БӨЛІМ. 1 page

Нарықтық экономика жағдайында геологиялық кәсіпорынды басқару.

Тақырып 4.1: Менеджмент – өндіріс тиімділігінің өсу факторы ретінде.

Жоспар:

1. Менеджмент ғылым және тәжірибелік қызмет ретінде.

2. Менеджменттің түрлері, функциялары мен әдістері.

3. Басқарудың мотивациялық негіздері және еңбек ресурстарын басқарудың кезеңдері.

§1. Менеджмент ғылым және тәжірибелік қызмет ретінде.

Басқару ойының тамыры ғасырлар мен мыңжылдықтар тереңдігінде кетеді. Ғылыми менеджменттің дамуы мен қалыптасуында келесі кезеңдерді ерекшелейді: ХХ ғасырдың басында өндірісте ірі қозғалыстар жүзеге асты: оның масштабы мен топталуы күрт өсті, мыңдаған жұмысшылар мен инженерлер қызмет еткен алып-кәсіпорындар пайда болды, қымбат жабдықтар мен күрделі техникалық үрдістер қолданылды. Бұндай жағдайларда өндірістік басқаруды түбірімен өзгерту қажет болды. Өнеркәсіптік кәсіпорындарда көптеген эксперименттердің нәтижесінде еңбек өнімділігінің деңгейіне әсер ететін негізгі факторлар анықталды және оны төлеуді ынталандыру жүйесі сынақталды.

Бұндай эксперименттердің негізін қалаған американдық инженер Ф.У.Тэйлор болды. Ғылыми-менеджмент мектебі құрылды, оның негізгі ережелері өндірістің келесі негізгі мәселелерін көтерді: еңбекті реттеу, менеджерлердің рөлі, сыйлық беру және ынталандыру.

ХХ ғасырдың 20 жылдары менеджментте классикалық мектеп деп аталатын жаңа бағыт пайда болады, оның бастауында «ғылыми менеджменттің әкесі» саналатын француз А.Файоль тұрды. Оның қызығушылықтарының объектісі бүтіндей ұйым болды, Файоль басқару қызметін, бұған дейін ешкім айналыспаған дәп сондай деп зерттеді және сипаттады. Файоль басқару функцияларын: жоспарлау, ұйымдастыру, координация, мотивация және бірізді және үздіксіз жүргізетін қайталанатын өзара байланысты іс-әрекеттер сериясы ретінде қарастырылған ұйымды басқаруды үрдістік тұрғыдан зерттеудің негізін қалады. Файоль әкімшілік басқарудың белгілі 14 принципін құрастырды, ол бүгінгі күні де өз маңызын жойған жоқ. Олардың ішінде: еңбекті бөлу, тәртіп, басқарудың бірлігі, жеке мүдделердің жалпыға бағынуы, қызметкерлер құрамына сый беру.

ХХ ғасырдың 30-жылдарында жеке тұлғаның интеллектуалды ресурстарны пайдалану уақыты болады, бұл басқаруда жаңа тәсілдерді талап етті. Басқаруда, адамға бағытталуда жаңа ыңғай қалыптасады. Американ әлеуметтанушысы Э.Мейлоның жетекшілігімен жүргізілген әлеуметтік эксперименттер нәтижелерінің негізінде адамдық қарым-қатынастардың мектебі қалыптасты. Сол мектептің ашылуы, әлеуметтік және психологиялық факторлар еңбек өнімділігінің өсуіне физикалыққа қарағанда айтарлықтай үлкен әсер етеді дегенге негізделеді, алайда оны ұйымдастырудың өзі айтарлықтай дәрежеде тиімді және пайдалы болған жағдайда. Адамдар қолайлы моральды-психологиялық климатқа, басшылық жағынан қамқорлыққа өте ықыласты, және тіпті өзгермеген жалақыда да өнімді еңбек етеді.

Қазіргі кезде ғылыми зерттеулер нәтижесінде басқаруға кешенді тәсіл идеясы және басқару жүйелерінің ұйымдастырушылық, экономикалық, әлеуметтік жүйелері ретінде шаруашылық механизм концепциясы қалыптасты.

2. Менеджменттің түрлері, функциялары мен әдістері.

Менеджмент немесе басқару адамның саналы мақсатқа бағытталған әрекеті болып табылады, оның көмегімен ол сыртқы ортаның – қоғамның, тірі және өлі табиғаттың, техниканың элементтерін өз мүдделеріне бағындырады және реттейді.

