Сурврмуд болн даалһвр.

1. Бумбин орнд учрсн түрмшгин тускар келтн.

2. Һурвн бичкн баатрмуд дәәснлә ямр кевәр ноолдна?

3. «Баһ наста баатрмуд Бадмин Улана орнд» гидг нәәрүлвр бичтн.

Олна дуд.

Хальмгуд дуундан дурта болн хару. Ямаран йовдл эс харhвчн: дән, аюл, зуд болвчн, хүрм, гиич, байр болвчн – цуг эн тоот дуудтнь орҗ дуулгдна.

Дуд хальмг улсин җирhлд кезәнәс нааран бәәhә юмн, зуг шинҗллhнә көдлмш XX зун җилмүдт кегдсмн. Олна дуудыг шинҗлсн зәрм номтнрин нерд: Н.Ц.Биткеев «Калмыцкий песенный фольклор», А.Борманджинов «О калмыцкой обрядовой поэзии», Е.Э. Хабунова «Калмыцкая свадебная обрядовая поэзия», В.Т. Сарангов «Калмыцкое народное поэтическое творчество. Фольклористика».

Тууҗин дуд.

Кесг зун җилмүдин эргцд хальмг улс дала олн дуд hарhсмн. Тедн дунд онц орм эзлдгнь – тууҗлгч дуд. Хальмг тууҗлгч дуд учр – утхарн йир өвәрц болн соньн.

Дун җирhл хойр хоорндан холвата. Улсин җирhлднь харhсн hашута болн сүртә йовдлмуд тууҗд үлднә, олн әмтнә чееҗднь хадhлгдна. Цагнь ирхлә, кен болвчн уудлад уга авдрасн hарhҗ авад, айс орулад, дуулад оркна. Цаг кемҗәhән гееhәд, кезәнә давсн төриг өөрдүләд оркна. Эннь – дууна күчн. Дун гисн – олн -әмтнә ухан – тоолвр. Ямаранчн ик болн баh үүл келн - әмтнә җирhлд үзгднә, тер үүл дуунднь эркн биш орҗ дуулгдна. Хальмгудын җирhлин тууҗднь учрсн тоотыг тоолхла, толhан үсн күршго. Зүн hарас Иҗлин көвәд нүүҗ ирәд, зун җир hар җил бәәчкәд, орс хаана даҗрлhинь тесҗ ядад, хәрү бәәсн hазрурн хальмгудын ик зунь нүүж одсн – нег hашута йовдл тууҗд бәәнә. Эн йовдл 1771 җилд болсмн. Тер хальмгудыг Китдин нутгур авч одсн – Увш хан. Иим зовлңгта, насн – насндан мартгдшго йовдл әмтнә чееҗд хадhлад, ода күртл дуулгдна:

Машин цәвдрән көлгдсн,

Маңhд бориhән көтлгсн,

Мана нойн хан Увш

Маниhән яhтха гисмб?

Зуг зовад - түрәд, му заяhан эдллдәд, әрә гиҗ hазртан күрсн болад, нань «ордг нүкн уга» болна. Тер Китдин хаана цевд туссна тускар «Хойр ногт» гидг дун бәәнә. Тер дуунд иим үгмүд харhна:

Орсин олсн ногтас алдрхларн,

Китдин төмр ногтднь орв бидн.

Цаhан хаана догшнас хуурхларн,

Ца – Вань хаани цааҗла харhв бидн.

Эн дууна чинрнь йир ик. Нүүҗ одсн хальмгудыг Әрәсән хаанас давуhар Китдин хан даҗрҗасиг эн дун ивтркә сәәнәр медүлҗәнә.

1812 җил Әрәсәhүр Францин церг дәврхд хальмгуд цуг Әрәсән цергин ханьд әмән әврллго орлцад, аврлт уга хортыг Москваhас Франц күртл көөhәд, Парижднь орулад, байрта Диилврән җидин үзүр деер авч ирсмн. Ик дәәсән дарсндан 216 цергчнр мөңгн медальмудар ачлгдсмн, 27 орлцачнртнь ач иктә ашлвр бәрүлгдсмн.

Эн дәәнәс хальмг мөртә цергчнр келн - әмтндән үй- үйдән мартгдшго мөңк белг авч ирсмн. Тернь дуд:

Сөм хамрта парнцслань

Сөргдн йовҗ чавчлдлав.

Чавчлдн гиҗ чавчлдсн угав,

Әмнәннь төлә чавчлдлав.

Төгрг цаhан нууриг

Төгәлн йовҗ чавчлдлав.

Чавчлдн гиҗ чавчлдсн угав.

Төрскәннь төлә чавчлдлав.

Әрәсән медлд орснас нааран хальмгуд халун цусан асхад, әмән әрвллго hавшун, дәәч эв – дав үзүлҗ, дәврсн цуг дәәсдин өмнәс босҗ, нер hарч йовснь мана орн – нутгин тууҗд билршго үзгәр барлата.

Келхд, XVIII- XIX зун җилмүдт улан түүмр мет негт унтрад, негт падрад 20 hар җилин туршарт орс – түрг дән болсмн. Эн ноолданд хальмг церг шунмhа кевәр орлцсмн. Энүнә тускар эндр өдр күртл мартгдад уга дун бәәнә:

Туула җилин хаврарнь

Туркин дәәнднь мордлавидн,

Туркин дәәнд мордв чигн

Тууhад, чавчад авлавидн.

Дөнн бор мөрдүднь

Дөлвк ишксн йовдлта

Дөрвн җилә дәәнчнь

Дөрвкн сарар болзгта.

Дун эврә җирhлтә. Сар, җилмүд давад, ду hарсhсн күн мартгдад, зөв учрнь геедрсн бийнь, дун дуулгдад, үйәс үйдән келгдәд йовна.

1914 җил импералистическ дән эклв. Эгл әмтнә цусн асхрв. 1916 җилин мөчн сарин 25-д орс хаана зәрлг hарсмн. Тер зәрлгт хальмг залу әмтн 19 -әс авн 43-та күртл цуhар цергә көдлмшт авгдхмн гиҗ батлгдсмн.

Эн йовдл бас кевәр дууhар дамҗҗ үлдв:

Баахн, баахн баhчудыг

Балhс орулад көөнә.

Байн, нойн, зәәсңгүд

Балв туск болтха.

Эн дун 1914 – 1916 җилмүдт hарсмн. Дууна үгмүдт олн - әмтнә дәәнд дурго седкл үзүлгдҗәнә, дәәг босхсн хаадудт, нойдудт, баячудт «балв туск болтха» гиҗ харал тәвгдҗәнә.

Увш хан

Машин цәвдр көлглсн

Маңһд бориһән көтлсн,

Мана нойн хан Увш

Маниһән яһтха гисмб?

Шемнр тамһта Уланта,

Шеерң нойн һазрчта,

Шаргад һарсн торһудыг

Хамаран одв гихв.

Ховң [33]Иҗл хоорнд

Харвх баран үзгдхш,

Хомнҗ нүүдг торһудыг

Хамаран одв гихв.

Уластн[34] гидг һолыг

Услур муута гисмб?

Урдк цагин сәәчүдиг

Уха татута болһсмч?

Харм[35] гидг һолыг

Хаврҗң муута гисмч,

Хаана цагин сәәдүдиг

Хәләмҗ татута болһсмч?

Нәрн[36] гидг һолыг

Намрҗң муута гисмч,

Наад захин хасгудыг

Наһцхнр хадмуд болһсмч?