Сурврмуд болн даалһвр.

1.Сталинградск дәәнд олн келн улс ямр кевәр орлцҗ?

2. Сталинградск дәәнә орлцачнрин нерд заатн.

3. Вася Галенковин тускар тодрхаһар келтн

***

Бичәч Нармин Морхаҗ эн түүкдән 1941-1945 –гч җилмүдлә болсн Алдр Төрскән харсгч дәәнә цагла советин олн-әмтн немш фашистнрин өмнәс ик ноолда кесиг бичҗ.

Орс маңһд, украинц, хальмг улс дәәнә ик күчр түрү цагла ямр ни иньгүд зөрмг кевәр ноолдҗ, нег-негндән дөң болҗ йовснь тодрхаһар үзүлгднә.

Эн түүк мана орн-нутгин улс Төрскндән ямр дуртаг, энүгән харсхин төлә тууҗд үлгүр болх зөрмг, әәмшг уга кевәр ноолдхиг уханд орулна.

Хоньна Михаил

(1919-1981)

Хоньна Михаил (Хонинов Михаил Ванькаевич)- Хальмг таңһчин нертә бичәч, хальмг һазрин нертә үрн 1919 җилин нег шинд Баһ Дөрвд нутга Цаһан Нур хотнд угатя күүнә өрк-бүлд һарсмн.

1937 җилд Әәдрхн балһснд Хальмгин эрдмин техникум төгскәд, Элстин хальмг драмтеатрт артист болҗ церглсмн.

«Улан хальмг» газетин халхсар, 1935 җиләс экләд, Хоньна Михаилин шүлгүд барлгдсмн. Түрүн шүлгнь- тер цагин күндтә күч-көлсч адучнрт нерәдгдҗ (шүлгин нернь- «Адуч»). «Теегт үнн ирв» гидг нааднь «Улан баһчуд» газетд барлгдсн деерән театрин сцен деер дәәнә өмн тәвгдлә.

1941-1945 җилмүдин Төрскән харслһна Аһу ик дәәнлә теегин зөрмг үрн Хоньна Михаил ах-дү болгч Белоруссин һазрт нерән туурулсн партизан болсмн. Тер цагин тускар «Миша Черный гиснь бив», «Смоленск һазр, чи эс меднч» гидг дегтрмүд алдршсн хальмг партизана зөрмг хаалһинь үзүлнә.

Партизана ротын командир йовад, Белоруссин Березина һол деер немш фашистнриг олар хораҗ, эврә советск әмтән харсҗ авчасндан Улан Тугин орденәр ачлгдсмн. Хальмг теегт үүдсн, Белорусь нутгт зөргнь тахшсн Хоньна Михаил, хойр келн улсин үрн болҗ эңкрлгднә. Тегәд чигн «Белорусь-эк минь!» гиҗ әрүн седкләсн һарһҗ бичнә. Дәәч командир, партизан, Советин орна зөрмг үрн- коммунист Хоньна Михаил олн келн улсиг тегштнь эңкрлҗ, «Би- хальмгв, би- Әрәсән үрмб» гиҗ дурдна.

Хоньна Михаилин үүдәврмүд тооһарн олн, сурһмҗарн чинртә, келәрн хурц, байн. «Ээлтә улс» (хураңһу), тер дотр «Шуурһн» гидг келвр (хальмг малчнрин кесг үйин дамшлт), «Ухлястин көвәд»- олн тооһас зәрминь нерәдхлә- тер. Болв, хамгин товчта күцәврәснь «Тах» («Подкова») гидг шүлгүдин хураңһу 1977 җилд Москва хотл балһснд барлгдсинь нерәдҗ болхмн.

Аһу ик Төрскни дәәнә ветеран, дәәнә күчр болн дүмбр өргмҗтә цагин чилшго олн тодлвран сергәҗ, кесг шин үүдәвр бичҗ, олн умшачд белглх бәәсмн, зуг Михаил Ванькаевич Хонинов нәрн билгиннь хурц деерән, ик зураһан дуту күцәһәд, 1981 җилд өңгрв.

