Психикалық дамуы тежелген (ПДТ) және ақыл-есі кемдіктің диффенциалды диагностикасы

ПДТ балалар үшін, ақыл-есі кем мен психикалық дамуы тежелген балалар тарапындағы ең өзекті мәселелердің міндеттердің бірі-баланың білім алу үшін қажетті жағдайларды анықтау өте маңызды болып табылады.

Психикалық дамуы тежелген балаларға қарағанда, ақыл-есі кем конституциялық генезисі бар балалардың жалпы жандылығы,қызығушылық, инерциясының болмауымен, психологиялық процестердің қаттылығымен ерекшеленеді. Ойындарда белсенділігі тәуелсіздігімен, өзіндік қызмет етумен сипатталады және оларда қиялдық, шығармашылық қабілетінің бар болуымен қарастырылады. Эмоциялары мен байланушылық, бауыр басу анағұрлым сараланған. Жаңа материалдарды игеру мен пайдалану мүмкіндігі қол жетімді. Өндірістің қызметі жоғарырақ. Зияткерлік әлеуеті психикалық дамуы тежелген балаларда абсолютті-логикалық ойлау деңгейі әлдеқайда жоғары, өрескел ерекшеліктер дисплазиясы мен жеке орган жүйелерінің ақаулары кездеседі. Оқыту мен тәрбиелеудің қолайлы жағдайлары, тегістелген, психикалық, инфантелизм интелектуалдық кідіріспен өткізіледі.

ПДТ-ның соматагендік көрінісі жетіспеуінен, психикалық инфантализмнің эмоционалдықтың соматагенді жетіспеушілігімен сипатталады. Берілген симптоматика өзінің нақты интеллектуалдық бұзылыстарымен жиі қалыптасатын шектілігінен басым.

ПДТ-ның психогенді көрінісі интелектуальды қызығушылықтардың жетіспеушілігімен немесе болмауымен, сонымен бірге еңбектік қажеттіліктің, жауапкершілілік қажеттілігнің және парыздың, міндеттердің жетіспеушілігімен моральдық жауаркершіліктің төмендігімен сипатталады. Интеллектінің жетіспеушілігі білім мен абстракциялық идеялардың көмегімен тапшылығымен қалыптасады, белгілі бір жұмыстарды және басқа да жұмыстарды орындау кезінде қабілетін дұрыс қолданылуымен күнделікті өмірлік жағдайдағы бағыттылығын қалыптасатындығы көрініс береді.

Дифференциалды диагностикада аса өзінің қиыншылығымен-психикалық дамудың тежелуінің церебральдық органикалық генезі және ақыл-есі кемдігінің жеңіл дәрежесі дебилдік деңгейімен сипатталады. Осы клиникалық нысандарының ұқсастығы –онтогенезінің ерте кезеңдерде орталық жүйке жүйесімен, органикалық зақымдалушылық тың этиологиялық факторлары болып табылады. Интелектуалдық бұзылыстың ауырлығы уақытқа тәуелді.

ПДТ-эндогенді мидың зақымдалуымен, негізгі мидың системалық жағдайына әсер етуші кезеңінің қауіпі жоқтығымен байланысты. Бұл факторлардың жалпы жағдайы олигофренияның қатаң қарқынды дамулығымен, психикалық дамудың тежелуімен көрінеді.Сол себептен оның олигофрениядан ерекшелігі:күрделенбеген түрінің деңгейлері жиі кездеседі, мидың органикалық генезінің психикалық дамуының кідірісінің құрылымында энцофолопатиялық бұзылымындағы церебральдық түрі, невроздық тұрғысынан, психопатиялық тұрғысынан, апатико-аданимикалық синдромдарын куәләндіруші жүйке жүйесінің бұзылымы болып табылады. Психикалық дамудың тежелуі мына мінездер қатары функционалдық тұрғысынан ерекшеленеді. ПДТ-ның олигофрениядан биологиялық факторлардың толықтылығымен ерекшеленсе, ал ПДТ кейбір құрылымдық тұрғысынан әлеуметтік фактор және тәрбие принцип тұрғысынан көрініс табады. Олигофренияның клиникалық-психикалық құрылымында оның тотальдық және иерархиялық құрылымының жалпы дамумаушылдығы, сонымен қатар жоғары психикалық функциялардың тежелуі, танымдық қабілеттердің жетіспеушілігімен сипатталады. Сондай-ақ, олигофренияға қатысты танымдық қабілеттердің қызметінің сипатында мына айырмашылықтар(жалпылама және тезистерді қабылдау қабілеті) көрініс береді, психикалық дамуының тежелуінде ойлау қабілеті зардап шекпесе де, танымдықтың зерделеу формасы, есте сақтау, гнозис және таным функциялары, сонымен қатартпсихикалық процестерінің үдерісінің бұзылысы, қыртыстық функцияларының тапшылығы байқалады. Олардың кейбіреуінде өрескел зақымдалған болуы мүмкін, ал енді екіншісі-жүйке жүйесінің нейродинамикалық бұзылымымен, үшіншісі-тұрақсыздықпен, беймаздылықпен сипатталады. Ақыл-ойдың жетіспеушілігінің алғы шартының бірі-эмоционалдық ерік сферасының құбылысы тән.

ПДТ тектес-потенциалдық генезистің мүмкіндігі жоғары-ойшылшық қабілеттері(синтездеу,алаңдату,абстракция), ақыл-есі кем балаларға қарағанда жоғары, себебі ПДТ балалар түсіндірмелі мазмұнды айтарлықтай жақсы қабылдайды. Бұл шарттарды қамтамасыз ету шаралары (медициналық-педагогикалық түзеу жұмыстары,адекватты білім беру шарттары). ПДТ балалар жалпылама білім беру мектептерінде білім алуға шектеулік қойылады. ПДТ балалардың церебральдық күйімен олардың психикалық баяу қарқындылығының қызметін ажырата білу керек. Церебральдық синдром құрылымында мектеп дағдыларын меңгеру қиындық тудыруы мүмкін. Алайда, қажетті жағдай тудыру барысында (емдеу шаралары, режимдер) балаларға жеткілікті сыйымдылығын таба білу қажет.

Дифференциалдық диагностиканың талап шарттарында, ПДТ-ның қалыптасуы және ақыл-есі кемдіктің,зерттеу мен болжам, қорытынды жасай білу эксперименттік психологиялық зерттеудің маңызды бөлігі болып табылады.