Скульптор Н.А.Санжиевд

Хальмгин нер һарһх

Хөвтә нег үрнь-

Чолунд әм орулдг

Чинртә мергн урч.

Арнзл зеердән унсн

Аакун баатр дүрсн,

Мөңк хальмгин тууҗд

Мартшго тана көдлмш.

Москва оргч онц

Мана поездд соңсхв:

«Темдгтә хальмг скульптор

Төрсн өдрнь эндр…»

Үрглҗд менд йовтха,

Ут нас наслтха,

Һарин эрдмнь хурцдҗ,

Һазр болһнд келгдтхә.

Эн өдринь товчлҗ

Эврә билгтән йөрәй!

Олн-олн җилдән

Омгта йовдгар магтый!

Элст-Москва, 1981 җ.

Юрий Клыков

Поэм

Хальмг эмгнә герүр

Фашистнр кү орулчкв.

Герин эзн эмгтәһинь

Һазаһаснь үүдинь оньслчкв.

Зүркн ишкрм юмн

Зүүдн болҗ үзгднә.

Баахн наста көвүн

Бийнь зовснь харгдна.

Көвүн Юрий партизаниг

Көвүдә һазрт бәрҗ.

Зерлг фашистнр цуглрҗ,

Зарһинь кехәр бәәдгҗ.

Элст талагшан күрхәр

Эднә зәрмснь келҗәнә.

Хальмг ээҗин зүркнь

Халад догдлад ирнә.

Юрий Клыков партизан

Көвүнь болҗ сангдв.

Хальмг эмгн Клыковиг

Халунар теврәд үмсв.

Хойр нүднәснь генткн

Халун нульмсн асхрв.

-Ханҗанав, ээҗ, танд,

Ханҗанав,- гиҗ шимлдв.

Көгшн ээҗин зөргнь

Кесг холван немгдв.

Үкхәс әәхән уурад

Үкс уралан алхв.

Ээҗ Булһда көвүг

Эңкрлҗ толһаһинь илв.

Эңгин олн баһчудыг

Ээҗ ухандан санв.

Һарин шаваснь цусн

Һарч бәәхинь үзв.

Шархлань кенчр наалдад,

Шарлн хатсинь хәләв.

«Гертән орсн көвүнд

Геснднь хот өгнәв.

Шархинь уһаһад, цеврләд,

Шин кенчрәр боонав…»

Иигҗ санад ээҗ

Идх-уухиг өгв.

Девлән тәәләд Юрад

Деернь көдргәд суулһв.

Ээҗ көвүг эргәд

Энд-тенд туслна,

Хальмг эмгн гертән

Хәәртә Юраһан теҗәнә.

Һаза теднә харул

Гетәд йовад бәәнә.

Һарад зулад оддг

Герткст арһ уга.

Юрий Клыков:

«Ээҗ, ээҗ, ээҗ,

Энд бәәсндән ханҗанав,

Эндр намаг хәәрләд

Эврәннь гертән цадхвт.

Шавим бүләкн усар

Шунҗ сәәнәр уһавт,

Көлдм дулахн өөмсән

Көләсн суһлад өгвт.

Җомба цәәһән чанвт,

Җөөлн өдмгән утлвт,

Үрнләһән әдләр намаг

Үнтә гиичд тоолвт.

Ик Буурла һазрт

Икл бәрлдән болв,

Мана отряд цөөкндән

Маш һарутҗ одв.

Хол һазрас довтлсн

Хорта фашист дәәсдиг

Хальмгиннь һазр деерән

Хәәрмҗ угаһар цокввидн.

Нүрәд орсн дәәсдлә

Нүдәрн чавгдҗ халдлав.

Нәәмн фашистин толһаһинь

Нүкләд сумар буллав.

Чидл баһдад бәәв.

Чинрнь отрядын баһрв.

Бүрүл өңгртл халдчкад,

Буурл темцәд һарувидн.

Хөөдинтн хойрдгч кошарт

Хонган олхар санлав.

Эрг-дүрг гиҗәһәд

Эндәс йовхар седҗәләв.

Харңһу сө кошариг

Хөрн фашистнр бүслчкв.

