Сурврмуд болн даалһвр.

1. Хальмг ишкә гер юунас тогтна?

2. Модар ямаран ааһ-сав кенә?

3. Модар кегдсн юмсудын тускар келҗ өгтн.

Cән-Белгин Хаср

(1909-1980)

Хальмг литературин ууһн бичәчнрин негнь Сән- Белгин Хаср 1990 –гч жилд Баһ -Цоохр нутгин Булмгт хотнд (ода Хальмг Таңһчин Юстинск района Барун селән) угатя хальмг күүнә өрк-бүлд төрсмн.

Бичкнәсн өнчрәд, бичкдүдин герт өсҗ, сурһуль дасад, Әәдрхнә совпартшкол төгскҗ, эврә нутгтан көдлҗ йовҗ. 20-гч җилмүдт хальмг литературт орҗ ирсмн: экн түрүн бичсн «Дольган», «Хаалһ», «Сумн» шүлгүднь 1927-1929-гч җилд барлгдсмн, 1934-гч җилд бичәчнрин Ниицәнә член болсмн.

Түрүн дегтрнь «Шулмс» гидг келврмүдин хураңһу 1933-гч җилд барлгдла, дарунь «Хаалһ» (1934) гидг шүлгүдин хураңһу, «Бичкн ялч» (1934) очерк, тер дотр «Өнчн бөк» гидг поэмнь урн келнә янзарн болн учр-утхарн ончрна.

1937-гч җиләс авн Сталинск эркшиллһнә цагт, хар гөрәр түүрмд арвн җиләр сууһад һарсмн, хөөннь хальмгудыг Сиврт туухла, эн түүрмәс сулдсна хөөн, өрк-бүл талан йовулгдсмн.

1957-гч җилд Хальмг Таңһчур хәрү ирхләрн эн барин халхар көдлҗ, хәрү бичәчин үүдәлтин хаалһд орсмн.

Сян-Белгин Хаср хальмг болн орс келәр барлгдсн һуч һар дегтрин түүрвәч: «Шүлгүд болн поэмс» (1959), «Цагин айс» (1961), «Җивртә баһчуд» (1962), «Өлзәтә өрүн» (1966), «Өглһән эзн» (1967), «Босгсн тег» (1968), «Суңһсн шүлгүд болн поэм» (1969), «Әмд заль» (1972), «Заяни заян» (1973), «Цаглаһан күр кенәв» (1976), «Теңгрин уйдл» (1977), «Санан» (1979), «Дурн болн дун» (1980). «Нарн, менд!» (1989), «Амулңгин дун» (1983), «Нарни урһцла» (1989) гих мет шүлгүднь болн поэмсин хураңһус.

Олна меддг бичәч, Хальмг Таңһчин улсин шүлгч нер зүүсн Сян-Белгин Хасрин бичсн шүлгүдиг, түүксиг, поэмсиг әмтн дурлҗ, таасч умшна.

Сян-Белгин Хаср - Хальмг Таңһчин улсин шүлгч (1966), Хальмг АССР-ин О.И.Городовиковин нертә мөрән лауреат (1977). Хаср Бикинович 1980-гч җилд сәәһән хәәв.

Ах дү хойр

Поэм

Тууҗч бишв, шүлгчв.

Туурмҗ чимх билгчв!

Үгдән халхлам-ханлч,

Үлүлн келхләм –санлч!

I

Туульд худл болхла,

Туужд худл уга!

Тус-тустан зарлхм,

Туслң түүк эклхм…

Дөлән үрдән өвртн.

Дөрвд нутгтан бәәршҗ.

Чимд Чөдр хойртн

Чидмг-зөрмгәрн туурҗ.

Дөрвдән амлх өдр

Дөрвн Өөрд бүрн.

Мөсн зүрктә Чөдр

Мөңк-Төмрин үрн!.

Мөңк Төмрә Чөдр

Мөрн цергәрн күдр.

Чилгр нутгтан бүүрлнә.

Чимд баатрла үүрлнә.

Дөрвд хойр нәәҗ

Дөрәцә марһа хәәҗ.

Аздарн нер һарч,

Аюкан тоомср барҗ.

