Көмірсу алмасуы.

Адам (жануар) денесінде көмірсу энергия көзі. 1 г. көмірсу тотықса 4,1 ккал (17,17 мДж) энергия бөлініп шығады. Көмірсу тез тотығады, оның денедегі қорынан босап шығуы оңай, сондықтан ол, әсіресе кенеттен өте шапшаң қимыл жасап, көбірек энергия жұмсарда пайдаланылады. Адамға тәулігіне 450-500 г-дай көмірсу қажет.

Әдетте қандағы қант деңгейі төмендей бастаса, гликолиз арқылы қант бауырдан босап шығады да қанға өтеді, сөйтіп қант түрақтылығы сақталады. Глюкоза бауырда ғана емес дене еттерінде де қор (1 – 2) болып гликоген күйінде сақталады. Клеткалардың көбі қаңдағы глюкозаны жұтып құрылыс (пластикалық) материалы және қуат көзі ретінде пайдаланады.

Көмірсу клеткада оттегінсіз ыдырап алдымен сүт қышқылына (анаэробтық фаза) көмірқышқылды газ бен суға айналады. Аталған заттар артық болса өкпе арқылы сыртқа шығарылады.

Май алмасу.

Көптеген ауру-сырқаулар, патологиялық процестер май алмасуының бұзылуынан болады. Май және май тәрізді қосындылар липидтер деп аталады. Адам (жануар) денесі үшін май – негізгі энергия көзі. Ересек адамда тәулігіне 70 – 100 г мал майы (тоң май, сары май мен өсімдік майы) керек. 1 г май тотықса, 9,3 ккал (38,39 кДж) жылу бөлінеді, соңдықтан да май көбінесе энергия ретінде жұмсалады.

Май алмасуын реттейтін арнайы орталық гипоталамуста орналасқан. Осы орталықтың төменгі – ішкі ядросы зақымданса, керісінше, азады (кахексия). Гипоталамус денеге вегетативтік жүйке жүйесі мен ішкі секреция бездері арқылы әсер етеді. Симпатикалық жүйке жүйесі денелегі май қорының жұмсалу және тотығу қарқынын күшейтеді. Парасимпатикалық жүйке жүйесі май алмасуына керісінше әсер етеді. Гипоталамустағы орталыққа, оның қызметіне жоғары жүйке жүйесі және эмоция тудыратын лимбиялық жүйе ықпал етеді. Ішкі секреция бездерінің гормондары да май алмасуын реттеуге қатысады.

Су алмасу. Ересек адамның дене салмағының 60 – 70% су. Организм неғұрлым жас болса, соғұрлым онда су көбірек болады. Эмбрион салмағының 90%, жаңа туған нәрістенің 75%, кәрі адамның 55% су болады. Салмағы 75 кг ересек адамның организмінде 53 литрдей су бар.

Денедегі барлық сұйықтықты 2 түрге бөледі: 1. Клетка ішіндегі сұйықтық организм салмағының 70% (30 – 40 л шамасында), яғни судың көбі клетка протоплазмасының құрамында болады.

2.Клеткадан тыс тамыр ішіндегі сұйықтық (қан, лимфа) клеткааралық сұйықтық құрамына кіреді. Денедегі судың 20% (15 –17 л) клеткадан тыс сұйықтықта жатады. Оның 13 - 15% интерстициялық сұйықтық пен лимфа, ал 4 - 5% қан плазмасына кіреді.

Минерал алмасу. Академик В.И.Вернадскийдің биогеохимиялық ғылыми мектебінің зерттеуі бойынша адам денесінде Менделеев кестесіндегі барлық элементтер кездеседі. Организм құрамындағы бұл элементтерді биогендік элементтер деп атайды, себебі олар дененің барлық клетка құрамына кіреді және жануарлар мен өсімдік организмдерінің құрылым тірлігін сақтауға қажетті заттар.

К, Na, P, Ca, Cl, Mg секілді химиялық элементтер денеде бірсыпыра көбірек шамада кездеседі де, басқалары F, Cu, Mn, Co, Mo, Zn т.б. жануарлар организмінде өте аз мөлшерде болады. Оларды микроэлементтер деп атайды. Олардың организм үшін маңызы өте зор.