Шам шатаһад кошарин

Шуһу болһниг негҗлдв.

Шам бәрҗ йовсинь

Шүдәрнь дәврүләд хавув.

Шамнь шард хамхрад,

Шүдднь күүрәд одв.

Наадкснь харңһуд намаг

Нүдәрм чичәд орлдв.

Цагин зуурд түргнәр

Цалмар намаг күлцхәв.

Өрлә намаг танаһур

Өвстә тергнд авч ирлә.

Сөөнә бәргдсн партизанмудас

Сурлһ авхм гиҗәлә.

Сурлһ авч маднас

Салһж үг авшго.

Зовлң-зөвүр үзвчн

Зүркән бидн секшговдн…»

Булһда:

«Уул, хад, чолун,

Урһмл нигт модн.

Халхлдг сән шивә

Хальмгин һазрт уга.

Манц һолын хулсиг

Мал идҗ чиләвү?

Һаң халун зунар

Һалд асад чилвү?

Дәәснә өмн әәҗ,

Дөрв көлдхм биш

Эврә әмнәс Әрәсә

Эңкр ээҗ бәәнә.

Әрүн цевр Әрәсә

Әмшгәс әәхән уурла.

Арвн холва аюлас

Аштнь диилҗ һарла.

Тег төгәлңдән ил.

Тордг һазр уга.

Күчр көдлмш кехәр

Көвүн һарсн бәәҗч.

Кесн йовдлчн тууҗд

Келгдҗ йовх болтха!

Баатр чини нериг

Баһчуд бичә марттха!

Кеҗ болш уга

Кецү цаг ирдг…

Элст балһсиг дәәсд

Эзлхәр седсн болдг.

Залусин сән хамгинь

Залһад деесдәр күләд,

Машин деер ачад,

Мөрг давулад зөөцхәҗ.

Җаңһрин олн баатрмудас

Җирһл харслтарн үлҗч

Хальмг кел сәәхнәр

Хамаһас иигҗ дассмч?

Элстд төрҗ өслчи,

Элгн-садн бәәнү?

Баһ-бичкн насндан

Баатр болдгчн альдасв?

Үүдән босад чөөҗлчкнәв.

Үкхлә хамдан үкий.

Юн учрхинь медҗәхшив.

Юра, тууҗан келчк.

Мана церг ирҗ

Маниг сулдххнь лавта.

Тер цагт тууҗичн

Түмн әмтнд тархасв».

Юрий Клыков:

«Эк-эцкм орсмуд.

Эндәс зөвәр холд,

Иҗлин көвәд, Шартуд,

Иньг бүлдән төрләв.

Алтн, Һалзн уулсин

Аг дунднь өсләв.

Иҗлин өндр деер

Йиртмҗ һәәхҗ бослав.

Җирһл, байр нанд

Җиврән делҗ ирлә.

Советин олн-әмтнд

Сәәхн кишг төрлә.

Иҗлин ик тууҗинь

Итклтә улсас соңслав.

Хаана йосна өмнәс

Хазгуд ноолдсиг медләв.

Омгта Степан Разиниг

Олн дахсн бәәҗ.

Орсин хаана йосн

Өвдгәрн чичрҗ әәҗ.

Тер үйд Иҗл

Теңгсиг бутхучад авч.

Сай әмтн Иҗлиг

Сәәхн дууһар магтҗ.

Баһчудын уха авлсн

Баатр Шартуд төрҗ.

Холд- Вилюйскин бәрәнд

Хөрн җилдән түрҗ.

Ээҗ Булһда соңсҗант?

Эврәннь ухаһан гүүлгәд

Элдв тоолвр кеҗәнт?

Ээҗ, цааранднь соңстн!

… Элстүр Шартуһас нүүҗ

Эцк- эктәһән ирләв.

Энд хальмг бичкдүдтә

Эклҗ сурһульд орлав.

Теегәр энд Элстд,

Төрскән кеҗ авлав.

Теегин бамб цецгә

Түүҗ байрлдг биләв.

Хальмг- орс гиҗ

Хоорндан йилһвр угаһар

Хотн-хоша бәәҗ

Хальмг күүкдлә өсләв.