Эднә азд чилхш,

Эмнг зүркн өвднә,

Хама одсан келхш,

Хаана зака эвднә.

Тамбов балһс тонад

Тараҗ көөгүл көөнә.

Таварн кеер хонад

Тачалта зөөр зөөнә.

Цусн-нульмс асхҗ

Цуглулсн олз тертн.

Өршәңгү бийдән дасхҗ

Өшрлтәс өршәл эртн!..

Дөрвд хойр нәәҗ

Дөгәд, элкнь көөҗ.

Эдниг засхар хәәх

Эрәсинь эрн бәәх!

Хазан- Әәдрхни медләр

Хааншң ямта гувр,

Аюк хаанла нәәҗ

Апраксин инрл[58] бәәҗ.

Апраксин гувр халта,

Аюк хан цухлта,

Хойрулн ухалн бәәнә,

Хойр нәәҗиг хәәнә.

Хальмг кишг өргн,

Хаана бүүр цегтә.

Ардк Иҗл эргн

Апраксин инрл эзтә.

Шар нарни көлд

Шарту балһсн налана.

Иҗл-Мөрн һолд

Инрл шиҗих улана.

Апраксин гувр Аюката

Арзин сүүр сууна.

Иҗлин шүүсн агта

Идән-ундан ууна.

Улан-халмһ согтна,

Ухан-учран угтна,

Инрл зүтклән селнә,

Иткл зәрлгән келнә:

-Хальмг улс уурта,

Хан талдан харта!..

Харм дәәлдән асна,

Хар түргәхн[59] босна.

Хармин эңгс сәәхн

Хар теңгс догшрв.

Түүг тачаҗ һәәхн

Түрг Султан көгшрв.

Олна кишг кисдг

Омг хамав ода?

Дәәч хальмгла тесдг

Хәәч түргд уга!.

Чингис хаани нерн

Чини туужд урһхм.

Чик- хажһриг дарн

Чик мошкҗ сурһхм.

Чимд Чөдр тәәшнр-

Чидмг бөк дәәчнр.

Бийрхг теднән хан,

Бичә март, засхан!

Аюк хан түңгшән

Аюч тевчл олна.

Азд хойр нәәҗән

Амһалҗ авх болна.

-Сурһҗ болх, сурһнав,

Султана өмнәс марһнав!

Хойраһинь тушад бокрнав,

Ховдг түргд тукрнав…

Таңһрг сүүр көтрнә,

Таңгсг үчән көдрнә,

Аюк хан күчтә,

Аюн бөөлцн үчтә.

Орса гувр нәәҗтә,

Очра Мазн тәәҗтә,

Хан Петрд итклтә,

Хальмг аңхун седклтә.

Дөрвдә хойр нәәҗнр-

Дөрә цацулсн баатр.

Теңкән уга зөргтә,

Теңгән унсн цергтә.

II

Тууль тууж хойр

Туульм эмнг болтха.

Ноолда диилсн байр

Номта нәәрүл болтха…

Ислам шажта Түрг

Истамбул[60] балһсарн нүүнә,

Хар теңгсин эрг,

Хармиг эзлхәр гүүнә.

……………………………………

Олн келн Әрәсәһән

Онц эзнд медүлхәр,

Әәрхҗ довтлсн дәәсән

Әмәрн шордн дархм!..

Әмт сүрдәхәр седәд,

Әврлҗ дәәсн халдла.

Әрәсән нудрм үмкәд

Әәмҗ, уха алдла!

Түргин догшн дән,

Түүнд хальмг орна.

Кесг келн әмтндән

Келмҗ нер һарһна.

Аюка-хальмгин хан

Ачта хәәрнд күртнә.

Арин хальмг хотн

Алдрсан амлҗ сүрднә!.

«Шара-Хула» бәәшңгдән

Шартуһас Аюка ирнә.

Эгл хойр нәәҗдән

Элч зарҗ үрнә.

Аюк дуудсиг соңсад,

Алң болна нәәҗнр.

Аҗг авч зогсад

Ашлҗ хүүвлнә дәәчнр.

…………………………..

