Бастауыш мектеп жасындағы балаларға психологиялық сараптама

Ескеру керек, осыған байланысты қойылған диагностикалық міндеттерді психологиялық - педагогикалық тексеру жүргізілуі мүмкін немесе тек дефектолог, және психолог жүргізеді. Қазіргі заманғы колледждер мен ЖОО оқу психологиялық білім мен дағдыларды дыбыс деңгейін басқару үшін қажетті дефектолог мамандарды даярлайды. Алайда, күрделі дифференциалды - диагностикалық жағдайларда психологиялық зерттеуді психолог маманы жүргізуі тиіс.

Психолог ұмытшақтық себебін анықтайды; қорытындылар жасайды, қорытындыдан, психикалық ауытқуларды,психикалық операциялар ағынын және т.б. анықтайды. Әрине жеке ерекшеліктерін сипаттайтын кезде олар эмоциялық ерік процестерін орнатады (аффективті жыпылықтайды болуы, депрессия, жеткіліксіз реакциялар, сендіру дәрежесін, теріс және басқалар болуын.). Баланың қажеттіліктері мен қызығушылықтары оның тартымдылығы, өзін-өзі бағалауы, өзіне және өзгеге қатысты сыншылдығы; қарым-қатынас қызметтерінің қалыптасуы; іс-әрекетіндегі және жеке тұлға мінез-құлқындағы бұзылыстар міндетті түрде анықталады. Психологиялық зерттеуде дамудың белсенді деңгейіанықталады, танымдық қызметін қамтамасыз ететін және эмоционалдық еріктік аймақ пен жеке тұлғаға әсерін тигізетін баланың потенциалдық мүмкіндіктері, сондай-ақ процестердің себептік өзара тәуелділігі бекітіледі.

Осы ақпараттар дефектологтың педагогикалық зерттеуі барысында, мектеп дағдыларының қалыптасу дәрежесін, мектеби маңызды әрекеттердің дамуын анықтағанда, оқытуда қиындық тудыратын себептерді анықтауды алуға болады. Дефектолог пен психологтың арсеналындағы арнайы зерттеу әдістерімен қатар, олар қолданатын жалпы психолого-педагогикалық зерттеу әдістері де бар екенін айта кету керек, олар: құжаттарды зерттеу; баламен, ата-аналармен әңгімелесу, баланы оның қызметі процесінде бақылау; экспериментальді психологиялық әдістер. Бұл мамандардың (психолог пен дефектолог) әрқайсысы бұл әдістерді өздері алуы қажет мағлұматқа екпін жасай отырып қолданады. Бұл психологиялық-педагогикалық зерттеумен арнайы әдебиетте танысуға болады.

Мектеп жасындағы балаларға психолого-педагогикалық диагностика өткізу қажеттігі туындайды?

Оның себебі баланың үлгермеушілігі ме әлде іс-әрекетіндегі ауытқушылық па. Педагогтар мен ата-аналар осы қиындықтардың себебі не және балаға қалай көмектесуге болады деген сұраққа жауап күтеді. Сол себепті де, психолог пен дефектолог тек психолого-педагогикалық диагноз қоюмен шектелмей баламен жұмыс жасауда нақты практикалық нұсқаулықтар дайындау керек. Бұл міндеттерді орындай келе көбіне сыртқы көріністері ұқсас жай-күйді шектеу қажеттігі тұр. Үлгермеушілік ақыл есі жағынан кешеуілдеу немесе мектепте білім алуға дайын еместік нәтижесі болуы мүмкін. Ол сондай-ақ анализаторлар бұзылысынан, баланың соматикалық әлсіз денсаулығынан да болуы мүмкін, егер отбасындағы ауыртпалық күшейіп, мұғалімнің талаптары өссе, ол тек үлгермеушілік қана емес, баланың мінез-құлқының да ауыртпалығына әкеп соқтыруы мүмкін.

Бірқатар, жағымсыз жайттарға тоқталайық.

Үлгермеушіліктің кең тараған себебі- балалардың мектепте оқуға дайын еместігі, психикалық процестер мен әрекет ету дағдыларының ұйымдастырылмағандығы. Балалар талаптарға бағынуға үйренбеген, тапсырманы соңына дейін жеткізе алмайды, тапсырма орындау кезіндегі зейіні төмен. Олар шыдамсыз, мақсатты түрде жұмыс жасай алмайды, олардың танымдық қызығушылықтары қалыптаспаған. Балалар мен ересектермен қарым-қатынас жасай білмеу уайымға кейде жанжалға әкеледі. Мектепке деген жаман көзқарас қалыптасады. Бұл факторлар еленбеген кезде үлгермеушілік педагогикалық салғырттыққа әкеп соқтырады.

