Сăмах пулăвĕ - Словообразование

Вырăс чěлхинче те, чăваш чĕлхинче те сăмах тымартан тата аффикссенчен (приставкăран, суффиксран, постфиксран, флексирен) тăрать. Кирек мĕнле сăмахăн та тымарĕ пур. Вăл япалана е ăнлава палăртать. Кунсăр пуçне сăмахăн аффикссем (çĕнĕ сăмах тăваканнисем, сăмаха улăштараканнисем, форма тăваканнисем) пулма пултараççĕ.

Сăмах тымарне те, аффикссене те чĕлхе наукинче морфемăсем теме йышăннă. Тĕслĕхрен, домика виçĕ морфемăран тăрать: дом – тымарĕ, -ик- сăмах тăвакан суффикс, -а сăмаха улăштаракан аффикс. Ĕçлет глагол тăватă морфемăран тăрать: ĕç – тымарĕ, -ле- сăмах тăвакан аффикс, -т – вăхăт аффиксĕ нуль аффикс (виççĕмĕш сăпат аффиксĕ - ĕ кĕскелнĕ, хăй умĕнхи сасса çемçетсе хăварнă).

Аффикссене икĕ пая уйăраççĕ: суффикссем (тымар хыççăн тăраканнисем) тата префикссем, е приставкăсем (тымар умĕн тăраканисем). Вырăс чĕлхинче пĕр сăмаха тепĕр сăмахпа çыхăнтаракан аффикссене сăмах вĕçĕсем (окончания), е флексисем, теççĕ.

Тюркологире сăмахăн тымарĕсěр пуçне ытти пайĕсене аффикссем теме йышăннă. Чăваш чĕлхинчи аффикссем виçĕ ушкăна уйрăлаççĕ: 1) çĕнĕ сăмах тăваканнисем; 2) сăмаха улăштараканнисем; 3) форма тăваканнисем. Кунта кашни аффикс пĕр пĕлтерĕшлĕ çеç: вăл е хисепе, е падежа, е залога, е наклонение, е вăхăта, е сăпата кăтартать, е тата ытти грамматика пĕлтерĕшĕсене уçса парать. Тĕслĕх вырăнне пурнăçларăмăр глагола морфемăсем çине уйăрса сăнама пулать. Вăл çичĕ морфемăран тăрать: пур – сăмах тымарĕ, - ăн глагол тăвакан аффикс (танл.: ăшă-ăшăн, сивĕ-сивĕн), - ăç – япала ячĕ тăвакан аффикс, -ла – глагол тăвакан аффикс, - р - пĕрре иртнĕ вăхăт аффиксĕ, - ăм - пĕрремĕш сăпат аффиксĕ, - ăр - нумайлă хисеп аффиксĕ.

Хăйĕн морфологи тытăмĕпе чăваш чĕлхи, ытти тĕрĕк чĕлхисем пекех, агглютинациллĕ чĕлхе шутланать. Унта сăмах пулăвĕ, форма пулăвĕ тата сăмах улшăнăвĕ тымар çумне аффикссем пĕрин хыççăн тепри хушăнса пынипе йĕркеленеççĕ. Сăмах пулăвĕпе улшăнăвĕнче сингармонизм законĕ вăйлă палăрать: çемçе сăмах çумне аффиксăн çемçе варианчĕ, хытă сăмах çумне хытă варианчĕ хушăнать:

кĕнеке+не кĕнеке+ре

лаша+па лаша+ра

ĕç+ле таш+ла

çĕнтер+ме пулăш+ма

кил+сен кай+сан

кай+м+ăп+ăр кил+м+ĕп+ĕр

Вырăс чĕлхи хăйĕн морфологи тытăмĕпе флексиллĕ чĕлхе шутланать. Унта çĕнĕ сăмахсемпе грамматика формисем виçĕ мелпе пулса пыраççĕ:

1) шалти флекси мелĕпе, урăхла каласан, сăмах тымарĕ сасă тĕлĕшĕнчен улшăннипе:

беж+ать – бег+ать

нес+у – нош+у

под+брос+ить – под+брас+ыва+ть

2) префиксаци мелĕпе, урăхла каласан приставкăсем хушăннипе:

бежать – подбежать, сбежать

прибежать, перебежать

добежать, выбежать

отбежать

забежать

убежать

3) суффиксаци мелĕпе, урăхла каласан сăмах тымарĕ çумне сăмах тăвакан тата форма тăвакан аффикссем хушăннипе:

учи+тель проигр+ыва+тель

писа+тель обдуман+н+ый

учен+ик обгон+н+ый

подпис+ыва+ть обвиня+ем+ый

наде+ва+ть обанкрот+ить+ся

4) флекси мелĕпе:

добр+ый добр+ого

добр+ая добр+ому

добр+ое добр+ым

5) ударени мелĕпе:

отрéзать – отрезáть

насы'пать – насыпáть

водá – вóду

6) хутăш мелпе (префикс+тымар+суффикс):

стакан – под+стакан+ник

рукав – на+рукав+ник

баня – пред+бан+ник

плясать – под+пляс+ыва+ть

Вырăс чĕлхинче те, чăваш чĕлхинче те çĕнĕ сăмахсем çак мелсемпе пулса пыраççĕ:

1) фонетика мелĕпе. Ку мелпе çĕнĕ сăмахсем вĕсен тымарĕсем сасă тĕлĕшĕнчен улшăннипе пулса пыраççĕ: везу – воз, бежать – бег, вил – вĕлер, пиç – пĕçер. Анчах чăваш чĕлхинче, ытти тĕрĕк чĕлхисенчи пекех, асăннă мел тухăçлă мел шутланмасть;

2) морфологи мелĕпе. Ку мелпе çĕнĕ сăмахсем тымар çумне тĕрлĕ аффикссем хушăннипе пулаççĕ: рыба – рыбак, доклад – докладчик, совет – советчик, экзамен – экзаменатор, письмо – письменосец, план – плановик; çыр – çыру, çырăвçă; ĕç – ĕçле, ĕçчен, йĕлтĕр – йĕлтĕрçĕ; кăмпа – кăмпаçă, илем – илемлĕ, хаяр – хаярлăх, тăван – тăванлăх т.ыт.те.

