Дәрілік өсімдіктерді жинау, өңдеу және тарату ережесі

Тұнбалар, шайлар және қайнатпалар дайындау үшін шикізат ретінде бүйректер, жемістер, қабығы, тамыр және тамырсабақ, гүлдер мен гүл шоғырлар, жапырақтар, шөп пайдаланылады. Өсімдіктердің сол бір немесе өзге бөлігін таңдау оның құрамындағы белсенді заттар мазмұнымен айқындалады.

Өсімдік шикізатын дайындау үшін жинау ережесін, кептіру және дәрілік өсімдіктердің тиісті бөліктерін сақтау ережелерін білуді және қатаң сақтауды талап етеді. Осы қағидалардың сақтамаған жағдайда шикізат белсенділігін жылдам жоғалтады, ал табиғатқа түзелмейтін зақым келтіруге болады. Мысалы, дәрілік өсімдіктерді жыл сайын бір жерде жинауға болмайды. Бұл табиғи қордың жылдам таусылуына және тіпті олардың жойылуына әкеледі. Табиғи қалпына келтіру көптеген жыл талап етеді.

Біржылдық шөптерді дайындау кезінде гүлденген, жеміс беретін өсімдіктердің едәуір бөлігін ұрықтандыру үшін қалдыру қажет. Бұл жағдайда бір жылдан кейін бұл жерде шектеулі түрде шикізат дайындау жұмыстарын жүргізуге болады. Көп жылдықтың тамыры мен тамыр сабақтарын дайындау кезінде, оларды сондай-ақ ұрықтандырудан кейін қазып алады, әдетте, қыркүйек, қазан айларында. Тамырларды қайта дайындауға тек 2– 4 жылдан кейін болады, тұқым нан өскен өсімдіктер бой жеткен кезде.

Өсімдіктердің (тек қана саңырауқұлақтар мен жидектер емес) зиянды және улы заттектерді жинақтауға қабілетті екенін есте сақтау керек, ауаны, топырақты, суды ластайтын қорғасын, кадмий, сынап және басқа да элементтер, пестицидтер мен нитраттар, канцерогендік көмірсутектері мен мутагендер, тас көмір мен мұнайды жағу кезінде қоршаған ортаға келіп түскен, өнеркәсіптік қалдықта және автокөлік пайдаланылған газдары да зиянды. Сондықтан тамыры және жер үсті өсімдік бөліктерін дайындағанда автокөлік және темір жолдарынан алыс (кемінде 1,5 - 2 км) жерде жасау қажет[16].

Экологиялық зерттеулер дәлелдері бойынша өнеркәсіптік ластану аймағы ірі қалаларда орналасқан дамыған химиялық, металлургиялық және басқа да қоршаған ортаны ластаушы өндірістер айналасында 20- 30 км жайылуы мүмкін.

Бұл сондай-ақ iрі жылy электр станцияларға қатысты. Қарқынды мал шаруашылығы бар жeрлeрде, өрістермен ауыл арасындағы жолдардың жиектерінде дәрілік өсімдіктерді жинауға болмайды, өйткені ол жерлерде тыңайтқыштар мен пестицидтер жинақталу мүмкін. Радиациялық ластанған аудандарда дайындамаларды. өткізуге жол бермеу жөнінде,Чернобль апаты мәні бойынша, алғаш рет сұрақ көтерді. Ерте көктемде ересек өсімдіктердің бүйір бұтақтарынан қарағайдың, қайының, теректің бүйректерін жинайды, әдетте наурыз- сәуір айларында, олар әлі өсіп кетпей тұрғанда. Жас өсімдіктерден бүйректерді жұлып алуға болмайды, сондай-ақ бет жақ бүйректерін, өйткені бұл ағаштардың қалыпты өсуіне және дамуына кедергі жасайды. Бүйректе шайыр ұсталады, сондықтан оларды салқын, жақсы желдетілетін болмеде ұзақ уақыт кептіреді, жұқа қабатпен жазып қойып және мезгіл-мезгіл араластыра отырып.

Қабық (еменннің, талдың, итшомырттың) көктемде жиналады, шырын қозғалысы күшейтілген кезеңінде. Бұл уақытта ол сүректен оңай ажыратылады,ол үшін екі сақиналы кесік жасайды 30- 50 см қашықтықта және олардың арасына бірнеше бойлық.

Қабықты жас сабақтардан немесе бүйір бұтақтардан дайындайды бірақ негізгі діңгектен емес, ағашты сақтап қалу үшін және өз дамытуын толық қалпына келтірсін деп. Түсірілген кесектері уатады және кептіреді ашық ауада немесе жақсы желдетілетін бөлмеде.