Җирһлин мана хаалһ

Җигтәхн - сәәхн болла.

Җивртә баһ насн

Җилд болһн өөдллә.

Хальмг, орс келәр,

Хальмгин Җаңһриг умшлав.

Баатрмудын андһар чееҗлҗ

Би тиигхд даслав.

Элстин олн баһчудт

Элдв җирһл тогтла.

Ээҗ өргн теегм

Эргн-төгәлңдән сәәхрлә:

Ода зерлг фашистнр

Омгимдн дархар йовцхана.

Тер төләд буута

Теднтә ноолдсмн эн.

Бүкл нутгмдн босад,

Бийән харсҗ дәәлдҗәнә.

Ээҗән эс харсдг

Эңкр үрн бәәдви?»

Хойрдгч бөлг

Герин һаза нохас

Генткн хуцлдад одв

Олн күүнә ә

Өөрдәд күрәд ирв.

Булһда эмгн босад,

Бултулад Юраг хучв.

Үүдн хоорнд сүктә

Үрән харсад зогсв.

Харулын хойр салдста

Хольгдад орад ирцхәв.

Толһачинь Булһда тосад,

Толһаһарнь сүкәр цокв.

Толһачнь эмгнә көлд

Түргүр тусад унв.

Фашистин хар цусн

Хальмгин герт асхрв.

Хальмг эмгн сүкән

Хәрү өргәд авв,

Фашистин автоматын сумн

Хальмг эмгиг унһав.

Булһда эмгн доран

Буру эргәд тусв.

Бүкл әәмгт зөрг

Буурла эмгн немв.

Түүкд давтн келгдх

Тууҗта Булһда ээҗ,

Хун шовун үрән

Харссн мет болв.

Әрүн цаһан седклтә

Әрәсәһән харссн ээҗ,

Хальмгин сулдхврин тууҗд

Халун магталта йовтн!

Көвүн Юра адһад.

Көгшн ээҗүр өөрдв.

Көлднь нег мөргәд,

Көгшән толһа үмсв.

«Ээҗ, чини үклчн

Элш уга тууҗта.

Иим ээҗнртә улсин

Ирх цагнь сәәхн».

Юнчн болтха хөөннь

Юра босад фашистиг

Эрст бахлурдад шахв,

Элкәрнь девсәд авб.

Девсәд Юраг унһаһад

Дөрвн мөчинь күлв.

Чирә, толһаһарнь цокад,

Чирәд авад һарв.

Ях!- гисн ә

Юраһас һарсн уга..

Баахн комсомолец көвүн

Баатр болҗ үзгдв.

***

Элстд, гестапин түүрмд,

Эңкр Юра сууна.

Ээҗ Булһдан тускар

Эндр ухань буслна.

«Тер хальмг эмгиг

Теңгрт күргҗ магттн.

Ирх цагин баһчуд,

Иткҗәнәв тиигхт гиҗ!

Буйн кишгтә Булһдад

Бумблв Буурлд бәрүлтн.

Үйәсн-үйәр келҗәтн.

Ээҗ Булһда намаг

Элкндән шахсинь үзцхәтн,

Намаг харсад ээҗин

Наснь төгссиг медцхәтн!

«Ээҗ, ээҗ, ээҗ,

Элстүр күрәд ирхнчнь.

Зуг һанцхн болвчн

Зүүднд орад үзгдхнчнь!»

***

… Хаҗудк өрәд шууглдна,

Хәәкрлдән, цоклдан болҗана.

Мөшкәч сурлһ авчану,

Мөрдәч ноха хуцҗану?

Хань-нөкдмүдин тускар,

Хоньна Володин тускар,

Харңһу өрәдән Юра

Хамгинь санад тоолна.

Эцк эк хойрнь

Эңкр үрндән сангдна.

«Минь эн агчмд

Манахс хама бәәцхәнәт?»

Элстд сурһуль сурчасан

Эн көвүн сергәнә.

Дәәнә урдк җирһлнь

Дәкн нүднднь үзгднә.

Әәдрхнә партизана сурһульд

Әрәсәһән харсар орсан,

Аврлт угаһар ноолдхар

Андһаран өгсән товчлна.

Кануков балһсна митингд

Күн олар цуглрла.

