Чăваш вокализмĕпе вырăс вокализмĕн хăйне евĕрлĕ законĕсем

Çавăн пек законсем чăваш вокализмĕнче те, вырăс вокализмĕнчĕ те палăраççĕ.

Чăваш вокализмĕ çакăн пек фонетика законĕсем (уйрăмлăхĕсем) пуррипе палăрса тăрать:

1) сингармонизм законĕ;

2) хăш-пĕр чухне ă, ĕ сасăсем сăмахран тухса ÿкни;

3) икĕ е ытларах уçă сасă юнашар тăма пултарайманни;

4) уçă сасăсен пахалăхĕ (мĕнле илтĕнесси) ударенирен пачах та килменни;

5) çемçе (е малти ретри) уçă сасăсем хăйсен умĕнчи хупă сасăсене те, хыçĕнчи хупă сасăсене те çемçетни;

6) ударени (пусăм) уйрăмлăхĕсем.

Халĕ асăннă уйрăмлăхсене (фонетика законĕсене) кашнине уйрăммăн пăхса тухар.

Сингармонизм законĕ

Сингармонизм (гр. sun – пĕрле, harmonia – сасă килĕшĕвĕ) законĕ чăваш фонетикин тĕп законĕсенчен пĕри шутланать. Çак закон тăрăх, сăмахăн кашни сыпăкĕнче с малти (çемçе) уçă сасăсем, е кайри (хытă) уçă сасăсем пулмалла: илéмлĕ, хитрерéх, пĕ'чĕккĕ, хýрăн, çĕ'мĕрт, çéпĕççĕн, çемçешкé, перекéт, пắчăр, килешÿ', кĕтмéл т.ыт.те. Çак закон вырăс чĕлхишĕн характерлă мар. Çакна маларах илсе кăтартнă чăваш сăмахĕсемпе вырăс чĕлхинчи вĕсен эквиваленчĕсене танлаштарса пăхни те яр уççăн кăтартса парать:

илéмлĕ – красúвый çемçешкé – мя'гкий

хитрерéх – красúвее перекéт – эконóмия

пĕ'чĕккĕ – мáленький пắчăр – ря'бчик

хýрăн – бер'ёза килĕшÿ' – соглáсие

çĕ'мĕрт – чер'ёмуха кĕтмéл – бруснúка

çéпĕççĕн – нéжно

Илсе кăтартнă тĕслĕхсенче вырăс сăмахĕсенчен пĕри те сингармонизм законне пăхăнмасть. Вырăс чĕлхинчен калаçу урлă кĕнĕ сăмахсем вара чăваш чĕлхинче чылайăшĕ сингармонизм законне пăхăннă. Акă хăш-пĕр тĕслĕхсем:

овúн – áвăн рождествó – раштáв

скúрда – ĕ'çкĕрт Илья' – Иллé

крестья'нин – хресчéн Никúта – Мĕкĕтé

ведрó – витрé Никúфор – Микихвéр

бревнó – пĕренé крéсло – кĕреслé

обéд – апáт кýдри – кăтрá

цéрковь – чиркÿ матица – маччá.

Чăваш чĕлхинче сингармонизм законне вырăс чĕлхинчен çыру урлă кĕрекен сăмахсем вара пачах та пăхăнмаççĕ:

телегрáмма граммáтика

áдрес геомéтри

хирургú биолóги

отлúчник метóдика

патриóт матемáтика

герóй истóри

Чăваш чĕлхин çепĕçлĕхĕпе килĕшÿллĕ янăравлăхĕ чылай енчен сингармонизм законĕнчен килĕççĕ.

Date: 2015-05-22; view: 819; Нарушение авторских прав