Жапырақтар, шөптер, гүлдер мен гүл шоғырларды тек құрғақ ауа райында дайындайды сағат таңғы 8 -9 болғанда, шық құрғағанда. Жиналған өсімдік бөліктерін себетке салады және кемінде арқылы 1- 2 сағат кейін кептіруге жайып кояды. Жапырақтары көп жағдайда өсімдіктердің гүлдеу кезінде жинайды, олардың ішінде жұмыс істеп тұрған заттардың ең көп саны жиналғанда.

Кейбір өсімдіктердің жапырақтарын (көрсетілген "Дәрілік өсімдіктер анықтауышы") гүлденуі тыс кезінде дайындауға болады. Бұл, негізінен, екі жылдық өсімдіктерге жатады, олар бірінші жылда жертаған жапырақтарынан тек розетка ғана құрайды.

Жинау қолмен жүргізіледі, бұл ретте әбден дамыған төменгі және ортаңғы ғана жапырақтарын жұлып алады. Көлеңкеде жақсы желдетілетін үй-жайда кептіріледі. Гүлдерін ашылып бастағанда дайындайды, кейде бүрлену кезеңінде. Өсімдіктердің түріне байланысты гүлдерді толығымен жинайды; олардың жекелеген бөліктерін (гүлдің тәжілерін, жапырақтарды) немесе гүл шоғырын. Мысалы, көк кекіренің гүлдерін пайдаланады, аюқұлақтың гүл тәжілерін ғана, ал репешка немесе түймешетеннің- барлық гүл шоғырын. Гүлдер- өсімдіктің ең нәзік бөліктері, сондықтан оларды абайлап жинау керек, мыжғыламай және борпылдақ қылып себетке жатқызып қою керек. Кептіру орнына жеткізу кезінде, оларды күн сәулесінен жабады. Әдетте көлеңкеде кептіреді, жұқа қабат-қабат жайып қойып, араластырмай[17].

Шөптерді дайындау көп жағдайда гүлдеу кезінде жүргізіледі, кейде бүрлену кезеңінде. Әдетте төменгі жапырақтар үстінендегі барлық жер бетіндегі бөлігін кесіп алады. Қалың сабақтарын жою үшін,кейде шөпті кептіргеннен кейін астық бастырады. Осылайша "ұсақталған" шөптер пайда болады, мысалы, жебір, киікоты, түйе бұршақ, шайқурай және бірқатар басқа да өсімдіктер. Шөптерді жұқа қабатпен жайып қойып, торларда немесе стеллаждарда, қалқаның астында көлеңкеде, шатырда кептіреді. Жемістерді пісіп жетілу кезеңінде дайындайды, бірақ аса пісіп кеткен болмауы керек, жеміссабақсыз. Кептіру алдында шырынды жемістерді күннің көзіне 1- 2 күн қақтайды, содан кейін таза қағазға үстіне шашып кептіреді,температура 70- 800С кезінде.

Тамыр, тамырсабақ және түйнектерді күзде қазып алады, жер үсті өсімдіктер бөлігі сарғайған және солып қалған күйінде, бірақ дәл түрін анықтау үшін жеткілікті сақталған.

Күзде түп- тамырларда әсер ететін заттардың ең көп саны қамтылған. Жақын маңда улы өсімдіктердің тамыры болуы мүмкін, сондықтан өсімдіктердің түрін анықтау өте маңызды. Дайындалған тамырлар мен тамыр сабақтары мұқият жуады және топырағынан тазартады(қатты ысқылап - щеткамен), тездетіп кептіру үшін оларды 5 - 6 см мөлшерлі кесектерге тіледі және бойынан бөлшектейді. 600С температурасын сақтап, ақжайманың үстінде немесе торда кептіреді.

Шикізаттың дайындық дәрежесі мынадай белгілері бойынша анықталады:
•гүлдерін ұстап көргенде қатты екеніні сезіледі, жақсы ұсақталынады және жеңіл басқан кезде бөліктерге шышылып қалады;
•әдетте, олар бастапқы бояуын сақтайды немесе қарайып кетеді;
•жапырақтары бүрісуп қалады және оңай ұсақталады;
•сабақтары серпімділігін жоғалтады және азғантай бүгілген сәтінде үгіліп қалады;
•тамыр, тамырсабақ, қабығы тығыз, сынғыш болуы тиіс,сындырғанда үгілу керек. Дайын шикізатты қағаз қапшыктарда сақтау керек және құрғақ, желдетілетін үй-жайда, зең тарауды болдырмайтын,жақсырақ- ілулі күйде. Дайындалған шөптер мен гүлдер үшін жарамдылық мерзімі - бір жыл, түбір, тамыр сабақтар, жемістер және тұқымдар үшін -2 -4 жыл. Әрбір дайындауды жасалған күнін және өсімдіктердің түрін көрсететін тиіс жапсырмасымен жабықтау керек, (кептірілген түрде анықтау қиын болуы мүмкін).