Орс дү.

(«Чи медхмч, Смоленск һазр» түүкин тасрха)

Хойрдгч классин сурhульч, тахта хамрта Павлюченков Ванюша, өвсн заагас одта пилотк олв. Көвүн хайхдан хармнад, одынь киилгиннь зүн орчд хатхад, пилоткинь өмсчкәд, үүрмүдиннь ардас гүүҗ йовад, траншейд киисн алдад зогсв. Ванюша, траншей деер кевтсн модн деегүр hархар седҗәhәд, өрәл бийнь элснд булхсн «максимкин» ствол ац заагас үзв. Щиток уга, пулеметин хойр төгәнь, бас элснд булхҗ. «Максимкин» харлҗасн амнь, мел Ванюшин аңhаҗасн ам хәләҗәхм кевтә тоонрв. Көвүн нусан татад, альхарн аман бөгләд, траншеин хаҗуд кевтсн «РГД» гранат авад, противогазин туңгрцгтән дүрчкәд, шоваҗасн төмр хәләхәр траншейүр hәрәдв. Ванюша буухларн Хониевин көл ишчкәд, чочад, зүүhәр хатхулсн мет, траншейәс үкс өсрәд hарчкад санв. «Кен гидг залув, би?.. Өдрәр, хоосн нүкнәс әәhәд бәәх… Мана цергчнр әәлго немшнриг пулеметәр хаhад алвш…» көвүн нусан татн, пилоткан hарарн дарҗаhад, элк түргүр киисәд, хәрү шаhав. Траншейд күн… көндрх бәәдл hарад нүүхләд, көлнь чичрв. Көвүнә, өрмгин товчин дуңгә хойр нүднь шомр болад, күүнүр шигдв.

«Мана..» гичкәд көвүн, деернь кевтсн модн деер hарчкад: - «Эй, э-эй! Көвүд, Митя!.. энд, нег дяденьк кевт-нә-ә! Шулудтн, шулудтн!..» - гиhәд, пилоткан буру-зөв уга хүрүлв.

Көвүд шовуд мет шууглдад дарунь ирцхәв.

-Хама? Хама?..- гиhәд Митя, «Дегтярев» пулеметиг моднд өлгн йовҗ сурв.

- Тер, тер бәәнә… көлнь эн бултаҗана, -болад, Ванюша бичкн хурhарн зааhад, сурҗңнв.

Школьникүд цергчнрин бичкн күрзәр, модна ацмуд цокҗ унhаhад, траншейд нег-негнәннь ардас орцхав.

Баhчудын җиңнсн дун Хониевин чикнд, хоңх җиңнсн болад одв. Үүт- түүт күрлго: эдн кевтсн күүг hарhв. Хониев зогсҗ чадхш, көлнь өвдгәрн нуhрад бәәнә.Икәр чинә алдчкиҗ. Бәәсн бийәсн элсн, негл хурин дусал мет hооҗв. Кесг, кесг күүкдин көркхн hармуд, негл ишкә герин харач өргҗәх уньн мет, лейтенантыг тулв. Толhа, чирәhинь иләд, Митя элсинь уңhачкад, «Көвүд... энтн, мана… комрот… лейтенант…»- болад байрлҗ хәәкрв.

«Комрот… комрот… лейтенант…»- гилдәд көвүд хоорндан хатхлдв.

-Эй, чи, бичә хәәкр… - гиhәд Ванюша бодңцгин чигә нудрмарн Митян нурhар нудрар, пилоткан Хониевин толhа деер өмскв.

Лейтенант күчнәс, әрә гиҗ нүдән сәкмш болчкад хәрү аньв. Кесгтән эс үзгдсн өдрин герл, нүр үздг кевтә «гилс» гиhәд нүдинь өвдкәв.

-У-ус-н…- гиhәд лейтенант шимндв.

Ванюша, нүдн эргтл шулуhар, булгас котелокар дүүрң киитн ус авч ирв. Лейтенантын элсн чиксн шүдинь Митя уhаhад, хойр-нег балhулв.