«Ааһ цусн асхрг,

Атх ясн әгрг!

Дөрвдә нерән көөдхәр

Дөрәдән чиргдәд үкнәв!...»

Тиигҗ Чөдр ухална,

Иигҗ Аюк келнә:

-Чимд Чөдр хойрм

Чик хаалһд орхм.

Була кедгән бәртн,

Бусда дәәсиг дәвртн.

Түмәһәд цергән сөөхмт,

Түргүд деермчиг көөхмт!

Аюк зерлгән келәд,

Атхр усинь иләд-

Темдгтә сөрвинь үзнә,

Теврҗ Чөдриг үмснә.

IV

Түүк гисн тууҗ,

Түүг нәәрүлхд бууҗ.

Төрскән харсхин тулг,

Төрән бәрхин булг!..

… Түрг Султан зергтә,

Түмн түмәһәд цергтә-

Хар чирәтә улс гинә,

Хармд ирҗ була кенә.

…………………………..

Орс, терс угаг

Ордс деермч даҗрна.

Оошг хаһрм зәңг

Оһтрһун дуута тарна.

Дөрвн зүсн зәңгәр

Дөрвд хойр нәәҗ,

Авгта Султанас гөңгәр

Агтынь Хармас көөҗ.

Көөгүлин мөр мөрдҗ,

Көөлдҗ деермч зүткнә.

Теңгә хазгудт будглҗ,

Теднәс ялан некнә.

-Хальмгуд көөсн болхм

Хазгуд ялднь унхм!..

Махсҗ ирсәрн зөртн,

Манла чидләрн сөртн!...

Иигҗ хазгуд келнә,

Инәлдҗ сахлан мошкна…

Деермчнр җид делнә,

Дегц әәрхҗ догшлдна.

Номһн Теңгә һолнь

Нойлун дольгата болна.

Ном уга олнь

Нам таран олна:

«Олн келн Әрәсәһән

Ончта мергәр хархм.

Орнурн довтлсн деермчән

Оларн демнҗ дархм».

Хазг, орс, хальмгарн

Халун седкләрн негднә.

Харалта деермч цуһарн

Хамхрх бослт кегднә.

Әрәсә эзлх саната

Әср деермч ховдг.

Нойрхг моомиг ханата,

Ноолдх омг йовдг.

Олндан Әрәсә зарлна,

Ончта закаһан барлна:

«Зөөрән бичә әрвлтн,

Зөргән агсҗ әрвлтн!»

Чолун бәәшңгән хамхлна,

Чонҗ шаҗан һаслна,

Күрл-мөңгн хоңхин

Күңкнх дууһинь таслна.

Алтн, зес күрлән

Алдр Петр илгәнә.

Цуглрсн хоңх күртлән

Цухтж товмуд келгнә.

Дәәсән дарх заамдан

Бәәсән хармншго нутгиг-

Дарһч, деермчлә хамдан

Дарҗ чадшго, тедниг!...

Хөн, үкр, темәһәрн,

Хөрн миңһн цергәрн,

Хальмгуд, бостн!- гиҗ

Хан Аюка закҗ.

Дөрвд хойр баатртаһан

Дөчн миңһн цергтәһән,-

Алдр Петрин закаг

Аюк холван күцәнә.

Барун, зүн һартан

Баатр хойр залута,

Аюк-хальмг хан

Алдр Петр нәәҗтә!...

Дөрвдә хойр баатр-

Дөрә харһулсн дәәчнр!

Аюк хааһан дахна.

Атакин һалд тахшна.

Дөчн миңһн хальмгуд

Дөрәһән ишклҗ довтлна.

Дөрәцхән эрсн түргүд

Дөрән көлд догдлна.

Эзн цаһан алдртан

Эркн салдс болҗ,

Хальмг Аюк хан

Хар түргиг дәәлҗ…

Хан Петр бийәрн

Халун дәәнд орна,

Орс улс зөргәрн

Ончта нер һарна…

Хальмгуд мөрндән һавшун,

Хазгуд чашкарн мергн!

Орсмуд нудрмдан бөк!

Эрәсә гисн иим ик!!!