Законĕсем

Чăваш консонантизмĕн паллă законĕсем:

1) шавлă хупă сасăсем янраса тата янрамасăр илтĕнесси вĕсем сăмахра хăш вырăнта тăнинчен килни;

2) хупă сасăсен ассимиляцийĕ;

3) пĕр сыпăкра икĕ е ытларах хупă сасă юнашар тăма пултарайманни;

4) малти ретри уçă сасăсем хăйсем умĕнчи хупă сасăсене те, хыçĕнчи хупă сасăсене çемçетни;

5) р сасса сăмах пуçламăшĕнче калама пултарайманни.

Çак законсене пăхса тухнăçемĕн вырăс консонантизмĕн законĕсене те аса илме тивет.

Шавлă хупă сасăсен янравлăхĕпе янравсăрлăхĕ

Чăваш сăмахĕсенче шавлă хупă сасăсем янрамасăр илтĕнеççĕ:

- сăмах пуçламăшĕнче (пắчкă, пăтá, телéй, пĕвé, патшá, куркá). Вырăс сăмахĕсем çак йĕркене пăхăнмаççĕ (бóдрый, дóбрый, бýлка, докумéнт, геогрáфи);

- сăмах вĕçĕнче (патáк, турáт, анчáх, курáк, пăт, сĕт). Çак йĕркене вырăс сăмахĕсем те пăхăнаççĕ: обéд (т илтĕнет), подря'д (т илтĕнет), Петрóв (ф илтĕнет), дохóд (т илтĕнет), отря'д (т илтĕнет). Чăваш сăмахĕсенче çак йĕркене ялан янравлă в сасă çеç пăхăнмасть: вăл сăмах пуçламăшĕнче те, варринче те, вĕçĕнче те янраса илтĕнет (вắйлă, вắхăт, вăрáн, таврá, сăвăрá, калáв, сăнáв, хунáв);

- сăмах варринче шавлă хупă сасăсем хыççăн (утпá, тăхтá, тáпхăр, патнé, питнé). Çак йĕркене вырăс сăмахĕсем те пăхăнаççĕ (поттвердить. поттолкнуть, потпол, поткладывать);

- сăмах варринче шавлă хупă сасăсем умĕн (ашпá, хутсéм, уткалá. чупкалá). Çак йĕркене вырăс сăмахĕсем те пăхăнаççĕ (отпóр, потсéл (он), подхóдит);

- сăмах варринче ялан янравлă хупă сасăсем умĕн (аплá, çаплá, утрáв, вĕçлéн, вĕ'çкĕн, ĕ'мĕтлĕ, ĕлĕкрéн). Çак йĕркене вырăс сăмахĕсем пăхăнмаççĕ (подря'д, подлежáщее, подмéтить, погрóм).

Чăваш сăмахĕсенче шавлă хупă сасăсем янраса илтĕнеççĕ:

- икĕ уçă сасă хушшинче (адă, çабă, çăбада, тубада, тудăр, хадĕрлен, пагăлдат). Çак йĕркене вырăс сăмахĕсем пур чухнех те пăхăнмасан та пултараççĕ (отéц, óпыт, опóра, Афанáсий, батóн, брикéт, ботáника, бетóн, бесéдка);

- ялан янравлă хупă сасăпа уçă сасă хушшинче (улдáв, тумдúр, салхý (янр. х.), сáлдăн (гл.), кýлдăм, кýрдăм).

Вырăс чĕлхинче шавлă хупă сасăсем сăмах вĕçĕнче яланах янрамасăр илтĕнеççĕ: дуп, остроф, Сидороф, доклат, актиф, отрят, подрят, тетрать (орф. дуб, остров, Сидоров, доклад, актив, отряд, подряд, тетрадь). Ытти çĕрте – сăмах пуçламăшĕнче те, варринче те – янраса та, янрамасăр та илтĕнме пултараççĕ. Вырăс сăмахĕсем, чăваш чĕлхине калаçу урлă кĕрсе, кунта асăннă чăваш фонетикин законĕсене çирĕппĕн пăхăнса йĕркеленнĕ: бóчка – пичкé, бревнó – пĕренé, грáбли – кĕреплé, добрó – тупрá, родня' – ратнé.

Хупă сасăсен ассимиляцийĕ

Ассимиляци вăл – пĕр хупă сасă тепĕр хупă сасăпа пĕрпекленни. Çак йĕрке чăваш чĕлхинче питĕ уççăн палăрать: пуплев органĕсен артикуляцийĕ пĕр сасса каланă хыççăн тепĕр сасса калама тытăннă чухне те сыхланса юлать е хыçалти сасса калама хатĕрленсе пуплев органĕсен артикуляцийĕ умĕнхи сасса каланă чухне те палăрма тытăнать: калáсшăн (орф.) – калáшшăн, каятпăр – каяппăр, пĕлĕшсем – пĕлĕшшéм, килĕшсем – килĕшшéм т.ыт.те. Çак йĕркене чăваш чĕлхинче вырăсларан калаçу урлă кĕнĕ сăмахсем те пăхăннă: шестерня' – шĕштĕрнé, сушúло – шушúл, зажóр – шашýр, сердéчник – шертéшнĕк, сейчас – чиччáс, сажень – шашáн, сýшки – шýшкă, калитка – калинккé, лýчше – лýччă.

Вырăс чĕлхинчен йышăннă сăмахсем хушшинче тулли мар ассимиляци тĕслĕхĕсем те тĕл пулаççĕ. Тĕслĕхрен: блин, пря'ник, поднарье сăмахсем чăваш чĕлхинче пĕлĕм, пĕрéмĕк, путмáр форма йышăннă: н сасă м сасăпа ылмашăннă. Çак вырăс сăмахĕсем тутапа калакан п сасăпа пуçланнăран чăвашсем н сасса та тутапа калакан м сасăпа ылмаштарнă, çапла майпа сăмахсен арикуляцине çăмăллатнă.

Совет тапхăрĕнче, уйрăмах XX ĕмĕрĕн 30-мĕш çулĕсенчен пуçласа, чăваш чĕлхине пичет урлă йышлă кĕрсе пыракан вырăс сăмахĕсемпе интернациллĕ сăмахсем чăваш фонетикин законĕсене пăхăнми пулаççĕ, кунта вĕсем вырăсли пекех илтĕнеççĕ, çырасса та вĕсене çаплипех çыраççĕ (хăш-пĕр вак-тĕвек улшăнусене шута илмесен): биолóги, геомéтри, ботáника, демокрáти, вокзáл, телегрáмма, организáци т.ыт.те.

Date: 2015-05-22; view: 692; Нарушение авторских прав