Дайындалған өсімдік шикізатын әр түрлі дәрілік нысандарында қолданады:
•булау түрінде (шай),
•тұнба,
•қайнатпа,
•ұнтақ
•жақпа,
•тұнбалары.

Олардың барлығын үй жағдайында дайындауға болады, жазуда көрсетілғен бір немесе бірнеше өсімдіктерден (өсімдіктер жиындарда). Шикізат граммен өлшенеді (неғұрлым дәлме-дәл мөлшерлеу түрі), сондай-ақ ас қасықпен немесе бал қасықпен (толтырып). Өз бетінше ұсынылған мөлшерді өзгертуге болмайды!

Сондай-ақ шикізатті "көз мөлшерімен" өлшеудің қажеті жоқ.. Сондықтан фитотерапияны үйде өткізу үшін дәріханалық таразыны (ірі табақтары бар) иеленген жөн. Қасықпен мөлшерлеу оңай, бірақ дәлдіктен алыс, өйткені өсімдіктің әр түрлі бөліктерінің шикізаті салмағы бойынша қатты ерекшеленеді. Буға пісіру (шай) бір өсімдіктен немесе шөп жинағынан қыздырмай дайындайды. Шикізаттың өлшенген сана бір стақан қайнап тұрған суды құяды немесе, жазбаға тиісінше басқа мөлшерде қайнаған су құйяды және жылуда 20 - 30 минутттан, 6 - 8 сағатқа дейін (шикізаттың сипатына қарай) ашытады.

Осы мақсат үшін термоспен пайдалануға ыңғайлы, оған қоса булауларды жылы күйінде ішеді. Булауды бал немесе қантпен тәттілендіруге болады. Бір өсімдіктің тұнбасын немесе шөп жинағын стандартқа сәйкес дайындау ушін, су моншасында 15 минут ішінде қыздырады (жеке нұсқалары жазбаларда келтірілген). Өлшенген шикізат санын шыны немесе фарфор ыдысқа салып,үстінен қажетті мөлшерде қайнаған су құяды (әдетте бір стақан). Ыдысты қайнап тұрған су бар кәстрөлдің ішіне салады. 15 минуттан кейін ыдысын шыгарып алады және бөлме бойы температурасында 45 - 60 минут салқындатады, содан кейін дәке арқылы сүзіп алады. Қалдық шикізатты сығып алып, тұнба санын алғашқы көлеміне қайнаған сумен жеткізеді. Су моншасында қыздырғанда тұнба қайнамауға тиіс[18].

Қайнатпаларды нақты тұнбалар сияқты дайындайды, бірақ оларды қайнап тұрған су моншасында 20- 30 минут ұстайды және оларды тұндырудан кейін ыстық куйінде 10- 15 минуттан кейін сүзіп алады. Сығып алғаннан соң шикізат санын алғашқы көлеміне қайнаған сумен жеткізеді. Дайындалған қайнатпалар мен тұнбаларды қараңғы, салқын жерде жөн немесе тоңазытқышта 2- 3 тәулік сақтаған жөн. Тұнбаларды үй жағдайында дайындайды, арақ немесе 70%- ті спиртте (жақсырақ). Өлшенген шикізатті шөлмекке салады және тиісті мөлшердегі спирт немесе арақты құяды (жазбасында, әдетте, қатынасы 1:5 немесе 1:10), тығыз тығынмен жауып және су қараңғы жылы жерде 7- 10 күн ашытады, мезгіл- мезгіл араластырып тұрып. Содан кейін тұнбаны сүзіп алып, шикізатты сығып алу керек. Тұнбаны ұзақ уақыт сақтауға болады, тоңазытқышта сақтаған жақсырақ. Ішке қабылдау үшін дәрілік өсімдіктерді дайындау кезінде кейде оларды алдын ала ұнтақтап алу қажет. Мұндай ұнтақты дайындауға оңай, кептірілген өсімдіктерді еттартқыштан немесе кофе ұнтақтағыштан өткізіп алып. Оның бөлшектері 3 мм диаметрі құрауы тиіс[19].