Главная Случайная страница


Полезное:

Как сделать разговор полезным и приятным Как сделать объемную звезду своими руками Как сделать то, что делать не хочется? Как сделать погремушку Как сделать так чтобы женщины сами знакомились с вами Как сделать идею коммерческой Как сделать хорошую растяжку ног? Как сделать наш разум здоровым? Как сделать, чтобы люди обманывали меньше Вопрос 4. Как сделать так, чтобы вас уважали и ценили? Как сделать лучше себе и другим людям Как сделать свидание интересным?


Категории:

АрхитектураАстрономияБиологияГеографияГеологияИнформатикаИскусствоИсторияКулинарияКультураМаркетингМатематикаМедицинаМенеджментОхрана трудаПравоПроизводствоПсихологияРелигияСоциологияСпортТехникаФизикаФилософияХимияЭкологияЭкономикаЭлектроника






Эрнҗәнә Константин





(1912- 1991)

Хальмг олн- әмтнә шүлгч, Советин Союзин Баатр Делгә Эрднин нертә мөрән лауреат Эрнҗәнә Константин 1912 җилд олн күүкдтә түрү бүлд үүдҗ һарад, эрт экәсн холҗад, бичкнәсн авн хотын теҗәләр заргдад, нег байнас нег байнд орад, борхшҗ ирәд, Советин йосна нилчәр секгдсн сурһулин сарул герт ирҗ төвкнҗ, харңһуһин ханяс гетлҗ, сарулын хаалһд орла. Элстин ШКМ төгскснә хөөн Эрнҗәнә Константинә өмн Саратов балһсна университетин сарул үүдн секгдлә. Һурвн җилд сурсна хөөннь Хальмг таңһчур дуудулад, барин халхар көдлх даалһвр өгсмн. Тиигҗ, партин даалһврар Эрнҗәнә Константин түрүни хальмг бичәчнрин зергләнд орсмн. «Улан баһчуд» газетд 1930 җилин март сард түрүн шүлгнь барлгдсмн.

1931 җилд «Дууч шар хөөч» гидг түүкән бичсмн. Эн – намтр түүк. Ачта бичәч түрүн бичсн түүкән соляд, дүрмүдин тууҗ шинрүләд, «Һалан хадһл» гидг роман бичҗ 1965 җилд дуусла.

«Теегин очн» (1935), «Мөңк байр» (1959),«Эвин түрүн хавр» (1961), «Торһа» (1966), «Мини йөрәл» (1969), «Андһар» (1973), «Җирһлин җивр» (1981), «Аңһучин көвүн» (1974), «Тер чилгр өдр» (1977) - иим олн хураңһус умшачнртан бичәч белгллә.

Бичкнәсн авн малын ард йовад, олна ду дуулад, эврән ду һарһад йовдгтан бичәч кесг дууна автор болҗ ик кезәнә хүврлә. Тегәд чигн Эрнҗәнә Константиниг «Дууч шар хөөч» гиһәд чигн нерәднә.

1982 жилд барас һарсн «Цецн булг» гидг дегтрт түүрвәч умшачнриг кезәнәк хальмг улин авъясмудла таньлдулна. Үлгүрлхднь: ботхан һолсн ботхинь авхуллһна туск домг, малын ноосар, арсар эд-бод келһн, модар кегдсн кезәнәк эд-таврин туск келврмүд. Төрскн улсиннь амн угин билгин далаһас бийдән элвгәр хоршулсн бичәч Эрнҗәнә Константин олн әмтнә дуд, йөрәлмүд, домгуд, үлгүрмүд, шогмуд, шавашмуд, яс кемәлһ, магталмуд эн дегтртән орулҗ. Эн дегтр өврмҗтә соньн болн цецн тоотар байн болсндан хурдар орс келнд орчулгдла, кесг давтгдҗ барлгдҗ һарла.

1965-гч җилд Эрнҗәнә Константин Советск Союзин Герой Эрдни Деликовин нертә мөрәһәр ачлгдла.1972-гч җилд Хальмг Таңһчин улсин шүлгч гисн күндтә цол зүүсмн.1991-гч җилд эн сәәһән хәәсмн.

Модчин туск келвр

Кезәнә хальмг улс - мана өвкнр теегәр ус, өвс хәәһәд цүүгәд йовдг цагтан модар урлҗ ю кеҗ эдлҗ йовсна тускар келҗәнәвидн.

Ишкә герин модар кесн цогцин келкәс, ниилвр гиҗ бәәнә. Энүгитн ода ораһаснь авн ирг күртлнь модар кеһәд ниилүлсн, зөрүлһә күртлнь келий.

Эн әмин деерк кирсләд, көвкәлһәд орксн дөрвлҗн нәрхн модд:

Цаһрг [49] -гидгнь тер. Цаһргиг шин тәәрҗ авсн бурһсн модар кенә.