Басқару көпқырлы және әр түрлерде болады. Бұл:

1. мысалы, табиғи және технологиялық үрдістерді – электр энергиясының берілуін, пойыздар мен ұшақтардың қозғалысын, станоктардағы бөлшектердің өңделуін, бұрғылау қондырғыларының жұмысын және т.с.с. техникалық басқару;
2. түрлі институттар – министрліктер, ведомстволар, құқықтық жүйе, жергілікті билік өкілдері арқылы қоғамның әлеуметтік-экономикалық өмірін мемлекеттік басқару;
3. адамдардың санасына идеологиялық мақсаттарды – түрлі саяси партиялар мен топтар қалыптастыратын, қоғамның даму концепцияларын енгізуден тұратын, идеологиялық басқару;
4. әлеуметтік үрдістерд, мысалы, қоршаған ортаны, жабайы жануарларды, көлдер мен теңіздерді қорғау қозғалысын; жауынгер аналарының комитетін, ядролық қалдықтарды көмуге қарсы қозғалысты мемлекеттік емес және саяси емес басқару;
5. нарықтық қатынастар аясында коммерциялық және коммерциялық емес ұйымдардың өндірістік және экономикалық әрекетті шаруашылық басқару.

Басқару – бұл үш элементтен тұратын үрдіс:

1. басқару объектісі: әдетте кеңістік пен уақытта оның шекаралары бар, әйтпесе нақтылығынан айырылады, оларды басқару мүмкін емес болады;

2. басқару субъектісі: ол жеке адам немесе адамдар тобы болуы мүмкін;

3. басқару қатынастары басқару субъектісі мен объектісі арасында туындайды; олар тиімді болу үшін, бірқатар шарттарды орындау қажет.

Менеджменттің атқаратын қызметтері.

Кез келген теорияның немесе тәжірибелік әрекеттің, соның ішінде менеджменттің мәні олардың атқаратын қызметтерінен – олар шешетін міндеттердің жиынтығынан көрінеді. Мамандардың көпшілігі қабылдағандай, менеджменттің бес атқаратын қызметі бар. Оларды XX ғасырдың басында негізін қалаушылардың бірі – Анри Файоль тұжырымдады.

I. Менеджменттің басты қызметі кең мағынада қарастырылатын жоспарлау есептеледі. Жалпы түрде жоспарлау – бұл алдын ала болжау қабілеті, бұл мақсаттарды қалыптастыру және оларға жетудің тиімді жолдарын қалыптастыру іскерлігі.

II. Жоспарлардағы, бағдарламалардағы, стратегиялардағы ойларды тәжірибеде жүзеге асыру ұйымдастыру қызметіне артылады.

III. Екінші қызмет мақсатына жету үшін, адамдардың үйлестіру, қажетті жаққа бағыттау, қатысушылардың арасында белгілі бір өзара әрекеттестікті қамтамасыз ету әрекеті қажет, үйлестіру қызметінің мәні осында.

IV. Егер жетекшілер де, атқарушылар да бұған мүдделі болмаса, ешбір міндет сәтті шешілмейді. Осыдан менеджменттің тағы бір маңызды қызметі – мотивация туындайды. Ол адамдардың қажеттіліктерін анықтаудан, ұйымның мақсаттарына жетуде қызметкерлер жоғары белсенділік таныту үшін, бұл жағдайда оларды қанағаттандырудың қолайлы тәсілін таңдаудан тұрады.

V. Ұйым әрекетінің нәтижелерін уақыт сайын тексеру, бағалау және түзету қажет. Мұнымен бақылау қызметі айналысады.

Басқару әдістері.

1. Ұйымдастырушылық әдістер логикалық түрде барлығының алдында тұрады, олар тек ұйымның қызмет ету үшін қажетті жағдайларды құрады. Олардың көмегімен ұйым жобаланады, ұйымдастырылады, уақыт пен кеңістік ішінде бағдарланады; оның әрекеті регламенттеледі, қызметкерлер құрамын, қызметкерлердің құқықтары мен міндеттерін, түрлі жағдайларда оларды жүргізудің ерекшелігін орналастыруға қатысты қажетті нұсқаулармен қамтамасыз етіледі. Ұйымдастырушылық әдістер ұйым әрекет ететін және дамитын жақтаулар ғана болып табылады, сондықтан пассивті болып табылады. Бұл әдістерге, мысалы, еңбек ұжымдарын құру әдістерін; түрлі қоғамдық шараларды дайындау және өткізу әдістерін және т.с.с. жатқызады.