Вырăс чĕлхишĕн те, чăваш чĕлхишĕн те çак мел çĕнĕ сăмахсем тумалли тухăçлă мел пулса тăрать;

3) морфологипе синтаксис мелĕпе. Ку мелпе мăшăр сăмахсемпе хутлă сăмахсем пулаççĕ: дымоход, себестоимость, тепловоз, пароход, амперметр, амёбоноситель; асанне, асатте, урай, сакай, пăртуççи, çÿлевĕç, атте-анне, çăкăр-тăвар, чашăк-тирĕк.

Вырăс чĕлхинче хутлă сăмахсем ытларах сыпăнтаракан уçă сасăсем пулăшнипе пулаççĕ: водопад, головокружение, трудодень, трудоёмкий, водопровод, газопровод т.ыт.те. Унта сыпăнтаракан уçă сасăсемсĕр пулнă хутлă сăмахсем те пур: сумасшедший, многоуважаемый, телогрейка, телосложение т.ыт.те.

Чăваш чěлхинче хутлă сăмахсем икě сăмах нимле уçă сасăсем пулăшмасăрах пěрлешнипе пулаççě: урай (ура+айě), çěрулми, хěрарăм, ăçтиçук.

Хутлă сăмахсем шутне кěскелсе пулнă тата кěскетсе тунă сăмахсем те кěреççě: колхоз, комсомол, сельхозартель, СНГ (ЭСЭНГЭ), СССР, РФ (Российская Федерация), ЧГУ (Чувашский государственный университет), МГУ.

Чăваш чěлхинче вырăс чěлхинчи кěскетсе тунă хутлă сăмахсемпе тěпрен илсен ним улăштармасăрах усă кураççě, вěсенчен хăш-пěрисем кăна чăвашланнă: райěçтăвком, пулăшком (пулăшу комитечě), тěпком (Тěп комитет) т.ыт.те. Юлашки вăхăтра журналистсем кěскетсе тунă хутлă сăмахсене чăвашлатма пуçларěç: ЧПУ – Чăваш патшалăх университечě т.ыт.те.

23-мěш хăнăхтару. Çак текстри морфологи мелěпе пулнă сăмахсене кăтартса тухăр.

Евсей Антоныч Антонов – аллăран иртнě арçын. Пěлтěр колхозра унăн юбилейне ирттерни çинчен республикăри хаçатсем çырнăччě. Анчах, сăнран пăхсан, ăна аллăран иртнě теме çук: пит-куçě хěп-хěрлě, ÿчě пěркеленмен, тăнлавěсенче кăна шурă пěрчě йышлă; кăвак куçěсем çивěччěн пăхаççě, вěсенче ăс та, хаярлăх та, чеелěх те, шÿтлес е тăрăхлас йăла пурри те пěр вăхăтрах умлă-хыçлă палăрать. Çÿхе тута хěррисем такамран е темрен тăрăхласа, йěрěнсе кулнă пек вылясах, сиккелесех тăраççě. Сасси çирěп, тен, кăштах хытăрах та пулě: малтанах вăл темле, чуна çÿçентермелле илтěнет. Евсей Антонович вăтам пÿ-силлě, хыткан, патвар шăнăрлă; ун кěлетки каччăнни пек пиçě, йăрăс, утти сулмаклă та çăмăл. Вăл кăра çилěллине, хăйне килěшмен çынсемпе хыттăн калаçнине, никамран та хăраманнине, никама та пуç тайманнине, хăй мěн тăвас тенине тěрěс тунине, сăмаха çирěп тытнине, яланах тÿрě чунлă пулнине пурте пěлеççě (А.Артемьев.)

24-мěш хăнăхтару. Çак текстри иккěмěшле сăмахсем мěнле мелсемпе пулнине кăтартса тухăр.

В числе молодых людей, отправленных Петром Великим в чужие края для приобретения сведений, необходимых государству преобразованному, находился его крестник, арап Ибрагим. Он обучался в парижском военном училище, выпущен был капитаном артиллерии, отличился в Испанской войне и, тяжелораненый, возвратился в Париж. Император посреди обширных трудов не переставал осведомляться о своем любимце и всегда получал лестные отзывы насчет его успехов и поведения. Петр был очень им доволен и неоднократно звал его в Россию, но Ибрагим не торопился. Он отговаривался различными предлогами, то раною, то желанием усовершенствовать свои познания, то недостатком в деньгах, и Петр снисходительствовал его просьбам, просил его заботиться о своем здоровии, благодарил за ревность к учению и, крайне бережливый в собственных своих расходах, не жалел для него своей казны, присовокупляя к червонцам отеческие советы и предостерегательные наставления (А.С.Пушкин.)