Көбіне үлгермеушіліктің себебі отбасындағы жағымсыз жағдай болып табылады: ата-анасы сабақ орындауда көмектеспеуі, баланы бақыламауы, күн тәртібін орындамауы, отбасындағы жанжалды жағдай т.б. Әсіресе, мұндай жағдайлар баланың ерте жас шамасында орын алады.

Егер балалар ерте мектепке дейінгі жаста ата-анасымен басқа да ересек адамдармен жақсы қарым-қатынаста болмаса, интернат тәрізді мекемелерде тәрбиеленсе, педагогикалық салғырттық орын алады, ол балалардың жалпы дүниетанымындағы көріністерден, сөздік қорының аздығына көрініс табады. Бұл балалардың білім қоры және білуге деген құштарлықтары өз құрдастарынан төмен, сондықтан 1 кластың өзінде ақ олар үлгермеушілер қатарында болады. Тап осы педагогикалық-әлеуметтік салғыттыққа ұшыраған балалар қателікпен арнайы VIII түрдегі жинақталған мектептергемедико-педагогикалық комиссияға жіберіледі. Педагогикалық салғыттыққа ұшыраған балалар бұл мектептерге қабылданбайтынын ескеру қажет. Оларға жалпы мектеп аясында көмек көрсетілуі тиіс.

Үлгермеушілік баланың астеникалық жай-күйімен байланысты болуы да мүмкін, яғни бала ұзақ науқастанғаннан кейін тез әлсірейді, еске сақтау қабілеті, зейіні төмендейді, мінез-құлқы бұзылады. Мұның барлығы тұрақты сипатқа ие болмайды және оның негізінде шектеулі бұзылыстар жоқ.

Бұл жағдайлардың барлығында жақсы өмірлік жағдай туғызу керек, әсіресе қиындықты жеңу үшін педагогикалық қорғау тәртібінде.

Диагностикалық қатынаста мұнан көрі күрделі психикалық дамуында ауытқушылығы бар балалар болып табылады, оларда оқудың алғашқы жылдарында үлгермеуші атанады. Бүгінгі таңда мұндай категориялы балалар клиникалық сондай-ақ психолого-педагогикалық жағынан жан-жақты зерттелген. Мұнда біз оның шығу тегі мен негізгі белгілеріне егжей-тегжейлі тоқталмаймыз, тек дифференциалды диагностикаға тән дамуында ауытқушылығы бар балалардың психикалық әрекеттерінің ерекшеліктерін атап өтеміз.

Балан ағзасына зиянды факторлардың әсер ету мерзімі мен пайда болуына (церебральді, конституциялық, соматогендік, психогендік) байланысты психикалық дамудағы ауытқушылық эмоциялық-еріктік аумақта және танымдық қызметте әртүрлі нұсқалар береді.

Церебральді психикалық дамуындағы ауытқушылық хромосомдық бұзылыстарды, жатырдағы зақымдануда, босану кезіндегі жарақаттардан болады және ақыл есінің шектелуіне үлкен қиындық тудырады. Бұл балаларда естің барлық түрі зақымданады, еске сақтаудың көмекші құралдарын пайдалана алмайды. Сенсорлық ақпаратты қабылда және жасақтау үшін өте ұзақ уақыт керек. Зейін тұрақсыз.

Өзін өзі бақылау дағдысы өте төмен, ол жұмыс жасау кезінде көрініс табады. Мектепте білім алу басталғанда бұл балалардың негізгі ойлауоперацияларыдұрыс ұйымдастырылмаған, яғни: анлиз, синтез, салыстыру, жалпылау, тапсырмаға бейімделе алмайды, өз әрекетін жоспарламайды, тапсырма міндетін ұстап тұрмайды. Бірақ, ақыл-есі кем балдармен салыстырғанда оқытуға бейімділіктері жоғары, көмекті қабылдап, ұқсас тапсырмалар болғанда орындау жолдарын біліп отырады.