Барлық тұздардың организмдегі маңызы өте күшті.

1) олар қан мен тканьдегі осмостық қысымды реттейді;

2) қанның сілтілі-қышқылды реакциясының тепе-теңдігін және қанның белсенді реакциясын бірқалыпты сақтауға қатысады;

3)минералды заттар катализаторлық қызмет (химиялық реакцияларды тездетеді) атқарады.

4)Тұздар құрылыс пластикалық материал ретінде қанқаның, организмдегі барлық клетка құрылымының құрамына кіреді, бірақ белок, май, көмірсудан ерекшелігі, минералдық тұздардың энергиялық маңызы жоқ.

Тұздардың артық мөлшері денеде қор түрінде сақталуы мүмкін. Мысалы, NaCl теріде сақталып, организмге қажет жағдайда пайдаланылады. Fe бауыр мен көкбауырда, Са мен Р - сүйекте, К – етте сақталады. Са түздары екіқабат әйелдің организмінен оның баласының қажетіне пайдаланылады.

Қалыпты дұрыс тамақтанатын адам жеткілікті мөлшерде минерал тұздарын қабылдайды. Өсіп келе жатқан организмге тұз көп мөлшерде қажет, әсіресе Са, Р тұздары сүйек, жүйке, тканьге өте қажет.

Су мен тұз алмасуының реттелуі. Гиппоталамуста ерекше шөлдеу және тұз алуына арналған жүйке орталықтары бар.

Бұл орталықтарға ауыз қуысының шырышты қабатында орналасқан осморецепторлардан (ауыз құрғағанда) мәліметтер келіп тұрады, рефлекстік афференттік жауаптар, гуморальдық факторлар, гормондар қатысуымен жүреді.

Тұздардың, әсіресе натрий тұзының алмасуын реттеуге бүйрекүсті безінің гормондары қатысады.

Кальцийдің алмасуына паратгормон, тирокальцитонин, Д₃ витамині әсер етеді. Д₃ витамині – Д витаминнің гормондық түрі, ас құрамындағы кальцийдің ішекте сіңуіне және оның бүйректе қайта сіңуіне, кальцийдің сүйекте жиналуына әсер етеді.

Адамда (жануарда) зат алмасуы мен энергия алмасуы өзара тығыз байланысқан үздіксіз жүріп жататын біртұтас процесс.

Негізгі зат алмасу

Жұмсалған энергия мөлшері айналадағы температураға, істелген жұмыстың, ішілген астың түріне, оның мөлшері мен құрамына, денедегі зат алмасу қарқынына т.б. жағдайларға байланысты.

Энергия жұмсалуы стандартты жағдайда өлшенеді. Денеден шығатын энергия стандартты жағдайда жұмсалатын энергиямен салыстырылады. Стандартты жағдайда жұмсалған энергия негізгі алмасу деп аталады.

Негізгі алмасу деңгейі адамның салмағына, бойына, жасына, жынысына байланысты. Жұмсалған энергия мөлшері салмаққа байланысты болғандықтан ол адамның 1 кг салмағына жұмсалатын энергиямен белгіленеді. Орта бойлы (170 см) 25 – 40 жастағы адам 1 сағат ішінде салмағының әрбір килограмына 1 ккал (4,2 кДж) энергия жұмсайды. Салмағы 70 кг ер адам тәулігіне денесінен 1700 ккал (7117 кДж) энергия бөліп шығарады.

Ер адамға қарағанда әйелде заттар алмасу қарқыны 10% төмен. Негізгі алмасу адамның көніл-күйіне (эмоцияға) қарай да өзгеріп отырады. Көніл-күйі өзгергең адамда симпатикалық жүйке жүйесінің тонусы жоғарылайды, зат алмасу қарқыны күшейеді. Жұмсалған энергия мөлшерін адам денесі аумағының әр шаршы метріне шақса, барлық жағдайда да энергия шығыны біркелкі болады.

Дәріс