Сөм хамрта парнцс

Сөм хамрта парнцслань[37]

Сөрглдн бәәҗ чавчлдлав.

Чавчлдн гиҗ чавчлдсн угав,

Әмнәннь арһд чавчлдлав.

Төгрг цаган нууриг

Төгәлн йовҗ чавчлдлав,

Чавчлдн гиҗ чавчлдсн угав,

Әрәсәннь төлә чавчлдлав.

Маштг бор морнь

Девшн бәәҗ цемшнә,

Мана нойн Җууҗа

Моску[38] темцәд мөрлнә.

Тасрха гүүдлтә борнь

Тагтын амрар цемшнә.

Тавн түмн парнцсиг

Тагтын амнд чавчия.

Гертәс һарад йовхнь

Гертәс һарад йовхнь,

Герлтә шамнь шатна.

Герлтә шамнь шатвчн,

Гер-малнь сангдна.

Әәдрхнәс һарад йовхнь,

Әәлтә шамнь шатна.

Әәлтә шамнь шатвчн,

Австрин һазрин зах болна.

Отгасн һарад йовхнь,

Олн шамин харань тасрхнь,

Одн шамнь шатв,

Орсин һазрин зах болв.

Давхр, давхр ууласнь

Дәкәд будн тасрхш,

Дала өргн торһуд, дөрвд

Давтҗ маднд сангдна.

Өндр, өндр ууласнь,

Оньдин будн тасрхш,

Эн мана торһуд,дөрвд,

Оньдин маднд сангдв.

Сурврмуд болн даалһвр.

1. «Увш хан» гидг дуунд кезә цагин йовдл цәәлһгдҗәнә?

2. Увш хан хальмгудыг кесгинь көндәҗ авч Зүн һар тал һарһснд эн дун ямаран бурушагч үн өгчәхинь шинҗлтн.

3. «Сөм хамрта парнцс» гидг дуунд хальмг дәәчнр юуна тускар дуулна? Эдн кенә төлә, ю харсҗ дәәлдсмб?

Хальмгуд 1812 җилин Төрскән харсгч дәәнд орлцсна тускар дегтрмүд умшҗ, класстан күүндә кетн.

4. Делкәд негдгч дәәнд (1914-1918) хальмгудыг хаана йосн күчәр орлцулсиг «Гертәс һарад йовхнь» гидг дун яһҗ бурушаҗана? Эдн Австрин һазрин захд күрхләрн, кенән санна?

Далн хойр хойр.

Ик кезәнә бәәҗ. Нег хан бәәҗ. Хан уудьвран һарһхар седәд, ухалҗ - ухалҗ, иим зар тәвнә:

«Дараһар далн негн худл келсн күүнд һанцхн күүкән өгнәв. Далн негн худл келдг келмрч улс хаана өргәһүр иртхә», - гинә.

Кесг билгтә келмрч улс хаана өргәһүр ирҗ, далн негн худл келхәр седдг болна, зуг худл хоорндан үн орулад келчкәд, хаана чанһ засгла харһад бәәдг болна.

Әмтин сүүлд нег өнчн, угатя көвүн ирдг болна. Көвүн нег чигн үн оруллго даңһар далн негн худл келдг болна.

Тегәд тер сүүрд келмрч көвүнә келсн худлнь эн:

Эцкәсн түрүлҗ һарад,

Элнцгиннь аду хәрүлләв.

Һарад уга шар ат унад,

Урһад уга уласар

Уурһ[39] кеһәд,

Томад уга деесәр

Хүүв кеһәд,

Һаң ик халунд,

Һазр ик дүүҗмд[40]

Орад уга бора орулад,

Шуурад уга шуурһ шуурулад,

Йовж йовад, ик гидгәр

Өлсн ундасув.

Тегәд өөр шидр

Худг бәәвзә гиһәд,

Энд- тендән хәләхлә,

Өл маңхн уулын

Ора деер

Ор һанц цандг

Гилс гиҗ үзгдв.

Эн цандгиг үзн бийәрн,

Эвтә шар атарн

Гүүлгүләд, күрәд ирхлә,

Эн цандгин

Көвәнь өтәд,

Дунднь

Тө болн дөрү көрәд оч.

Иигәд көрч одсн цандгас

Ус уудг арһ

Уга болв.

Тегәд йир яһс гиҗәһәд,

Толһаһан таслҗ авад,

Түүгәрн мөс цоолчкад,

Ус ууҗ ундан хаңһавув.

Усан ууҗ авчкад,

Буурин толһан чинән һанздан

Ботхна чимгнә дүңгә

Сурул[41] зүүһәд,

Боодг-боодгар тәмкән чикәд,

Сурул амндан авхар седхлә,

Амн уга, олдҗахш.