2. Әкімшілік әдістер ұйымдастырушылыққа қарама-қарсы - белсенді, өйткені олар әрекеттің өзіне араласуға мүмкіндік береді. Әйтпесе оларды өктем мотивация әдістері деп атайды және адамдарды ұйым мүдделерінде белгілі бір әрекетке тікелей мәжбүрлеуге немесе мұндай мәжбүрлеуді құруға бағдарланған. Әкімшілік әдістерді қолданғанда қызметкерлердің бастамасы әдетте минимумға шығарылады және нәтижелер үшін бүкіл жауапкершілік жетекшіге жүктеледі; ұйымның алдында тұрған міндеттер бір мағыналы (баламасыз) шешіледі. Бұл әдістер қолдаумен немесе жазалаумен, соның ішінде экономикалық сипаттағы сыйақылар немесе айыппұлдар түрінде сүйемелденуі мүмкін. Бұл әдістердің басты кемшілігі олардың белгіленген нәтижеге жетуге бағдарлануынан, оның өсімін көздемейтіндігінен, бастаманы емес, атқарғыштықты қолдайтындығынан тұрады. Қазіргі кәсіпорындардың әрекетін күрделендіру жағдайында әкімшілік әдістер таза күйінде тиімсіз болады, өйткені жетекшілер түрлі мәселелерді шешуге мәжбүрлі, кейде оған олардың уақыты немесе білімдері жетпейді, осыдан, қатардағы қызметкерлерге бастамашылдық таныуға және олар қабылдайтын шешімдердің нәтижелеріне жауап беруге мүмкіндік беретін басқару әдістері қажет. Бұл әдістер экономикалық деп атала бастады және XX ғасырдың басында-ақ басқаруға енгізіле бастады.

3. Экономикалық әдістер басқару объектісіне жанама ықпалды көздейді. Атқарушыларға тек мақсаттар, шектеулер мен мінез-қылықтың жалпы желісін береді, осылардың аясында олар өздері мәселелерді шешудің тиімді тәсілдерін іздейді. Тапсырмаларды уақытында және сапалы орындау түрлі ақшалай төлемдермен марапатталады; сыйақының мөлшері жеткен нәтижеге тікелей тәуелді болғандықтан, қызметкер оны жақсартуға тікелей экономикалық мүдделі. Алайда экономикалық әдістер сонымен қатар шектеулі, әсіресе зияткерлік кәсіптегі адамдарға қатысты, өйткені олар үшін ақша маңызды, бірақ жұмыстың ең басты түрткісі емес. Сондықтан XX ғасырдың 20-шы жылдарынан басқарудың әлеуметтік-психологиялық әдістері пайда болады.

4. Басқарудың әлеуметтік-психологиялық әдістері қызметкердің мінез-қылқына екі бағытта ықпал етуді көздейді: бір жағынан, олар ұжымда қолайлы моральді-психологиялық климатты қалыптастыруға, ұжымда тілектестік қатынастарды дамытуға, жетекші ролін «диктатордан» «отбасы иесіне» өзгертуге бағытталған; екінші жағынан – әр қызметкердің жеке қабілеттерін ашуға, оны кәсіби тұрғыда жетілдіруге бағытталған, бұл соңында жалпы ұйым әрекетінің тиімділігін арттыруға әкеледі.

3. Басқарудың мотивациялық негіздері және еңбек ресурстарын басқарудың кезеңдері.

Мотивацияның түсінігі мен түрлері.

Мотивация адамның мінез-қылығына ықпал ететін, оны ұйымға қажетті жаққа бағыттайтын, оның қарқынын, шектерін реттейтін, мақсаттарға жету ісінде адалдық, табандылық, ынта білдіруге итермелейтін, шарттар немесе мотивтер (motif – фр. қозғаушы күш, қандай да бір әрекетке түрткі) жүйесін құру үрдісі болып табылады.

