Сурврмуд болн даалһвр.

1.Хан ямаран зар тәвсн бәәҗ?

2.Худл келҗ эс чадсн улсиг хан яһдг бәәҗ?

3. «Далн хойр худл» келсн тарха көвүнд шаң өгшгоһар ямаран мек һарһҗ?

4. «Далн хойр худлын» эклцәс авн «Алххин арвн тавн дуунад һарад йовув» гисн күртл чееҗәр дастн

Калян Санҗ

(1905-1985)

Калян Санҗ - хальмгин хәәртә нег үрнь, хальмгин ууһн билгтин негнь. Баһ Дөрвд нутгин Цаһан Нур хотнд (ода Октябрьск района Цаһан Нур гидг совхоз) 1905 җилд Талтан зәәсңгин уңг тохмта хальмгин бүлд төрсмн.

Санҗин хөмөстәднь эцкнь өңгрҗ, бальчр көвүн экиннь һарт орна. Арв күрх насндан бичкн көвүн эзн байна хө хәрүлдг болна. Хөрдгч җилд Хальмг таңһчд Советин (улана) йосн тогтад, Әрәсән нутгт көлсәрн бәәгч баһчудт сурһуль- эрдмин хаалһ һарһҗ өгсн ик чинртә үүл күцәгдснә күчәр шаңгин теҗәләр асргддг өнчн күүкдин гермүд секгднә.Тиим учрар Калян Санҗ 1920-гч җилд Әәдрхн балһсна бичкн күүкдин асрулын герт бәәһәд сурһуль дасна.

1922-гч җилд Әәдрхнә багшин техникумд орад, терүгән 1926 җилд төгсәһәд, Баһ Дөрвд нутгт ирәд, ШКМ-д (Школа крестьянской молодежи) хальмг кел заадг багш болҗ көдлнә.

1928-гч җилд Шарту (Саратов) балһсна Н.Г.Чершевскийин нертә государственн университетд экн түрүн хальмг келн бичгин болн тууҗин әңг секгдхлә, Калян Санҗ түрүн оютнрин зергләнд багтад, гүн сурһулин ард орна. Университетиг төгсәснә дару Калян Санҗиг аспирантурт үлдәдг болна. Тегәд эн хальмгудин түрүн номтнрин тоод орсмн.

1934-гч җилд СССР-ин бичәчнрин негдгч өргн хургт орлцсн җиләсн авн бичәчнрин ниицәнә гешүн (член) болв. Санҗин урлг эрдм 1925 җилд «Соңстн!» гидг шүлгәр экләд, тасрхан уга үрглҗтә. Һучдгч җилмүдин эклц йир соньн тууҗта: эрмин революц, культштурм, колхозин җисән. Калян Санҗ тер тууҗлгч йовдлмудас дутл уга, альднь болв чигн шунмһаһар орлцҗ, эврәннь зокъялмудтан тер төриг босхдг болна. Хөрдгч җилмүдт бурхн-шаҗна буру-бусхл илдкҗ дамбрлсн шүлгүд олар бичгдсн («Бөөргтә Җооһа гелң») мөн. «Баатр улан һәрднр» (1931), «Стихән социализм делдлһнд» (1932), һурвн поэм (1934), тер дунд нер һарсн «Бригадир»- баатр цагин баатрлг көдлмш, дәәч гүҗрлт магтлһн- эн үүдәврмүд түүрвәчин нериг олн умшачин тодлврт батар төөнрүлсмн.

1938-гч җилин эклцд «зәәсңгин уңг тохмта» гисн хар гөрәр Калян Санҗиг өрк-бүләснь хаһцулад, нәәрүлдг сенр болн сетрә мет урн зокъялмудаснь таслад, түүрм болн һәәллһнд унһаһад, Магаданас авн экләд, бүкл Сивр эргүләд, Хасг нутгт күргәд, хату йосна гетлһнә хәләцд бәәлһсмн.

50-60 –гч җилмүд-Калян Санҗин намтрт ончрсн, шинәс неринь туурулсн цагин кем: Сарпуль балһсна багшин деед сурһульд хальмг әңгин оютнрт хальмг амн үгин зөөриг аһу ик седвиг зааҗ даслһн, дарунь – хальмг кел, литератур болн тууҗин номар шинҗллһнә институтд номин халхар көдллһн.