«Би толһаһан

Ус уусн һазртан мартад,

Үлдәҗ оркҗ билтәлв?»- гиһәд,

Хәрү цандган күрәд ирхлә,

Толһам:

«Мана күн күрәд ирвш»,- гиҗ

Өмнәсм марзг-марзг инәв.

Өөрдҗ ирәд хәләхлә,

Дорд бийнь көрәд оч,

Деед бийнь өтәд,

Ү- түмнәс идүлҗәҗ.

Толһаһан өргҗ авад,

Өтн, батхнынь

Саҗад уңһачкад,

Зүүҗ авад,

Һанзан амндан авад,

Цасар цәкүр[42] кеһәд,

Усар ул кеһәд,

Цәрд цәкәд,

Бүрд унһдаһад,

Утаһинь үүлнлә хутхлдулад,

Чирд-чирд нульмад,

Җирлһнд күргәд,

Алххинь арвн тавн дуунад

Һарад йовув.

Тегәд йовҗ йовад,

Нег хотхрур орад ирүв.

Ирхлә,

Батхнахн күүрлдәд- күүрлдәд,

Тасрад -негдәд, тасрад -негдәд,

Өнчән[43] авлдҗаҗ,

Тегәд теднүр өөрдәд одув.

Өөрдәд күрәд ирхлә:

-Хол һазрас йовсн эн күүһәр

Зарһан хаһлулҗ, өнчән авий?-боллдв.

Тегәд зөвтәһинь хойр ташад,

Зөв угаһинь нег ташад,

Өнчинь хуваһад өгчкәд,

Цааран һарад йовув.

Һарад йовхлам:

-Өнч авч өгсн ачта залуд

Ю белг өгий? –гиҗ,

Батхнс багшлдв.

Тегәд хоорндан селвлдҗәһәд,

Сәәр деерән дөрү өөктә,

Сәрсн сүүдән һуру тарһн,

Һурвн җилдән соврха йовсн

Һунн тарһн хар батхн өгв.

Түүгинь авад, һарад йовув.

Йовж йовад, ора шидр

Нег һазрт ирәд,

Алад уга бәәҗ,

Тер батхнан өвчәд,

Чанад уга бәәҗ идәд,

Тоста һарарн нег һосндан арчад,

Толһа дерләд унтув.

Унтад нег серн гихнь:

Көл талм нег юмн

Көлим ишкәд, шууглдад бәәхләнь серүв.

Үкс босад, хәләхлә -

Хойр һосм:

-Тамин хойр арвс

Нарн салькнд хатад,

Чи бидн хойр

Хоюрн әдл

Тееҗ йовналм бидн!

Тер бийнь мана эзн

Чи ман хойриг йилһәд

Чамд хот өгәд,

Нанд хот өгл уга бәәнә.

Чамд эзн дурта,

Нанд эзн дурго!..- гилдҗ,

Хоюрн хоорндан

Ноолдҗ, гүвдлдҗ бәәҗ…

Тер цүүглдәһинь соңсад,

Үкс гиҗ босад,

Зөвтәһинь хойр ташад,

Зөв угаһинь нег ташад,

-Цүүгәһән ахрдтн!-гичкәд

Унтув.

Унтад одсна хөөн,

Сөөни өрәл давсн цагла,

Дәкәд нег хойр юмн

Таш-түш гилдәд,

Көл –һарим ишклдәд,

Алс-булс авлдад,

Шуугад, цүүглдәд бәәнә.

«Ода эн юн юмс болхв?»-

Гиһәд босад ирхлә:

Утхинм гер утхтаһан ноолдҗаҗ.

Ноолдаһинь чиңнхлә иим:

-Килһснәс нәрхн,

Киирәс хурц чамаг,

Би тер бийичнь,

Чини зовлңгичнь дааһад,

Хоҗулд гүвдүләд,

Зовлң эдләд йовдг болув,

Тер бийнь эзн

Амр бәәсн чамд

Эвртә тарһн мах өгв.

Нанд юм өгсн угалм.

Тиим болхла,

Эзн чамд дурта,

Нанд дурго болҗаснь тер!-

Гиҗ утхинм гер келв.

Тегәд үкс босад,

Зөвтәһинь хойр ташад,

Зөв угаһинь нег ташад,

- Шуугаһан ууртн!-гичкәд,

Унтув. Унтҗ-унтҗ,

Өрүнднь босм гихләм:

Өрәсн һосм уга,

Утхм чигн уга.