Басңга Баатр тиигхд

Басл сәәнәр келлә.

Ю келсинь цугинь,

Юра чееҗәр меднә.

Басңга Баатрин үг

Бат андһарт тохрла.

Ухань икәр хурцдҗ,

Улмар зөргнь немгдҗ,

Урдкинь, хөөткинь санулҗ

Учринь Юрад медүлҗ.

Зөргтә баатр болһҗ,

Зер-зев атхулҗ,

Хәәр-бәәр угаһар

Хортнла ноолдхднь зөрүлҗ.

«Намаг көлдән мөргүлхәр

Нутгим булахар седҗәнти?

Бичкн көвүнд альдас

Баатр зөргв гиҗәнти?

Таанр дунд дотрким

Таньҗ медхнь уга.

Худл, хулха, мөңгнд

Хулдгдсн әмтә улст!

Гитлерин цергин салдсмуд,

Гиҗгән үзүлҗ зулцхахт!

Берлин күртлтн таниг

Бидн цокҗ күрхвидн!

Советин нутгин теңгрт

Сулдхврин нарн мандлх!

Делкән улс Әрәсәд

Дееҗән өргҗ байрлх!

Әмд бәәх дуртав.

Әмн нанд кергтә,

Әмнәсм зуг, ээҗ,

Әрәсәм үлү үнтә.

Өвдглҗ хортн чамас

Өршә гиҗ суршгов.

Хәәртә эңкр нутган

Хортнд би хулдшгов!

Урвдгч бөлг

Өрүһәр там-түүрмин

Үүднь цуһар секгдв.

Түүрмд суусн партизанмудыг

Тууһад һазаран һарцхав.

Көлин, һарин күләг

Кевтнь сулдхҗ хайцхав,

Көдлмш келгүлхмн гилдәд

Кесг фашистнр хәәкрлдв.

Түүрмәс һарсн улсиг

Тогтунар Юра шинҗлнә.

Седклнь негн болҗ

Санхд дотрнь тоолгдна.

Элст деер нарн

Экләд шарлҗ үзгдв.

Хамхг цаһан үүлнд

Халхлгдад эн өөдлв.

Иньг нарн әмтнәс

Ичсн болҗ медгднә.

Зуг партизанмудыг үзчкәд

Зөрг орсн болна.

Дотран Юра санҗана:

«Делкә төгәлдг нарн

Эргәд мандан мандлх,

Элстд сулдхвр ирх!

Бамб цецгәһән теегт

Баһчуд түүҗ җирһх.

Тер җирһл ирхиг

Түргдүлх ноолдан кергтә!»

Хоньна Володиг Юра

Хооран һарһад күүндв.

Өөрк әмтндән Юра

Өөдән дууһар хәәкрв;

«Юундан тагчг болвт,

Юн дуту болҗана,

Чолу зөөтн гиҗәнү?

Чолун кергтә, зөөхмн!

Гараж кех чолу,

Һарарн цуһар зөөхмн!

Цувлдад, цүврәд, зогстн,

Цааһасн чолу дамҗултн!»

Дөч шаху күн

Дара- дарандан зогсад,

Хурдн гидгәр чолу

Холвад- зөөлдәд бәәцхәв.

Түүрмин, геспатин ахлачнр

Теднүр өөрдәд ирцхәв.

«Таасх» сана зүүһәд,

Тедниг «буульхар» седцхәв.

Минь тер агчмд

Мана Юра хәәкрв:

«Чолуһарн фашистнриг цоктн!

Чолудад толһаһинь хамхлтн!»

Советин нутгин төлә

Сүрдҗ бичә әәтн!

Фашист болһниг цоктн!

Хамхлад толһаһинь буултн!»

Зер-зевтә фашистнрлә

Зөргтә залус цоклдв.

Немшмүд бууһар хаһад

Нәәмн кү алчкв.

Тууһад наадксинь цугтнь

Түүрмд цокад орулцхав,

Күн болһниг зоваҗ

Күчр сурлһ авцхав.

Зәрмнь тесҗ ядад

Зуурдын үкләр одцхав.

Түүрмд сөөни туршар

Түңшсн зөвүр соңсгдв.