Теегин үрн күчнәс дәкәд нүдән секв. Һазр эрәлзәд, патефона пластинк кевтә, көл дорнь дуhрсн болв. Митя командирин толhа бәрәд, сальк әрүлв. Үүнә нүднд хаҗуhарнь модд гүүлдсн болв…

-Эн… юн гүүлдж йовна?.. - гиhәд, чинән уга дууhар сурв.

-Үр комрот… энтн модн… модн… -гиhәд Митя дууhан өгв.

Лейтенант җирhлнд өөмҗәх модд көк хувцта немшнр болҗ толhаднь «торс» гивв. Эн сальк киилҗ сана авад, hарарн кобураhан хәәhәд, тетеhән авч, шалуриннь хавтхд дүрәд, ишинь hартан атхв.

Булhар туңгрцгинь «чи геечкүвзәч» - гиҗ келәд, Ванюшд бәрүлв. «Уга, уга», - гиhәд Ванюша теңкән уга байрлад, түңгрцгинь далушлв. Түңгрцг тәкминь цокад, сурнь hазрт унҗв. Наадкснь, туңгрцгин бүчәс, пряжкас бәрлдҗ Ванюшур баглрв. Цугтан дөң күргх санатаhар Муутлиг эргҗ гүүлднә.

-Эй, тадн… Тиирнгд хатхулсн юмс кевтә гүүлдәд бәәлго, комротыг бәртн,- гиhәд, Митя Муутлин сү дор хойр эләдинь зогсаhад, бийнь наадк хәврhднь hарв.

Митя эдндән цань уга, хаалта командир. «Эй, чи…»- гиhәд оркхлань, эдн суусн, йовсн hазрасн үүнүр гүүлднә. Нүднәннь эргцәр бәәнә.

Көвүд Митян hардврар, комротыг шовhр ясн ээмәрн туллдад, бәрә йовҗ, Сенино деревнүр көтлҗ ирв.

Митя хашаннь калиткан сәкн йовҗ:

-Аак, аак!.. бидн мана комротыг авч ирвдн…Наар, наар… Чинән уга… әм залhулхм, - гив.

-Тетя Маня, тетя Маня,- гиhәд Митян көвүд бас дуудв.

Дөч hарсн зөвин нурhта, цаhан альчурта экнь көвүнәннь ду соңсн, хашан ардк үүднәс hарч ирәд, көвүдт герин үүд секәд, көтләд орулцв.

-Кукн, энчн яhҗ, яhҗ?.. -гиhәд, әәмсчксн гергн сурв.

-Аак, бичә тиигҗ сур…Шулун болдгар комротд әм залhҗ, немшин нүднәс далдхм… чинә орулҗ авхм.

-Кукн, така ал…шөл өгхм,- болад экнь кенчр тач терзмүд хаав.

Часин дунд такан махиг «бурд» гиҗ буслhад, орс гергн өвр деерән дер тәвәд, хальмг үрнә толhа дерлүлҗ модн ухрар зальгулв. «Дәкәд… дәкәд… нег… кукн...»- гиhәд, модн ухран амн деернь бәрҗ сурв.

-Эй! Немшнр… немшнр… -гиhәд, Ванюша терз харҗңнулҗ цокв.

Деревня захар немшин мөрн церг тоос бүргүләд орв. Мөрд түрглдәд, тахин дун тачкнад герт ил болв.

Улан командирин болн Сенино бичкн харсачнр, герин hаза, хаша дотр, яахан медлго гүүлдҗ хурлhв.

-Тадн туулас…Гүүлдәд бәәлго мини заасн hазрт бийән чикәр бәртн…чи, Ваня …мис кевтә терз давшад бәәлго, тер элсн деер су… немшнриг нааран тәвч-күзәч…- гиhәд Митя гиҗгәрнь түлкв.