Матад, матилһәд, көвкәлһкин кергт нег бийдк дурсинь зорад авчкна. Терүг һулмтын халун хогт дүрҗ авад, хойр үзүрәснь дархла, матинә, минь шиигәд матисн деернь хошад үзүринь харачла кирсләд хадчкла, деернь тәвсн ишкә өрк көвкәнә. Өрк хәрүлчксн цагт көрслчксн цаһрг хоорндаһар утан цооңгрҗ һарна. Эн бүдүн модар төгргләд кеснь:

Харач [50] –гидгнь тер. Харачиг бүдүн модар углад кенә.Тер харач күнд бичә болтха гиһәд, хагсу удн модар углад кенә. Харач ө-төгрг болна.Терүг төгрглҗ кехин кергт харач кех удн модн ут-ут болхла, дөрвн әңг, ахр-ахр болхла, зурһан докур, хадурин бәәдлтәһәр матлһтаһар углад, модн хадасар хадад оркхла, төгрг болҗ одна.Терүг төгргләд углчкад, төмр зануснд үзүр һарһад, цольгад, хумсн бурһуһар бурһудад, шүүнчәр дөрвлҗн өнцг һарһад, уньдин шор орулх нүкд һарһна. Харач белн болснь тер. Тиим бүдүн модар углад кесн харачиг герин деер бәрхин кергт харачин нүкд болһнднь үзүринь орулад, өргәд бәрх уньд кергтә болна.

Уньд [51] - гиснь дүңнхд хошад алд делм ут, ут урһа моддыг тәәрҗ авч ирәд, дурсинь авад үзүртнь шор һарһна, тер шор ода деер келгдсн харачин нүкдт углгдх йоста.

Уньд кесн модд ац уга һо болх йоста. Уньд һо болхла, герин урһц өндр, шовһр бәәдл һарна. Тиим болхла, деерәс орсн цасн, хурин усн һооҗхд чигн сән болна.

Хасгудын ишкә гер маштг хавтха бәәдлтә, тер юңгад гихлә, хасгудын герин уньд матьхр матлһта болна. Шормуднь әдл уньдин шормуд харачин нүкнд углгдна. Терүг харач, өрк, туурһс, дееврмүд бәрхин кергт уньдин дорк үзүринь уньна бөкс гиҗ келнә.Тер алднднь нег бәрм ормд бурһудад һарһна, нүкн болһнд мөрнә килһсн темәнә ноосн хойрар ээрәд кесн шидмсәр салдрһ кенә.

Харачин уньдар өргәд, термин толһаст уньна салдрһ өлгхлә, харач, дөрвн туурһ, хойр деевр кедү чиңгә күнд болв чигн дорагшан хольврҗ унхш.Тер юңгад гихлә, терм һазр деер зогсҗана, термин толһаст уньдин салдрһс өлгәтә.

Терм [52]. Термиг бас бурһсн модар кенә. Дурсинь хуулад авчкад, тал һарһҗ зорад, әрвҗ уга матилһнә, багцсинь ниилүлсн цагт төгрг кев зүүтхә гиһәд, хойр мод кирслҗ тәвәд, негвринь бурһудад, идән уга үкрә арс зүсәд чиигтәһәр үдәд, хойр талнь толһа һарһна,терүг термин үдәр [53] гинә. Тер цулһ арс сурлад үдсн арсн хатад, яг болҗ одна.Термиг сарсалһад, хүмәд йовсн цагт хойр талан толһата төмр хадасн әдл бат болҗ одна.

Эн зурһан терм төгрглҗ ниилүләд, багцс болһинь зөрүләд, өмн үзгин ниилвртнь харһа үүд тәвнә.

Ишкә герин модн үүдн. Хойр хасвчта деерк ниилвринь тотх [54] гинә, дорак күн алхад ордгинь эркн гинә.

Хойр хасвчин ниилврт тотх деерәснь хавтха хар модн оньс кеҗ оньслна.Ишкә герт ордг модар урлҗ кедг зинь болв.

Ода гер дотр бәәдг модар сиилүлҗ углҗ кесн хамгиг хама бәәдгинь хәләй. Герин деед бийд үкүг [55] бәәнә. Тал дундан оньслдг үүдтә хойр талагшан яршгудта, модар углад, хадад кесн үкүг. Эн үкүгт цәәһә тосн, өрм, цә уудг цевр ааһс, дееҗин цөгц, хот-хол бәәнә.Бичкн күүкд бичә уудлтха гиһәд, хойр төөлгәснь оньс дүүҗлчкнә. Деернь бара хурана. Баран деер модар кесн авдрмуд, хәәрцг бәәнә.Баран кевсәр эс гиж маралҗар бүркәтә. Барана барун бийднь зергләд бас модар кесн шкаф бәәнә.Шкаф деер тәклин ширә, модар кесн дееҗин цөгц, зулын тос кедг модн ховл бәәнә.