Мотивтер ішкі және сыртқы болуы мүмкін; соңғылары адамның өзіне тиесілі емес объектілерге ие болу немесе, керісінше, мұндай иеліктен бас тартуға ұмтылына негізделеді. Ішкі мотивтер адам қолында бар және сақтағысы келетін объектіден қанағат алумен немесе оған ие болудан туындайтын қиыншылықтармен, яғни одан құтылу ұмтылысымен байланысты. Мысалы, қызықты жұмыс адамға рахат әкеледі және ол кейде ақысыз еңбек етуге дайын; керісінше жағдайда ол бұл жұмыстан құтылу үшін барлығына дайын.

Адамда сыртқы және ішкі, субъективті және объективті факторлардың ықпалынан қалыптасатын мотивтер стимулдардың (stimulus – лат. ежелгі Римде жануарларды айдаған, үшкір таяқ) әсерінен «іске қосылады». Стимулдар ретінде материалдық заттар, өзге адамдардың әрекеттері, пайда болатын мүмкіндіктер, үміттер мен т.б. болуы мүмкін.

Мазмұны бойынша стимулдар экономикалық және экономикалық емес болуы мүмкін. Өз кезегінде соңғылары ұйымдастырушылық және моральдық болып бөлінеді. Алайда олардың арасында нақты шекара жоқ; тәжірибеде олар тығыз байланысты, бір-бірін негіздейді, кейде бір-біріне өтеді, сондықтан оларды жай ажырату мүмкін емес. Мысалы, лауазымның өсуі және оған байланысты ақшалай сыйақы қандай да бір қосымша материалдық игіліктерге ғана емес, даңққа, сый-құрметке ие болу мүмкіндігін береді.

Ұйымның алдында тұрған міндеттерді шешу ісінде адамның тырысуына, ыждағатына, табандылығына, адалдығына, мақсатқа бағыттылығына ықпал ету үшін, оған стимулдарды қолдану және тиісті мотивтерді іске қосу ынталандыру деп аталады.

Ынталандыру концепциясы тапсырылған жұмысты орындауына қарай, қарамағындағының кез келген әрекеттерінің оңды, теріс немесе бейтарап салдарға ие болу керектігіне негізделеді. Ұйымды қанағаттандыратын, берілген параметрлерден ауытқу кезінде туындайтын, теріс салдардан құтылуға немесе қолдауға ие болуға тырыса отырып, ол мінез-қылықтың тұрақтылығын сақтайды немесе оны қажетті жаққа өзгертеді.

Адамдардың мінез-қылығын негіздейтін түрлі мотивтердің қатынасы, айтарлықтай тұрақты болып табылатын және мақсатқа сай қалыптасатын мотивациялық құрылымын түзеді, мысалы, тәрбие үрдісінде. Әр адамда мотивациялық құрылым жеке-дара және көптеген факторларға: тұрмыс жағдайының деңгейіне, әлеуметтік мәртебеге, біліктілікке, лауазымға, құндылық бағдарларына және т.с.с. негізделеді.

Еңбек ресурстарын басқарудың кезеңдері.

Жалпы түрде Еңбек ресурстарын басқару екі өзара байланысқан кезеңдерден тұрады: еңбек ресурстарының қалыптасу кезеңдері және еңбек ресурстарының даму кезеңдері.

Тақырып 4.2: Тауарлар нарығындағы кәсіпорынның әрекеті.Маркетинг.

Қазіргі маркетинг – бұл нарықты талдау, сұранысты қалыптастыру мен ынталандыру, өндірістік үрдістің барлық сатыларында нарықтық факторларды есепке алу, тауарларды соңғы тұтынушыға дейін жеткізу, баға түзу, бақылау, жарнамалық және халықаралық әрекет бойынша шаралардың кешені.

Маркетингтің сенімі – нарықта сатылуы мүмкінді ғана, тұтынушылардың сұраныстарын қанағаттандыруға мүмкіндік беретінді ғана өндіру (яғни тұтынушылық сұранысқа бейімделу). Сатып алушы қажеттінің барлығын қажетті көлемде, қажетті сапада, қажетті жерде және қажетті уақытта алу керек.

Нарықтық салаға қарай маркетинг болуы мүмкін:

- халықаралық немесе ішкі;

- тұтынушылық тауарлар, өндіріс құралдары мен қызметтер.

Маркетингтің соңғы мақсаты – пайданы максимизациялау, фирма кірістерінің тұрақты өсуі, қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыру.

§2. Маркетингтің мақсаттары мен бағыттары.

Маркетингтің нақтылы мақсаттарын анықтайық:

1. Тұтынуды максимизациялау, бұл өндірістің максимизациясын, жұмыспен қамту деңгейін, соның салдарына қоғамның тұрмыс жағдайын ынталандырады.

