвчн,

Керсү хәләцнь нама бүләлнә.

Һашун нульмсан зальгн бәәҗ,

Һалвр мендән келҗ мишәнәв.

Эгч дүүhән үкләс алдулҗ,

Эрцс hол деер үлдлә.

Генәртә хәләцәр нама үдшәҗ,

Герлтә хөөтин үүд секлә.

Шавдл эгчин өгсн мирд

Шав-шархас хальч болна.

Эрүл-менд дүүhән таньсн

Эгчин нүдн герлтәд одна.

Насн давх дутм Сиврин

Нарн хатяр үвл сангдна.

Цунцг зунар эгчин хәләцәс

Цусн киитрәд, седкл беернә.