- Ода эдн хааран

Одсн болхв?- гиҗәһәд,

«Хүрм гихлә,

Хумха толһа чигн

Көлврдг эс билү?

Йир эдн лавта

Хаана хүрм орсн»,-

Гиһәд,

Нег һосан хойр көлдән өмсәд,

Хаанаһур ирәд шаһахла:

Утхм хурмин хот-хол һардсн,

Һосм сөңч[44] болҗаҗ,

Намаг хоюрн үзчкәд,

Нүдән чирмәд оркв.

Тер докъяһинь медәд,

Би шуд герүр одад,

Үүдн хоорнд чөкләд суувв.

Орж ирәд суум цацум,

Утх һосн хойрм

Боссн күүнә бөрв дораһур,

Суусн күүнә сү дораһур

Көл-көл мах,

Бортх-бортх әрк

Тагчгар мел өгәд бәәнә.

Әрк-махан идәд, уучкад,

Утх, һосан дораһур

Татж авад зүүчкәд,

Эндәс һарад йовув.

Тегәд йовҗ йовад,

Зурмнахн зултрһнар

Зул өргәд,

Хурл хурҗасар орад ирүв.

Эдниг буру-зөв эргәд,

Цааран һарад йовув.

Тегәд давад йовҗ йовхла:

Туулас мөчрән[45] кирһҗәсн харһв.

Теднәс нег өөмснә ноос

Эвләд сурҗ авад,

Цааран һарад йовув.

Тегәд цааран йовҗ йовхлам:

Хойр буудя теңнсн[46]

Нег шорһлҗн харһна.

-Шорһлҗн, шорһлҗн,

Хааран одҗ йовнач?-гихлә,

-Яарм орҗ йовнав,

Эн хойр буудяһан хулднав, - болна.

Тегәд шорһлҗнасн салад,

Яарм хәләхәр,

Яарм орад һарув.

Яармдан ирәд,

Эргәд, төгәләд зөңндән

Юм хәләһәд, һәәхәд йовҗ йовлав.

Генткн одак шорһлҗм

Нег буудяһан дерлсн,

Мел шал согту,

Тоңһрцглҗ көлврҗ бәәҗ.

Өөрдәд одад:

- Шорһлҗн, шорһлҗн,

Ода яһад одснчнь энв?- гихлә.

- Хойр буудям

Эк-эцкин зөөсн

Зөөр биш билә!

Эврә эв- арһар

Зөөсн зөөр билә…

Эн яармд

Олн өңг,

Иньг- амрг харһад,

Нег буудяһан хулдчкад,

Әрк авад уучкувидн,- гив.

Шорһлҗар шог кеҗәһәд,

Түүнәс цааран давад һарув.

Тегәд йовҗ йовад,

Бүрүлин гегән тасрхла,

Хумха уга шар атан тәвчкәд,

Сур кевтә суняһад,

Суха кевтә һолиһәд,

Унтҗ одув.

Унтҗ- унтҗ,

Өрүнднь босн гихлә,

Хумха цаһан модн,

Һарад уга шар атым

Һартаснь көтләд,

Йовҗ одсн болв.

- Ода хааран одсн болхв?- гиһәд,

Һарад уга шар атан хәәһәд,

Гүүһәд һарад йовув.

Тиигәд йовҗ йовтлм,

Кеер теегт дала болсн,

Җиврнь мөстсн

Тарһн- тарһн тоодгуд харһв.

Теднәс тегәд күмсн[47] гиҗ

Зууран дөрвинь цокҗ авад,

Бүстән хавчулчкад,

Һарад йовув.

Тегәд йовҗ йовтлм

Генткн тоодгудм әмдрәд,

Намаг өргәд,

Деегшән нисәд һарв.

Ики деер, үүлнә наад бийд,

Бүсм тас тусад,

Тоодгудм алдрад, нисҗ одв.

Бийм ик деерәс

Дотран ухалж йовнав.

«Одал болна гидгнь эн»!- гиҗ,

Дотран ухалҗ йовнав,

Тиигҗ йовад, эврә хөвәр

Теегәр гүүҗ йовсн оон деер

Босн, хавчн тусад,

Һарад гүүлгүв.

Тегәд өмнән хәлән гихлә:

Геедрәд һурвн җил болсн

Мини хазарин ууд[48]

Оонын өврт

Өлгәтә йовсинь үзҗ авад,

Эврәннь өвртән дүрүв.

Дәкәд цааран гүүлгүв.

Тиигәд гүүлгҗ йовтлм,

Генткн эркә чигчә хойртм

Юмн торсн болв.