Шкаф тус термин толһаһас бас модар кесн орт харш бәәнә. Терүн дотр «дорҗ-җодв», «ходв», шүтән «мөрн ки» бәәдмн.

Шкафла зергләд,герин эзн залуһин модн орндг бәәнә. Байн күн болхла, модн орндгин дерндгнь өндр сәәхнәр сиилүләд, ширдәд орксн дөңкәһәд бәәнә. Ик дер огц дер хойрин толһаснь бас модар дөрвлҗн харһаһар кеһәд, булһарар бүркчкнә.

Эзнә орндгин дару хар модар татурдҗ кеһәд, зүүцүләд төмр бүсмүд цокад орксн чигәнә суулһ бәәнә. Эн чигәнә суулһ дотран модн бүлүртә, модн бүркәстә.

Чигәнә суулһин дару ар хаҗуһинь термин толһаһас бүч кеһәд өлгчксн, өмн нүүрәснь бүч кеһәд деерк уньнас дүүҗлчксн харһаһар дөрвлҗләд кесн таг эс гиҗ тәвц гиҗ бәәнә.Терүн деер модн шаңһ, ковшг, шүүрин шахур, модн ааһс, шүр, тавг тәвәтә бәәдмн.Тер таг дор зүн бийд хар модн кадушк, эркин оңһц, нохан идүш, хәәс тәвдг модар һурвлҗлад кесн көөтә тәвц кевтнә.

Герин барун хаҗуд барана дару дөрвлҗн модн яршг деер тәвчксн (залчксн) модар көндәләд кесн өндр суулһ мет, һазакинь олн зүсн ширәр төвд үзгүдәр төгәлүләд бичсн, дотркнь цааснд бичсн «номар» чикәтә, тал дундаһурнь төмр көшүр орулсн, доран эргәд бәәдг ут бүч боодг матлгта күрд бәәнә. Көгшд эркән татад, күрдән эргүләд:

Миңһн зеевә

Дерчин Җаңһрин зег,

Эрмбе, чембе,

Һомбо, җөмбе яң,

Һанҗн кеевә,

Зууҗн, зуңква,

Йол уза шолван-шолван дег…

-гиһәд маань умшад сууцхадг билә.Эн умшҗасн төвд үгмүдән ямаран үгинь, ю келҗәхинь меддг уга бәәсмн.

Эн күрдин дару гиҗгтә күүкнә модн орндг бәәнә.Дерин шуһуднь күүкнә цокдг шар харһа домбр оньдин көг орулһата бәәдмн.

Күүкнә орндгин дару барун иргд модн яңһрцга эмәл, шитмин һасн, чигтхин һасн, модн шаавр, кеер малд йовхларн бәрдг модн довуньг: модн иштә алх, сүк, келдүр кевтнә.

Сөг уга бүдүн хусм мод шүүнчәр малтад, көндәләд нүк һарһад, деерәснь мод зорад, углҗ бүркәд, ташр деерәснь земсгин цаһанар ки һарш угаһар ораһад, хатаһад орксн модн цорһ кенә.Цорһин нүкн ик хәәснә хойр модн бүркәстә нүк туслулцҗ тәвәд шаврар нааһад әрк нердг бәәсмн. Цорһар гүүсн халун ур, әркд хүврҗ дустха гиһәд, бичкн бәкрсиг бас деерән нүктә модн бүркәсинь туслцулад, шаврар шавдчкад, модн оңһцд тәвәд, киитн ус кечкнә. Эн әрк нерлһнд модар углад, зорад, харулад кесн цуг келгдв.

Бүдүн модыг зүүдл угаһар малтад кедг савмуд:

Тевш [56] гидгнь. Дотркинь ик хумсн бурһуһар бурһудад, зорад, малтад, һазад бийнь татурдад кесн модн тевш.

Маниг баһ цагт хүрмд, гиичд ирсн залус чимг, чимгәр, үй-үйәрнь утлад чансн мах цуһараднь нег тевшд тәвҗ өгдг билә.Эс гиҗ көдлмш кесн: ишкә кесн, хө кирһсн, өвс хадсн залуст иим модн тевшд ишксн цуста дотр тәвҗ өгдг билә.Тедн ханцан шамлчкад, хойр альхан ухрдҗ авад,селн шүүрәд иддг билә.

Тавг [57] гидгнь иим, тавгт күндтә гиичд, зәәсң, лам, байн медәтә улст күүндлгч йосар мах тәвҗ өгдг бәәсмн. Көгшн өвгн, эс гиж эмгн самнрта болхла, сард һурв мацг гиһәд: нәәмн, арвн тавн болн һучнд тавгт үд авдг билә. Үд авна гисн-болһчксн халун һуйриг тоснд, эс гиҗ өрмд холяд, тавгт дүүргәд, цадтлан иднә.Дүңнхд, өрүн нәәмн часин алднд идчкәд, өрүн нәәмн час күртл маңһдуртнь шиңгн цәәһәс талдан мах, һуйр идх йосн уга.Бидн бичкндән үдин тальвуртнь күртхәр өвгд бәәсн гер эргәд, үд авхинь күләдг биләвидн.

Ааһс гидгнь. Агч ааһ, удн ааһ, моңһл шар ааһ, хар модн ааһ, татур ааһ, цөөмә ааһ.Калган, әркин цөгц, дееҗин цөгц, әрк цацдг ковшг, цацур гиҗ бәәлә.

Тәклин дееҗин ширә. Эдниг җөөлн цаһан модар татурдад, харулдад, дөрвн көлмүдинь хәврһләнь углад, һазаһаснь олн зүсн ширәр ширдәд, лу дуралһад, бадм цецгәс, гөрәсд зурад кеерүлҗ кенә.Эдниг йоста модна урчуд кедмн.

Өөчүр. Энүг серкин, ямана өврәр кедмн. Өвр уга болхла, хату хар модар кенә.Энүг манд гурдг тосм өөрчүрднә. Кезәнә баячуд эврәннь хөөндән бийсинь гиҗ тус-тустан эврәннь им чикнднь тәвдг билә.Эврә хөнь күүнә хөөнлә ниилҗ одхла, имәрнь таньҗ авдг билә.Зәрм эздүд «Өөчүр» им гиҗ энүг дуралһҗ эврәннь хөөнә чик керчдг билә. «Өөчүр», «шуулвр», «цоолвр», «алх» гиҗ бәәдг бәәсмн.

Һанз. Модар кесн һанз.

Кезәнә кеер йовдг хальмг тәмк татҗ йовхин кергт хальмг һанз гиҗ, модар зорад кедг бәәсмн. Һанзиг агч модар, хар модар, хусмар кеһәд, мөңгәр цокарлад, сармлад кедг билә. Һанз болһн сурулта, шигшлүртә, бүркәстә болна.

Шигшлүрәр шигшләд, үмсинь уңһах, батхинь авх. Кеер йовсн цагт һанзас чиндр очн унад, түүмр бичә шаттха гиһәд бүркәслчкдмн.

Эднәс талдан хальмг улс эдлдг модар кесн үүрмг юмсуд дала: шалһин иш, шалһин хар модн шаанцг, хадурин, сүкин, шааврин ишмүд. Чигтхин һасн, арһмҗин һасн, зелин һасн, некә эдрңддг модн эдрң, хошлң некдг хар модн үлд, хар модар кесн шалһин хәврүл. Хүрмд әрк авч оддг бедр, худгин шат, заңһ, ус таттг чигр, модн суулһ, шуург нань чигн дала.

Урн удһн улс модар бурхна, зургудын рамкс, хәәрцг, бичкдүд нааддг чуш, домбрт биилүлдг тек, утц ээрдг иг кедмн. Ода бийнь тиим юм зорад кедг урчуд бәәнә.

Домбр. Энүг бас модар, харһаһар, дурсар кенә.Долан бернтә, хойр нәрн гесн чивһцтә, хойр чиктә, модар эс гиж өврәр кесн тевктә.

Кезәнә-кезәнәс нааран хальмг улсин нәәрин залмҗ болҗ йовсн домбр хуур хойр бәәсмн. Эн домбр кедг улс ар хаҗуһинь зузавр харһаһар, өмн нүүринь нимгн шар харһаһар кеһәд, дотрнь хар көг эс гиҗ чивһцд татад оркдг бәәсмн.

Хойр чивһцнәс һарсн айсин дүүрән өмнк нүүрин нүкәр орад, ар хаҗу цокад, хәрү хагдад һархларн, дотрнь татата чивһцдлә харһад, дунь ик сенр болтха гиһәд кедг бәәсмн.

«Шар харһа домбран

Шавдн бәәҗ цок,

Хурһнанчн нәрхнд,

Хорвчинчн алтнд,

Чееҗинчн цецнд,

Цегдгинчн хормад!-

гиж шаваш хайҗ сүрә өгдг бәәсмн.

Домбринһән цокдгнь

-Доонин күүкн Эрвң.

Доһчад, босад биилдгнь

-Баднян көвүн Басң,-

гиж домбр дахад дуулн биилдг билә.

Date: 2016-07-20; view: 1043; Нарушение авторских прав; Помощь в написании работы --> СЮДА...



mydocx.ru - 2015-2024 year. (0.007 sec.) Все материалы представленные на сайте исключительно с целью ознакомления читателями и не преследуют коммерческих целей или нарушение авторских прав - Пожаловаться на публикацию