Хальмг һазртан хәрҗ ирснә хөөн «Цаһан Нуурин көвәд» (1962)-очерксин хураңһу, «Теегтән нерәдсн частр» (1963), «Дурн бәәхлә» (1965), «Өрүн маңһар», (1966), «Суңһсн шүлгүд болн поэмс» (1968), «Дутг болҗасн күн» (1972), «Тамара» (1979), «Һурвн ботьта үүдәврмүдин хураңһу» (1980-1981) үүдәврмүднь барас һарла.

Калян Санҗ хальмг бичәчнрәс хамгин түрүнд «Хальмг улсин шүлгч» цол 1965-гч җилд зүүлә, бас хамгин түрүнд Хальмг АССР-ин О.И. Городовиковин нертә мөрәһәр 1967-гч җилд ачлгдсмн.1985 - гч җилд эн сәәһән хәәсмн.

***

Хальмг келн-

уурхан саң!

Харм төрсн

һундлм даң:

Күцҗ дасч

чадсн угав,

Күцәҗ сансан

келсн угав

***

Төрскн келән һәәлхлә-

Тегәд кениг хәәрлхвчи?

Һарһсн ээҗән һолхла-

Һазр яһҗ даахмби?!.

Экн уга - һол уга.

Ээҗнь дурго - үрн уга.

Хальмг келм – җирһлин булгм,

Хама йовб - җивр-далвагм.

Хальмг келн

Кен ахан күндлн келдг,

Кетркә баһчудан тевчн келдг,

Эвтнь тәвәд, еңсгәр келдг

Эйлдг, һольшг хальмг келн.

Холын цууд нернь туурсн,

Хортна өмн хорхан уурсн,

Иньгин зүрк таалулҗ келдг

Иим сәәхн хальмг келн!

Өшәтнә өмнәс тосад зөрүлсн

Өлн җидин үзүр болгсн,

Өрч дотрк зүрк буульсн

Өрүд омгта хальмг келн.

Тосн кевтә илн келдг,

Торһн-томчар кеерүлн келдг,

Усн әдләр уһан келдг

Уул хальмг келн!

Модар цоксн метәр келдг,

Моһа кевтә хатхн келдг,

«Күд чолу хамхлн» келдг

Күчтә хальмг келн!

Магтад келхләрн- өргәд оркдг,

Мааҗад келхләрн –шавтадг.

Яснла харһсн сумн болсн

Янзта хальмг келн!..

Ирү седклән илдкн келдг,

Ичртә йовдлд игзәрләд оддг,

Үкләс әәлго-үнән келдг

Үнч хальмг келн!..

Ходрад келхләрн хор буслһам

Ховдг хальмг келн!..

Шүвтрәд келхләрн шүүс дусам

Шүрүтә хальмг келн!..

Хар уснд өрм бәәлһм

Хальмг келм чимгтә,

Хуурмг худлчиг худгт суулһм

Хурц болчкад, омгта…

Арнзл хурдн Зеерд чини

Амһаһан кемләд агсрич,

Хальмг уул келн мини,

Хазаран бичә мөлтлүлич!

1973 җ.

***

Далдгч җилмүдин зокъялмуд дотрас Калян Санҗин «Хальмг келн» гидг шүлгиг онцрулх кергтә.Улан залатнрин уул келнә седвиг сүл әмсхл күртлән чееҗдән хадһлад, күцәхәр зүткҗ йовснь ил. Экнь заясн келнь түүрвәчд - өлсхднь-теҗәл, өвдхднь эмч болад, хату-мет цагт булын девскр, ицгтә-итклтә нөкр-нәәҗ, түшг-тулг болҗ, омг-бахмҗинь өөдлүләд, күчн-арһинь хатуҗлад бәрдг бәрмт мөн. Эн гүн утхта, нәрн шинҗтә, асхрсн сәәхн айста шүлг экин келнә частр болсн деерән, хөөтк үйнртән үлдәсн герәсн болҗ медгднә.