2. Тұтынушыларды қанағаттандыру дәрежесін максимизациялау: мұнда тұтынуды арттыру емес, тұтынушылардың қанағаттану дәрежесінің артуына қол жеткізу маңыздырақ болып табылады.

3. Тұтынушылардың таңдауын максимизациялау: тұтынушылар қажеттіліктерін дәл қанағаттандыратын тауарларды табатындай, тауарлардың көптүрлілігін қамтамасыз ету.

4. Тіршілік сапасын максимизациялау: маркетинг тиімді бағалармен тауарлардың санын, сапасын, көптүрлілігі мен қол жетімділігін ғана емес, сонымен қатар адамдардың мәдени және физикалық мекен ортасының сапасын қамтамасыз ету керек.

Фирманың басшылығы маркетинг жоспарын бекітеді, одан соң маркетингілік қызметтер бәсеке жағдайында нарықта тауарлар мен қызметтерді алға бастыру бойынша арнайы шараларды жүзеге асырады.

Кәсіпорындардың маркетингтік қызметінің негізгі бағыттары:

1. жарнаманың көмегімен кәсіпорын өндіретін тауарлар мен қызметтер және бәсекелестердің тауарларымен салыстырғандағы олардың артықшылықтары туралы ақпаратты тұтынушыларға дейін жеткізу;
2. тұтынушылармен жеке қарым-қатынас, оның барысында нарықты зерттеумен ғана емес, тауарлар мен қызметтерды (нақты сатып алушыға сол жерде тікелей сатуға дейін) алға бастырумен байланысты мәселелер шешілуі мүмкін;
3. демеушілік, қайырымдылық әрекет арқылы; ғылымның, мәдениеттің көмегімен, түрлі сайыстарды, лотереяларды жүргізу арқылы және т.с.с. көпшіліктің көзқарасында кәсіпорынның тартымды бейнесін (имиджін) құру.

§3. Маркетингті басқарудың категориялары мен концепциялары.

Маркетинг ғылымы келесі категорияларды қолданады: мұқтаждық, адам сезетін бір нәрсенің жетіспеушілік сезімі; қажеттілік, адамның мәдени деңгейіне сәйкес ерекше бейнеге ие болған мұқтаждық ретінде; сұраныс, тауарды сатып алуға адамның ақшалай қабілеті ретінде; тауар, қажеттілікті қанағаттандыруға қабілетті кез келген объект ретінде; айырбас пен мәміле, құндылықтардың бірінен екіншісіне өтуі бойынша сатып алушы мен сатушы арасындағы өзара тиімді үрдістер ретінде; нарық, сатушылар (өндірушілер) мен сатып алушылардың (тұтынушылардың) жиынтығы және маркетинг, айырбас арқылы мұқтаждықтар мен қажеттіліктерді қанағаттандыруға бағытталған адам әрекеті ретінде.

Тарихи тұрғыда тәжірибелік маркетингті жетілдіру келесі концепцияларда бейнеленеді:

- өндірісті жетілдіру концепциясы (өзіндік құнның) ағымдағы шығындарды азайту бойынша тұрақты іздестіруден, тауардың бағасын азайтудан, нарықтың үлкен бөлігін қамтудан, сатуларды арттырудан және пайданы ұлғайтудан тұрады;

- тауарды жетілдіру концепциясы тауардың, оның модификацияларының сапалық сипаттамаларын жүйелі жақсартудан, сервистік және сатудан кейінгі қызмет көрсетуді жақсартудан тұрады, осының есебінен өтім нарығы кеңейеді, жаңа сатып алушылар тартылады және пайданың артуы қамтамасыз етіледі;

- коммерциялық күштерді қарқындату концепциясы – қымбат және аз сатып алынатын тауарларды сатудың ерекше әдістері;

- маркетинг концепциясы бәсекеге қабілетті әдістермен сапалы тауарларды өндіруге және өткізуге бейімделген;

- әлеуметтік-этикалық маркетинг концепциясы тіршіліктің жоғары сапасын қамтамасыз ететін және бүгінде де, болашақ ұрпақтарға да қоршаған табиғи ортаға зиянын келтірмейтін тауарлар өндірісіне бағытталған.

§4. Геологиялық барлау кәсіпорнының маркетингілік әрекеті.