Оқу, жазу, санау қабілеттерін тексергенде олардың қателері ақыл есі кем балалардың қателерімен бірдей болады, бірақ олардан сапалық жағынан өзгешеліктері бар. Оқудың әлсіз техникасында психологиялық дамуында ауытқушылығы бар балалар қайталап оқып мәтінді түсінуге тырысады. Ал, ақыл есі кем балалар түсінуге тырыспайды, сондықтан олар түсінік айтқанда бірізділік пен логика болмайды. Ал, жазуда каллиграфияның қанағаттанарлықсыз дағдысы т.б көрініс табады, ол мамандардың пікірінше кеңістікті қабылдаудағы моториканың дамымағандығымен байланысты. Психологиялық дамуында ауытқушылығы бар балаларда дыбыстық анализ қиындатылған.

Ақыл есі кем балаларда бұл кемшіліктер өрескел.

Математикада сандардың құрамын, ондықтарға көшуде қосымша сұрақтарға жауап бергенде қиындықтар кездеседі. Бірақ көмек ақыл есі кем балаларға қарағанда тиімді. Осыны ескере отырып, дифференциалды диагностикада балаларды оқу эксперименті түрінде тексеруге болады.

Жиі медико-педагогикалық комиссияға бағытталатын психологиялық дамуында ауытқушылығы бар балалардың кейбір ерекшеліктері осындай.

Ақыл есі кемдікке ұқсастығы анализаторлардың қызметі бұзылғанда да болуы мүмкін. Бұл бұзылыс балалардың танымдық қызметінде бірқатар бұзылыстар туғызады, ал мектепте үлгерімсіздік тудырады. Сондықтан мұндай бұзылыстарды ақыл есі кемдіктен ажырату көкейтесті міндет болып отыр.

Егер орталық жүйке жүйесінің мүмкіндіктерінің компенсаторлары және арнайы техникалық құралдар (есту аппараттары, көзілдірік т.б.) қолданылмаса, анализаторлардың аз ғана қызметінің бұзылуы сыртқы ортаны қабылдауда бұрмалаушылық, ұғымының жұпынылығына, ақылға қонымсыз әрекеттерге әкелуі мүмкін. Есту қабілетінің төмендеуі баланы мектепте оқытуда, әсіресе білім алуда қиындық тудырады. Көру қабілеті нашар балалар жолдарды көрмейді, суреттерді шатастырады. Ақылға сыйымсыз жай-күй баланы тез шаршатады, жалпы мектеп жағдайында оқу сәтсіз болады, оның жалпы жағдайын төмендетеді.

Есту және көру дефектілері бар балалар қарапайым жағдайларда көмекке мұхтаж сондықтан ақыл-есі кемдердей болып көрінеді. Бірақ естуі нашар балаға жақсы естуді талап етпейтін (жіктеу, суреттерді бірізділікпен қою т.б.) логикалық тапсырмалар берсең, ал нашар көретін балаға ауызша тапсырмалар берсең олар оны орындайды.

Жай- күйдің шектелуінде анализатор бұзылуы ақыл есі кемдіктен болды ма, ауытқушылық неден басталды: ақыл есі кемдік алғашқы дефект сонан кейін ғана есту, көру қасиетттері төмендеді, немесе ақыл есі кемдік анализаторлардың қызметі бұзылу нәтижесінде пайда болды ма? Анализатордың зақымдану мерзімін ескеру қажет. Ауру процесі қаншалықты ерте басталса, оның нәтижесі соншалықты күрделі.

Сонымен қатар, ол сөйлеу бұзылуы тән ерекшеліктерінің бірі болып табылады, ол үшін ақыл-есі кем сөйлеу бұзылыстары қалыпты бала болу үшін маңызды болып табылады.

Сөйлеу бұзылыстары әр түрлі ауыр түріне байланысты күшін және уақытты жоғалтпай отыру керек.

Олардың кейбіреулері жалпы дамымаған сөйлеу тілі болды, бұл қалыпты интеллекті бар балалар, бірақ қиын оқу мүмкіндігі қиын болғандықтан жазбаша тиімді болады.

Осы балалардың Есту талдағышы фонематикалық есту қабілетіне ұшырағанда, оларды оқыту қиынға соғады (жанындағы қимылды анық байқамайды, ұқсас дыбыстарды айыра алмайды, сондықтан дыбыстық талдауды саралау жоқ және т.б.).

16.Жасөспірімдердің дамуының бұзылысы туралы психолоиялық зерттеу

Мүмкіндігі шектеулі жасөспірім балдардың даму ерекшелігін бірқатар психологиялық педагогикалық зерттеу проблемалары қарастырады. Оларды зерттеу жасы кіші балаларды зерттеуден бірнеше айырмашылығы бар. Негізгі міндеттері мыналар болып табылады: