Йымда кірістер есебін ұйымдастыру

Жалпы пайда – сатылған өнімінң толық өндірістік өзіндік құны және тауарларды (қызметтер мен жұмыстар) сатудан түскен түсімдері арасындағы айырмашылығы ретінде анықталады.

Таза пайда (бөлінбеген пайда) – кәсіпорынның иелігінде болатын төтенше шығыстар мен кірістердің сальдосы есебімен анықталады.

Еңбек ұжымы еңбекақының жоғарылауына, пайданың өсуіне, қазіргі бәсекелік жағдайда өндірістің кеңеюіне, кәсіпорын жұмыскерлерінің өмірлік деңгейлерінің, жағдайларының жақсаруына әрқашан қызығушылықтарын танытады. Осыдан пайда мен жалпы табыстың массасы кәсіпорының өндірістік-шаруашылық қызметінің нәтижесінде алынатын тиімділік көлемі ретінде сипатталады.

Нарықтық қатынастар жағдайындағы кәсіпорын максималды пайда табуға, тауралар сату мен қызметтер көрсету нарығында өзінің позициясын ұстап тұруға тырысуы керек, сонымен қатар, бәсеке жағдайында өндірістік тұрақты дамуды қамтамасыз етуі керек.

Әлемдік тәжірибе көрсетуі бойынша нарықтық қатынастар жағдайында пайда табудың үш негізгі көзі бар:

Бірінші, кәсіпорынның монопольды жағдайы есебінде құрылады. Осы пайда табу көзін ұстану әрқашан тауарлардың тұрақты жаңаруын талап етеді. Бұл кезде келесі қарсы әрекет етуші күштерді ескерген жөн: мемлекеттік антимонополиялық саясаты мен басқа кәсіпорындар жағынан өсуші бәсеке.

Екінші пайда табу көзі өндірістік және кәсіпкерлік қызметпен байланысты, оның барлық кәсіпорындарға қатысы бар. Оны пайдалану тиімділігі тұрақты өзгеруші конъюнктура кезіндегі өндірісті дамытуға бағытталуы мен нарық конъюнктурасын білуге тәуелді болады. Бұл жерде барлығы жүргізілген маркетингке сәйкесті жасалынады. Берілген жағдайда, пайда көлемі, біріншіден, кәсіпорынның өнімді шығару бойынша бағыт таңдауының дұрыстығына (тұрақты және жоғары сұранысқа ие өнімді таңдау); екіншіден, көрсетілетін қызмет пен сатылатын тауарлар бәсекеге қабілетті жағдай жасау (баға, жеткізу мерзімі, сатып алушыларға қызмет көрсету, сатудан кейінгі қызметтер және т.б) үшіншіден, өндіріс көлемінен қаншалықты өндіріс көлемі жоғары болса, соншалықты пайда жоғары); ал төртіншіден, өндіріс шығындарын төмендету қүрылымынан тәуелді.

Үшінші пайда табу көзі кәсіпорынның инновациялық қызметінен шығады, оны қолдану әрқашан шығарылатын өнім жаңартылып отырылуын, бәсеке қабілеттілігі қамтамасыздандырылуын, пайда массасын жоғарылату мен сату көлемінің өсуін болжамдайды.

Кәсіпорын шаруашылық қызметінің қорытынды қаржылық нәтижесі болып баланстық пайда табылады. Баланстық пайда – бұл кәсіпорын пайдаларының (шығындарының) соммасы. Қорытынды қаржылық нәтижесі ретіндегі баланстық пайда балансты бағалау мен кәсіпорынның барлық шаруашылық операцияларының бухгалтерлік есебі негізінде айқындалады. «Баланстық пайда» терминін қолдану, жылдық және кварталдық қорытындылар бойынша құралған кәсіпорын жұмысы балансында көрсетілген қорытынды қаржылық нәтижелерімен байланысты.

Баланстық пайда нақты 3 элементті қосады: көрсетілген қызметтерден, орындалған жұмыстардан, өнімді өткізуден түскен пайда (шығын); негізгі құралдарды өткізуден, тағыда басқадай шығыстарынан, кәсіпорынның басқадай мүлігін өткізуден түскен пайда (шығын); орындалған операциялардан тыс қаржылық нәтижелер.

Ұйымның табысы деп активтердің келіп түсуі нәтижесіндегі экономикалық пайданың жоғарылауы (ақша қаражаттары, басқада мүліктер) немесе салымшы қатысушыларынан басқа, ұйымның капиталының өсуіне әкелетін міндеттерді жабу.

Сурет 1.Пайда көлеміне әсер ететін факторларының жіктелуі

Ескерту - 2. Лебедева Е.М. Бухгалтерский учет. – М.: Академия, 2012. – 304-305бб.

Сыртқы факторларға жататындар: табиғи жағдайлар, мемлекеттік бағаны реттеу, тарифтер, пайыздық мөлшерлемелер, салық мөлшерлемесі мен жеңілдіктер, айыппұлдық санкциялар мен т.б. Бұл факторлар кәсіпорын қызметінен тәуелді емес, бірақ пайда көлеміне маңызды ықпал етеді.

Ішкі фактрлар өндірістік және өндірістен тыс деп екіге бөлінеді. Өндірістік факторлар еңбек заттары мен құралдарын, еңбек және қаржылық ресурстарды пайдалану мен іске асыру арқылы сипаталынады, өз кезегінде экстенсивті және интенсивті болып бөлінеді. Экстенсивті факторлар – пайда табу процесіне сандық өзгерулер арқылы әрекет етеді: еңбек заттары мен құралдарының көлемі, қаржылық ресурстар, жабдықтар жұмыс уақыты, персонал саны, жұмыс уақыты қоры мен оның сапасы т.б. Интенсивті факторлар – пайда табу процесіне «сапалық» өзгерулер арқылы әрекет етеді: жабдықтардың өнімділігін жоғарылату мен оның сапасы, материалдардың прогрессивті түрлерін пайдалану мен технологияларды жүзеге асыру, айналым құралдарының айналымдылығын жылдамдату, персонал еңбегінің өнімділігі мен біліктілігін жоғарылату, өнімнің материалдық сыйымдылығы мен еңбек сыйымдылығын төмендету, ұйым еңбегін жүзеге асыру, қаржылық ресурстарды тиімді пайдалану және т.б.

Өндірістен тыс факторларға қаруландыру - өткізу және табиғатты қорғау қызметі, еңбектің әлеуметтік жағдайы мен т.б.

Кез келген кәсіпкерлік қызметтің ең маңызды мақсаты - табыс табу болып табылады. Сонымен қатар бухгалтерлік есептің ең басты қызметі - осы мақсаттарға жету жолындағы шаруашылық субъектінің жетістіктері мен сәтсіздіктерін анықтау және есешілікті көрсету. Пайда - шаруашылық қызметі жүргізу нәтижесіндегі капитал өсімі; бұл толық табыстан толық шығыстарды шегергенге тең.Бірақ бұл анықтамалар әр түрлі қабылдануы мүмкін. Бухгалтерлер «бөлінбеген пайда немесе таза табыс» терминдерін қолданғанды жөн көреді.

Таза табыс = кіріс - шығыс.

Егер шығыс табыстан асып кетсе, онда жабылмаған шығын жайлы сөз қозғалады.

Табыс ұғымы әр түрлі анықталады. Жиі қолданылатындары:

Табыс— есепті кезең аралығындағы активтер ағымы немесе өсуі немесе банк қызметінің табыс алуға бағытталған және капиталды өзгерте алатын түрлерінің нәтижесінде орын алған, жалпы қабылданған есептілік қағидаларына сәйкес әлшенген және мойындалған несиелік қарыздың азаюы нысанындағы экономикалық пайданың көбеюі.

Кейбір жағдайларда «табыс», «пайда», «түскен пайда» терминдерін бухгалтерлік қауымы мен студенттер қауымы дәлме дәл түсіне бермейді. «Табыс» термині Ұлыбритания, АҚШ және Қазақстан еледрінде әртүрлі жағдайда қолданылады. Мысалға, коммерциялық іс әрекет ерекшеліктеріне қарай Ұлыбританияда табыс термині қолданылмайды. Мұның орнына осы мемлекетте «Сатудан түскен табыс» термині қолданылып, жалпы табыс, таза пайда, түскен пайда ұғымдары есеп жүргізу тәжірибесіне енгізілген. Ал АҚШ – та «табыс» термині «пайда» терминіне қарағанда жиі қолданылады. Қандай жағдайда болмасын «табыста» мен «шығында термині» қатар қолданылып, бұлар капитал мен пайда көлемін анықтайды. Пайда деп – есепті жылдағы түскен табыстар сомасының жұмсалған шығындар сомасынан артық дәрежесін айтамыз. Егер шығында көлемі табыстар көлемінен артық болған жағдайда, онда ұйымдар зиян шегеді. Қазақстанда пайда көлемін анықтау процесі (үрдісі) екі жағдайдан:

1) Ең әуелі есепті жылға жататын табыстар сомасын дәлме дәл анықтау;

2) Осы жылы жұмсалған шығында сомасымен түскен табыстар сомасының сәйкестігі анықталады;

Табыстың мәнін анықтау, бағалау және табысты уақытпен байланыстыру бухгалтерлік есептің негізгі мәселелері.

Табыстар екі түрге бөлінеді: негізгі және негізгі емес қызмет түрлеріне байланысты. Нәтижелі шоттарды құру тәсілін, табыстар мен шығыстардың құрамын, оларды есепке алу және есептеу тәртібін Қазақстан Ресиубликасының Ұлттық банкі анықтайды және қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттары талаптарына сәйкес банкті басқару және оған салық салу үшін жеткілікті деңгейде түсінікті болуы қажет.

Бухгалтерлік есептің жалпы қағидалары тануды субьсктінің қаржылық есебіне бал енгізу үрдісі ретінде анықтайды.Тану іске қосылған соманың есептің қорытынды көрсеткіштерінде көрініс табуынан тұрады.

Табыс және шығыс баптарын қанағаттандыру өлшсмдері мынадай:

· бап өлшеу үшін сәйкес негізге және іске қосылған сомаға
саналы бағалау жүргізу мүмкіндігіне ие;

· болашақта экономикалық пайда алуға немесе жоғалтуға
негізделген баптар үшін осындай пайдалар алынуы немесе
алынбай қалуы мүмкін ықтималдық кездеседі.

Табыстар әдетте мәміле орындалған және түсімді алу және оны өлшеу мүмкіндіктеріне қатысты қатаң сенімділік болған жағдайда мойындалады.

Өнімді өткізу кезінде табыс табылған болса, онда табыс пен шығыстарды тану қағидаларын қолдану келесідей болуы мүмкін:

· өткізгенге дейін;

· өткізу кезінде;

· өткізгеннен кейін.

Өнімді өткізгенге дейін танылған табыс

Екі әдіс арқылы жүзеге асырылады:

1) аяқталған келісімшарт, яғни мәміле аяқталған кезде табыс және шығыс шоттарымен бірге барлық шоттар жабылады және жиынтық табыс мойындалады (әдетте құрылыс кезінде);

2) аяқталу пайызымен - табыс, шығыс, жиынтық табыс пен
есепті кезеңде құрылыс жобасының аяқталуын бағалау
пайызы негізінде мойындалады.

Өткізу кезінде мойындалған табыс

Табысты мойындау үшін жағдайлар - мәмілені орындау және түсім алу мүмкіндігі әдетте өнімді немесе қызметті өткізген кезде орындалуы мүмкін. Бұл сату кезеңі деп аталатын әдіс.

Өткізгеннен кейін танылған табыс

Бұл жерде екі әдіс қолданылады: ақысын біртіндеп төлейтіндей етіп сату және шығындардың орнын жабу.

Бірінші жағдайда табыс сату кезінде емес, тек ақша алынған жағдайда ғана мойындалады. Екіншісі табыстардың немесе пайдалардың ақырғы өткізуін мойындауға болмайтын жағдайда.

Табысты қызмет көрсетілуі бойынша мойындау келесі әдістермен жүзеге асады:

· нақты орындалу (бір операцияны орындау кезінде қызмет
көрсеткені үшін алынған табыстар есепке алу үшін қолданылады);

· үйлесімді орындалу (көп сатылы табыстарды мойындау үшін
қолданылады);

· аяқталған орындалу (қызмет көрсетуден түсетін табысты есепке алу үшін қолданылады — орындалудың бірдей немесе бірдей емес кезендер сериясы, олардың қорытынды актісі қызмет көрсету бойынша жалпы операцияларға байланысты айтарлықтай маңызды);

· инкассалау (табыс ақшалай қаражат алынған кезде мойындалады, себебі белгісіздік өте жоғары) [2].

Табыстар мен шығыстардың әрбір түрі шаруашылық субъектінің қызмет етуінің тиімділік денгейін бағалау үшін жеке ашылады. Шаруашылық субъектінің қаржы - шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп құру үшін табыстар мен шығыстар маңызына қарай сәйкестілік қағидаларына сай топталады.

Табыстар және шығыстар баптарын бөлек ашып қарастыруға алып келген жағдайлар мыналарды қамтиды:

· қорлар құнының өткізудің таза құнына
дейін, ғимараттар мен құрал - жабдықтар құнының - қалпына
келтіру құнына дейін төмендеуі, сонымен қатар осындай
төмендеуді қайта реверсиялау;

· шаруашылық субъектінің құрылымының өзгеруі және құрылымның өзгеруі бойынша шығындарға арналған кез келген резервтерді жою;

· жылжымайтын мүлік және құрал - жабдық баптарының істен шығуы;

· ұзақ мерзімді инвестициялардың істен шығуы;

· үзілген операциялар;

· сот үрдістерін реттеу;

· резервтердің күшін жоюдың басқа да жағдайлары.

Әрбір үзілген операция үшін келесідей ашылулар жүргізіледі:

· үзілген операция сипаттамасы;

· есепке алу мақсатында операциялардың нақты үзілу күні;

· үзу әдісі (сату немесе бас тарту);

· операцияны үзуден түскен табыс немесе шығын және оларды өлшеу үшін қолданылатын есептілік саясаты;

· әр есепті кезеңде күнделікті қызметтен сәйкес сомалармен
түсетін түсім, табыс немесе шығын.

Жалпы көлемде елеусіз үлеске және бір реттік сипатқа ие табыстар мен шығыстардың жеке түрлері жеке аналитикалық жайғасымға бөлінбей, банктің басқа да табыстары мен шығыстары құрамында есептеледі.

Жоғарыда айтылып кеткендей, шығындар — бұл есепті кезең ішінде меншікі капитал үлесінің иелері арасында бөлінетін түрінен өзгеше, капиталдың азаюына алып келетін активтердің жылжытылуы немесе пайдаланылуы не болмаса қарыздардың пайда болуы түрінде экономикалық тиімділіктің азаюы.

Экономикалық шығындардытабыс алу үрдісіне банк қызметтерін және пайдалану және тұтынуретінде анықтауға болады. Шығыстар тек шаруашылық субъектінің өнімдері немесе қызметтері табысты қалыптастыру үрдісінде қолданылған кезде пайда болады. Шығыстардың бухгалтерлік есепшоттарында және қаржылық есептілікте көрініс табуы есептілік кезеңде не кешігіп, не мерзімінен бұрын орындалады. Есепті кезең қабылданған табыс тұжырымдамасымен анықталады. Шығыстар өнімдердің немесе қызметгердің құны төмендеуі орын алғанда немесе болашақта бұларды пайдалану есебінен кұн өсімі ұсынылмаған жағдайда көрініс табады. Ақша қаражаттарының келіп түсуіне негізделген табыс тұжырымдамасы шығыс шегу кезеңіне уақытты бойыша шекті жақындатылып керсетілуі қажет [3,201б.].

Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі. Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қысқа мерзімдік дебиторлық қарыздарына сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің есептесу операциялары реализацияланған өнім, бір жылға жарайтын қызмет көрсету және басқа да қысқа мерзімдік дебиторлық қарыздар кіреді.

Дебиторлық қарыздар кірістермен байланысты айқындалады: өнімдердің реализациясы, тауарлардың өндірісі заңды тұлғалардың келісім шарттары негізінде өндіріледі.

Келісім -шарттарда ақшалай жеңілдіктер туралы қарастыру керек.

Тауарды сыртқа шығару шот – фактура және жүк құжаттарымен анықталады.

Сатып алушылардан дебиторлық қарыздар сомасы бойынша бухгалтерлік құжаттарда есептеледі.

Сатушы мен сатып алушылардың есептесуі қолма-қол және қолма­- қолсыз түрде жүреді. Күмән келтіретін талаптар резервтері дебиторлық қарыздардың күмән келтіретін талаптары егер толық соманы қайтара алмаса жүзеге асырылады. Күмән келтіретін талаптар резерві дебиторлық қарыздардың интерверизациясы нәтижесінде пайда болады.

Өткен жылдардың негізіне сүйенсек, күмән келтіретін шығындар мен реализация көлемінің фактілік қатынасының орта пайызы есептелінеді. Содан кейін бұл пайыз орындалған жұмыстардың реализациясының көлеміне қолданылады.

Үміті үзілген қарыздар күмәнді талаптар резервімен сызылады. Үміті үзілген қарыздар деп- уақыт өтіп кеткен қарыздарды немесе дебиторды банкрот деп жариялағанда айтамыз.Үміті үзілген қарыздар 1290 «Күмән келтіретін талаптар бойынша резервтер» дебетінен сызылады.

Ертеректе сызылған дебиторлық қарыз келесі кезеңдерде төленсе, онда ол кезеңдегі кіріс болып саналады.

Берілген қысқа мерзімдік аванста-бұл ақша қаражаттарын поставщиктерге бөледі,сондай-ақ өнімнің төлеміне, қызметтерге берілетін қысқа мерзімді аванстар.

Берілген аванстардың аналитикалық есебі әр дебитормен жүріп отыр. Алынған ақша қаражаттарының есептесу мерзімі:

- шаруашылық шығындарға – 5 күн мерзімінде;

- қызметтік іс – сапарларға келгеннен кейін 3 күн мерзімінде.

Тәуліктік қызметтік іс-сапарлар көлемі жыл сайын ЖШС бұйрығымен орнатылады.

Қазақстан Республикасы көлемінде іс-сапарларға аванс нарықтық валюта ауысымымен белгіленеді [4,68б.].

Қысқа мерзімді дебиторлық борыштар кәсіпорынның жалпы дебиторлық борыштар кәсіпорынның жалпы дебиторлық борыштардың 90%-нан астамын құрайды. Себебі жіберілген тауарларға ақша төлеу мерзімі 1 жылдан аспауы керек. 1жылдан асқан дебиторлық борыштар болса, келісім- шарт бойынша жеке ХҚЕС талабы бойынша жеке есептелінеді.

Бір жылдан астам уақыт бойы алынбаған дебиторлық борыштар ұзақ мерзімді активтердегі «Ұзақ мерзімді дебиторлық борыштар» бабына енгізілуі мүмкін.

Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер және басқадай дебиторлармен есеп айырысудың есебі бойынша жоғарыда аталып өткен регистрлерден (тіркелімдерден) басқа дебиторлық борыштардың есебіне аналитикалық есепті карточкаларын, ажырату парақшаларын (қағаздарын), бухгалтерлік анықтамаларды және тағы да басқа құжаттарды қолданған дұрыс болып табылады. Жалпы есеп регистрлерін толтыру шаруашылық операцияларының мазмұнын сипаттайтын бухгалтерлік жазулардың жиынтығын анықтау үшін керек. Котировка деп аталатын бұл процедура корресподенцияланатын шоттардың мәнін ашатын корреспонденциялар құруды білдіреді және де бұл дұрыс көрсетіліп, бөлімдері бойынша топтастырылуы тиіс. Бүгінгі таңда шоттар корреспонеденциясын көрсетудің жеңіл нысаны ретінде компьютерлік өңдеулермен белгілі бір бағдарламалық пакеттер қолданылуда. Айта кететін жағдай, көптеген ағылшын тілдес мемлекеттерде, мысалы: АҚШ- та бір тұтас шоттар жоспары жоқ. Әрбір корпорацияның мамандары өздеріне ыңғайлы, тиімді деп санайтын жоспарды өздері құрайды. Бір жағынан бұндай шешім бухгалтер мамандарының әдістемелік шешімдер таңдауында біршама тәуелсіздігін көрсетсе, екінші жағынан мәліметтерді сәйкестендіруде немесе мамандардың бір кәсіпорыннан екіншісіне ауысуы кезінде қиындық туғызады. Алайда кәсіпорындардағы құрылатын шоттар жоспарына халықаралық стандарттар мен ұлттық кәсіби бірлестіктермен қалыптасқан белгілі бір бухгалтерлік стандарттар ықпалын тигізеді.

Дебиторлық борыштардың шоттарында есептелетін соммалардың дұрыстығы мен олардың толықтығын бақылау үшін түгендеу жүргізігуі қажет, ол құжаттар бойынша шоттарды корреспонденцияланатын шоттармен салыстыру арқылы жүргізіледі. Мұндағы басты мақсат әрбір шоттағы сомалардың сәйкестігі мен дұрыстығын, толықтығын анықтау болып табылады. Соңғы жылдары бухгалтерлік ақпараттарды өңдеудің барлық техникалық экономикалық параметірлерінің жақсарғандығы байқалып отыр. Болып отырған ақша «дематерилизациясы», яғни ақшалардың электрондық формаларға ауысуы, әртүрлі есеп айырысулар бойынша (оның ішінде дебиторлық борыш бойынша есеп айырысу) бухгалтерлік есепті енгізудің тәртіптері түбегейлі қайта түсінуге мәжбүр етіп отыр. Сондықтан дебиторлық борыштың әлемдік тәжірибесінде біршама жақсы тәжірибе жиналғандығы жайлы ұмытпаған дұрыс.

Шет елдік сатушылар, сатып алушылардың сатып алған тауарлары үшін төлемдерін бақа бір үшінші тұлғаға несиелік карточкалардың көмегімен аударып, есеп айырысуға мүмкіндік береді. Бұл жағдайда сатып алушы несие берушімен несиелік келісім-шартқа тұрып, несиелік карточка алады және оны сатып алу кезінде қолданылады. Егер сатушы ақша орнына карточка алса, онда ол есеп берушіге шот жазып береді, ол шотта сатып алу барысындағы несиелік карточканың штампы мен сатып алушының қолы тұрады. Содан кейін сатушы шотты несие берушіге жіберіп, одан тиесілі ақшаны алады. Мәміледе несие берушілердің (кредиттік карточкаларды ұстайтын фирмалар) қатысуы сатушы үшін экономикалық жағынан тиімді, өйткені оған сатып алушы үшін несие алудың қажеті жоқ. Несиелік карточкалар бойынша сату есебін жүргізудің екі тәсілі бар [5,560б.].

Бірінші жолы – сатушы несие беруші компанияның төлемін күтуі керек.

Екінші жолы – сатушы сату барысында бірде ағымдағы шотқа квитанцияны енгізеді.

Соңғы тәсіл банк жүйесімен байланысты несиелік карточкамен жүргізілетін сатуға тән, ыңғайлы тәсіл болып келеді. Басты нәрсе - сату уақытысын анықтау болып табылады, яғни сатып алушыларға тиеліп немесе жөнелтілген тауарлар (жұмыстар, қызметтер) қашан сатылады деп танылуында. Бухгалтерлік есептің көз қарасынан қарағанда, тауарлардың тиелуі мен сатып алушыға қаржылық және есеп айырысу құжаттарының ұсынылуы сатылған тауарлар деп танылады. Ондай сатылған тауарлар үшін әзірге ақша қаражаттары келіп түспегеннің өзінде табыс көрсетілетін болса сәйкесінше салық төлеу қажет. Бұл жағдайда сатып алушы төлемді кешіктіруі мүмкін немесе тіпті төлемеуі де мүмкін. Әсіресе, бұл салық төленгенде байқалады. Осымен қатар бухгалтерлік есепті халықаралық стандартқа сәйкес жүргізу міндеттемелердің орындалуының бұл жолын, келісім-шарттың орындалуына жауапты түрде қатысушының араласуы талап ететіндігін көрсетіп отыр. Осыған орай компьютерлік технология берілген әдістің барлық іс-әрекеттерін автоматты түрде есептеуге мүмкіндік береді.

Дебиторлық борыштар субъектілердің қаржы – шаруашылық қызметіндегі бухгалтерлік есептің бас шоттар жоспарындағы үш – «Дебиторлық борыштар» бөлімінің келесідей бас шоттарында есептелінеді:

2110- «Сатып алушылар мен тапсырысшылардың ұзақ мерзімді берешегі»;

1290 - «күмәнді қарыздар бойынша резервтер»;

2120 - «Еншілес (тәуелді)серіктестіктердің дебиторлық борышы»;

1430 - «Басқадай дебиторлық борыш»;

1620 - «Алдағы кезең шығындары»;

1610 - «Берілген аванстар».

Берілген аванс бойынша есеп айырысудың есебі 2910 «Берілген ұзақ мерзімді аванстар» бөлімшесінің шоттарында жүргізіледі. Бұл бөлімшесінің екі шоттары бар – 2910 «Тауарлы материалдық құндылықтармен жабдықтау үшін берілген аванстар» және 2910 «Орындалатын жұмыстар мен көрсетілген қызметтер үшін берілген аванстар».Аванс берілген 2910-бөлімшенің шоттары дебеттеледі және 1040 «Есеп айырысу шотындағы қолма-қол ақша», 1050 «Ел ішіндегі валюталық шоттағы қолма-қол ақша», және т.б. шоттары кредиттеледі, сондай-ақ, шетелдік валютада берілген аванс бойынша бағамдық оның айырмасының сомасына 6250 шоты корреспондецияланады.Тиесілі шоттардың -1610 кредиті бойынша және 4110 шоттың дебеті бойынша жабдықтаушылардың біткен жұмыстарын төлеу кезінде, берілген аванс сомалары ескеріледі, сондай-ақ шетелдік валютада берілген аванс бойынша бағамдық теріс айырмасының сомасының сомасына 7430 шоты корреспонденцияланады. Берілген аванстың есебі басқадай кредиторлық және дебиторлық қарыздар бойынша есеп айырысудың аналитикалық тізімдемесіне 1610 және 1610 шоттары бойынша бөлек жүргізіледі [6,57б.].

Күмәнді қарыздар бойынша резервтердің есебі яғни күдікті қарыз болып белгіленген мерзімде берілмеген қарыздар есептеледі және олар қажет уақыт ішінде өтелмеген дебиторлық қарыздар, сондай–ақ тиісті кепілдіктермен қамтамасыз етілмеген қарыздар бойынша резервтер жылдың аяғында дебиторлық қарыздарды тізімдеу деректерінің негізінде жасалады.

Қаржылық есеп беру дебиторлық қарыздар бойынша резервтері шегеріліп көрсетіледі. Егер де шаруашылық бұндай резерв қорларын жасамаса, онда сенімсіз деп танылған қарыздар кезендік шығыстарына есептен шығарылады.

Күмәнді қарызды есептеу үшін өзінің есептік саясатында қолданып жүрген бағалаудың бір тәсілін таңдау алуға құқылы. Ол тәсіл сатылған өнімнің, орындалған жұмыстың, көрсетілген қызметтің пайыздық деңгейінен немесе төлемнің мерзімі бойынша анықталуы мүмкін. ЖШС-сі өзінің жылдық нәтижесінде пайда болған күмәнді қарыздарын, төленбеген шоттарын талдайды. Содан соң сол өткен жылдың нәтижесінде пайда болған күмәнді қарыздарын, төленбеген шоттарын талдайды.

Төлем мерзімі бойынша шоттарды есептеу әдісі яғни негізінен жалпы дебиторлық қарыздың белгілі бір пайыздық бөлігінің күмәнді деп танылуын көрсетеді.Бұл белгілі бір пайыздың бөлігін табу үшін алынуға тиісті шоттарын олардың категориясы бойынша жіктелуді ұсынады:

- төлеу мерзімі жетпеген шоттар;

- төлеу мерзімі 1-30 күннің аралығында жасалатын шоттар;

- төлеу мерзімі 31-60 күннің аралығында жасалатын шоттар;

- төлеу мерзімі 61-90 күннің аралығында жасалатын шоттар;

- түлеу мерзімі 90 күннен жоғары шоттар;

Әр категория үшін күмәнді қарыздың болжамдық пайызы анықталады.

Егер де күмәнді қарыздар бойынша резервтер бірінші рет қалыптастырылатын болса, онда ол қаржылық есеп беру кезеңдік шығыстар ретінде көрсетіледі, яғни есепті кезеңнің шығыстарын өсіреді.Демек, күмәнді қарыздарды қалыптастырған кезде 7440 дебеттеліп, 1290 шоты кредиттеледі. Ал егер де дебиторлық қарыздар күмәнді қарыздардың есебінен шығарылса, онда 1290 шоты дебеттеліп, 1210 шоттары кредиттеледі, бірақ бұл жерде ҚҚС есепке алынбайды, яғни қарыздың таза сомасы ғана алынады. Ал салық сомасы 3130 шоттың дебетінде және 1210 шоттарының кредитінде көрініс табады.

Егер де төлем сатып алушылардан алынса,сенімсіз ретінде есептен шығарылған дебиторлық қарыздар есептік кезеңде табыс сомасы ретінде танылады да, ол 1040, 1010 шоттарының дебеті бойынша және 6160шоттың кредиті бойынша көрініс табады. Олардың ҚҚС сомасы да 1040, 1010 шоттарының дебеті бойынша және 3130 шоттың кредиті бойынша көрініс табады. Егер де күмәнді қарыздарды іздеу мерзімі өтіп кетсе де есептен шығаруға рұқсат етілмесе,онда баланстан тыс 007шотында көрініс табады. 1290 шоты бойынша аналитикалық есеп әрбір күмәнді талаптар бойынша тізімдемеде жүреді [7,75б.].