Геспатин ахлач Вольф

Газет умшҗ сууна.

Түүрмин ахлач Пауль

Тәмк татад зогсҗана.

Һазаһас Юраг орулна.

Һарнь ардан күләтә.

«Юн танд кергтә!»

Юра фашистнрәс сурҗана…

Зөргтә орс баатр.

Зөрц уралан алхад,

Хойр фашистүр өөрдәд

Халурхад күрәд ирнә.

Газетән Вольф хайчкад

Гер дотр йовдңнв.

Паульд докъя өгчкәд

Пистулан һартан авб.

Өөрдҗ ирәд Юраг

Өрчәрнь пистулар чичв,

Көвүн «Ях!» гилго,

Көлән селәд зогсв.

«Клыков, тана отрядын

Командир нанд бәргдв.

Немшин цергт орчкв,

Нерән соляд авчкв.

Чи- зөргтә күнч,

Чамд сулдхвр өгнәвидн.

Элстән шинәс үзхч,

Эк-эцкдән одхч.

Отрядыннь әмтнә нердинь,

Отгиннь толһачнрин нердинь,

Тедн хама бәәхинь

Түдл уга кел.

Түүрмәс чамаг сулдхад

Тег орулад тәвчкнәв,

Наснчн одачн баһ,

Нар үзҗ, байрлхч.

Сәәнәр тоолад ухал,

Соньн җирһл үзхч,

Сталинград бидн авчклавидн.

Сталинград мана һазрт!..»

Хортна келсн үгд

Хорнь Юран буслв.

Нутгтан дурта көвүнә

Нүднднь һал асв.

«Арһта болхнь чамаг

Алҗ ханх биләв.

Элстүр ирдг чамаг

Элкичн ирх биләв»

Иигҗ Юра ухалв,

Иткл-зөрг немгдв.

Күчтә, зөргтә үг

Клыков көвүн келв:

«Чини келсн үгд

Чимк үнн уга,

Үргҗлдән цуһар худл,

Үрглсән, зүүдән келҗәнәч!..»

«Болх!»- гиһәд Пауль

Баахн көвүнүр дәврв,

Хаҗуднь бәәсн толһачнь

Хооран Паулиг һарһв.

«Бичә адһ, Пауль,

Бичкн көвүн келх,

Эцкчн- Клыков Константин,

Элстд юунд көдлҗәлә?»

Юра сурсн сурврин

Юн учртаһинь медчкв:

«НКВД-д көдлҗ йовна,

Нутган харсҗ ноолдҗана.

Әрәсә- мини төрскм,

Әәмшгәс сүрдхән уурсмн!

Берлин күртлтн көөхвидн.

Балв цокҗ күүчхвидн!»

Пауль Вольф хойр

Падрсн һалта нүдтә,

Партизан Юра көвүг

Пиш киискәд цокцхав.

Күн һәәхм күчтә

Клыков Юра көвүн.

Ээҗ- орн-нутган

Эңкр сәәхн үрн.

Дөчн хойрдгч җил,

Дәәнә һалын гүргү,

Ноябрин арвн һурвн,

Немшнр Элстд адрҗала.

Түүрмин камер болһна

Тачкнҗ үүднь секгдв.

То-бүртклнь авад

Тоолад-тоолад һарһв.

Клыков фашистнрин һарас

Күчәр суһрад һарв.

Гүүсн кевтән гүүһәд

Герин эрсиг мөргв.

Күрд гиһәд чолун

Күңкнсн болад одв.

Көөрк, Юран толһань

Күүрсн болҗ медгдв.

Клыковиг фашистнр бәрхәр

Көөлдәд күрәд ирв.

Әмнь һарсн Юра

Әмсхл уга кевтв.

.. Арвн нәәм орсн

Арслң чиирг насндан,

Әрүн Төрскән харсҗ,

Әмән Юра өгвч.

Хөөннь хортн даргдад

Хәәртә нутг цеврлгдлә,

Нутгт чини нерн

Нарнд күрч магтгдла!

Орс баатр көвүн

Отг болһнд келгднә.

Үнтә одаһин баһчудт

Үлгүр болҗ үзгднә.