Ваня Митяhас түлкүләд, герин иргд сууhад, нүцкн көл деерән элс бүрҗңнүләд, нусан тач аашсн немшнрүр «колң, колң» гиҗ хәләв. Наадкснь хашан өнцгәр, hарудын көвәhәр тәвв. «Тадн рогаткарн шову хаhад бәәтн»,- гиhәд закчкад, герүрн гүүҗ орв.

-Кукн, такт дор…такт дор…- гиhәд экнь хурhарн пол зааҗ, кирсләд нульмс hарв.

Митя полин сул харhа өргәд, «үр комрот» гиhәд өргәрн заав. Комрот пол дор үкс орад, харңhу шуhуднь тагчг зогсв. Боднцгин, темснә, көгҗин үнр, Муутлин хамрар орв.

Ванюша пол күржңнсиг соңсад, модн герин дор бахнд бәәсн, чөләкә нүкәр хәләв. Лейтенант Ванюшин тахта хамр нүкәр үзчкәд, «цааран хәлә» гисәр завhдв. Ванюша элснәс эркән чигә моhлцг чолу түүhәд наадв. Митя алх, атхм авад, калиткин үүд яссн болад тоңгшулв. Эк үлдл шөлән бешд дүрәд, нааhаснь суулh орд ик хотта чуhусар бөгләд хаав.

Немшнр цанhсн, өлссн, хәңкнәд герт орад күрч ирв. Ванюша немшнриг калиткәр орулад тәвчксн күн болад, Митяг уурлх гиhәд немшнрин ард гүүҗ уульв.

-Матка, матка! Млеко-о! яйко-о, клиб!- гиж хәәкрлдв.

Орс гергн немшин ду, күн болснас нааран шиңкн соңсҗана. Эднә дунь үмглдхәр бәәх нохасин күрклh болҗ гергнд соңсгдв. «Хәәрхн… хәәрхн…бурхн минь…эднчн иим әәмшгтә бәәҗ кевтәм»,- гисәр эк, бурхнурн эргәд, дару-дарунь кирсләд, үг келлго чичрв. Хәәр-бәәр уга улс болх кевтә, иигсн-тиигсн болад эдниг hарhхар, эк нар-цар гүүҗ бөгчхлзнә, hартнь юмн бәргдхш.

Немшнр герин булң, таг болhнар зелтәлдҗ хәләhәд, терзд өлгсн кенчр шивәд, тәрлкс хәргүләд,- Матка, хот ас… хот…-болад, пол деегүр «таш-таш» гиҗ тахта көләрн йовдлв. Полин, хурhн дүңгә заагар, немшин hосна улд бәәсн цаhан хадасна толhас, Муутлд күрнин шүдншң ирзәлдв.

Муутл тагчг. Пол кезә секгднә билч гисәр, нүднь чирмсн, эс чирмсн медгдхш. Траншейяс татад босхкхд, чинән уга киичәсн лейтенант, ода нурhарн пөөгрин эрс тулад модн болв.

Хойр-hурв зальгсн такан шөлн, үүнд чидл өгсний? Өгсн… Болв, шөлнәс талдан…үрнләрн әдләр харсҗах орс гергн, ахан гиҗ санад харҗах кесг бичкн сурhульчнр, агчмин дунд үүнд чидл урhав. Пөөгрин булңгд бултад шахлдг болвчн, лейтенант, негл взвод дундан бәәсн мет санҗана.

Митя цугтаннь өмн hарад: - Клиб никс…кур никс… млеко никс, солдат!...

Заарг чирәтә, чисм улан hарта немш, киилгән өргәд, гесән ташад:

-Матка!..Куш, куш!...

-Танд би орс келәр келҗәнәв: -Уга!..Күүнә келсиг меддго улсвт?- болад Митя шаанцг болв. Чикчксн мишңнгин өңгтә немш автоматан Митя тал зөрүләд: - Ә таср, шулм!»- гиhәд hосарн пол девсәд авв. Пол дор: тоосн бүргәд, гөлм тасрад будңhрв. Эк, немшин автоматын амиг көвүнәс зааглад,- Тенд, тенд! Кладовкд!..Митень…Митенька, бичә халурх..- гив.