Эргәд хәләхлә:

Ниднин җил геедрсн

Ташмгин салдрһ

Көлинм чигчәд йовснь үзгдв.

Тегәд тер ташмган авхар

Өкәхлә, мөч шүүрәд,

Оон деерәсн хольврад,

Унад үлдәд бәәвүв.

Тиигәд йовҗ йовад,

Урһад уга шарлҗна йозурт

Ут хамтхасар көнҗл кеһәд,

Одачн һарад уга,

Унтҗ кевтсн туулан

Кичгиг үргәҗ босхад,

Ардаснь

Ниднин җил үксн

Һалзу хар барг күцәһәд,

Туулан кичгиг шүүрв.

Һарад уга туулан кичг

Ардан ишклхлә,

Һалзу хар баргм

Ара шудән күүчүлчкәд,

Арвн хонга һазрт

Ардан хәләл уга зулв.

Тегәд, арһ юундв?- гиҗәһәд,

Эврән бийм одад,

Күрәд уга йовҗ цокад,

Цокад уга йовҗ алад,

Һарарн бәрл уга һанзһлад,

Туулан кичгиг авад оркув.

Туулан кичгән авчкад,

Дәкн цааран һарад йовув.

Тиигәд йовҗ йовад,

Аралҗн гүлмәрн

Заһс бәрҗәснлә харһад,

Чанҗ, булҗ идх

Заһс сурҗ авад,

Цааран һарад ирхләм,

Зергләд бәәсн хойр уул

Хоорндан ноолдад,

Теңгр, һазр негдүләд,

Чидлән сөрҗ үзҗәҗ.

Тедниг үзчкәд,

Теднәс хол йовхар седәд,

Теңгсин көвә темцүв.

Теңгсүр күрәд ирхлә:

Теңгс шатҗ бәәҗ.

Теңгсин шатлһ һәәхҗәһәд,

Цааран һарад йовув.

Тегәд гертән ирәд,

Туула, заһсан

Чанҗ идхәр бәәхлә,

Туула заһсн хойр

Уга болҗ оч.

«Ода эдн яһҗ одв?»- гиҗ санад

Хавтхан уудлад хәәхлә:

Хавтхдм, яармас хулдҗ авсн

Хала хар хурвчин йоралд

Туула заһсн хойрм

Көзр наадад суусн бәәҗ,

Эн келсн тоотдм

Үнн бәәхлә – үксүв!

Худл бәәхлә- хуухлулсув!

Үксн керә нүдим чоңкг!

Уул деер бәәтлм

Усн авг!

Усн деер бәәтлм

Һал авг!

Унтрсн һалын зальд орсув!

Урһад уга модар

Маанян хатхулсув!

Һарад уга манҗар

Буян келгүлсүв!

Худл гихлә-

Андһарм тер.

Көвүнә келсн үгинь соңсчкад, хан шүүгдсән медчкәд, мек һарһна.

- Чи, тарха хоҗһр, келсн үгдән күрсн угач! Би чамд далн нег худл кел гиләв, чи давад, далн хойр худл келчквч!- гиһәд, аздлад, шаңгинь өгсн уга.

Далн хойр худлын тускар.

Кезән-кезәнәс нааран хурц келнә үлгүр болгч нег соньн зокъял –«Далн хойр худл» бәәсмн. «Далн хойр худл» бас чееҗәр келгддг,эцкәс үрнд дасхгдад, үйәс үйд чееҗлгдәд йовдг олна үүдәвр мөн. «Далн хойр худл» отг болһнд келгддг төләдән, олн зүсн вариантта болна. Тер олн вариантсин негнь эн.

Хан кедү догшн болв гиҗ терүнәс әәдго, хурц келтә, билгтә харчуд, угатя улс олн бәәсинь эн зокъял медүлҗәнә. Һанцхн харчудын олмһа кел чигн эн үзүлҗәнә, хан күн худлч, үгдән күрдго, хар күүнд зөв уга бәәсинь бас үзүлҗәнә. «Чи далн негн худл келхин ормд далн хойр худл келчксн бәәнәч»,-гиһәд, будглад, хан келсн үгәсн хәрү урвна. Тууль чиңнсн улс келмрч көвүг дамбрлхш, худлч хааг дамбрлна, терүнә мек-тахинь илдкҗ шалһна.

Эн туульд кесг хуучна заң-авцин тускар келгднә.Үлгүрнь, зул өргдг йосн. Зулын һол кедг җөөлн цаһан модн, цаһан өвсн бәәдг билә. Зултрһнар зул өргдмн биш. Хурлд мөргдг улс зөв эргдмн, буру эргдмн биш.