«Кладовкт..бичә халурх» гисн экиннь келсиг медәд, Митя өлн немшнриг «йовий…клиб тенд, бәәнә», - гиhәд дахулад hарв.

Немшнр hарв. Төр төвксн болад гер сарулдв.

Гитлеровцнрт нег өдмг өгәд хашаhасн hарчкад, Митя лейтенантур ирв.

-Үүндтн әәмшгтә. Таниг талдан, батта hазрт орулнавидн,- болад, Муутлиг hаха бәәсн катгин, үүднә эркн деер кевтүләд, hазаhаснь оньслад, түлкүринь Ванюшд наачасн элсндән бултул гиhәд өгв.

Үүд тәәләд хаасна хөөн, хот эс өгснд hахан оркрдгнь давҗ одв. Өлн немшнрин хамр, чикнәсн түрүләд hахан үнр медәд, ард, тов чирҗ йовсндан катг заав. Теднь, hахан дууг холас соңсчкад, «гут», «гут», гилдәд, катгур ирҗ оньсинь шарҗңнулв.

Көвүд, немшнриг эс оньhҗах бәәдл hарад, хаша – давшҗ, гилз үләҗ ишкрәд дөглдв.

-«Шпек», «шпек», - гилдҗ шуугад, лом авад, оньсиг хамх цокад, hахаг катгин дунд hурв хаhад алв. Һахан махнд дегәд җирвчкәд, үүднә эрк деер кииhән дотран авад, пистул төвлҗәх Хониевиг немшнр үзҗәхн уга. Һахаг мөрәр чирәд катгаснь hарhтл, Муутлин хумха хурhн, пистулин чавг деер наалдв.

Тер 5-6 минутын хоорнд, әмнь утхин ир деер бәәхд, Хониев ю санҗасн болх?

Хах!.. Кемр, теднәс неҗәднь үзәд, зад татсн бәәсн болхла, эргҗән уга хойр, негинь алчкад бийән… нань, талдан уха ухалҗасн уга. Тер 5-6 минут… лейтенандт җирн җил болсн болҗ медгдв. Лейтенантиг иигәд, арань зуйрад менрҗәсн кемлә, Митя делкә ниргүлҗ немшәр хәәкрәд керлдв.

-Тадн маниг тонҗант … hарч әрлтн! Эй, офицерин зергнр, хәләтн, хәләтн, салдснран ю hарһҗахинь!..

Немшнр күүнә орн-нутгуд тонн гиҗ давчксн улс. Офицермүд Митян хәәкрсиг соңсв. Тедн ичртә йовдлыг медсн бийинь, ичрәс геснә өлән ахлулв. Тегәд эс соңсар, хоорндан «гэр-гэр» гилдәд Митян гер давцхав.

……………………………………………………………………………………….

Муутл тер өдртән Стрельцова Мариин герин пол дор, асхн күртл hарcн уга. Эк көвүн хойр Муутлд такан шөлинь пол дорнь уулhад чинә орулв.

Немшнр нарн орхин өмн күртл Сенино деер амрад, серү дахҗ Смоленскур hарв.

Немшин мөрн цергин турудин тачкнлhн уурхла, бүрүлин гегән тасрв. Теегин көвүн хальмгар намчлад, Мариин hар атхҗ кесн ач, тусднь бүлән үг келҗ икәр ханв. Мария альчуран чиклҗ бооhад, үзүрәрнь нүдән арчад, хальмг үриг герәсн hарhҗ йовулҗаhад, зальврҗ кирслв.

-Кукн, деерәсчн бурхн залҗ, дәәнә аюлас менд авч hарх болтха…Нанла әдл экдчн күргҗ, уульҗасн зүркинь төвкнүлх болтха… Ода үкшгоч,- гив.

Орс эк хальмг көвү үмсәд, деревня захд элкән теврҗ зогсад, кесгтән гейүрҗ ардаснь хәләв.