Кедендік одақ - кеден ісі саласындағы халықаралық-құқықтық ынтымақтастықтың жаңа көрнісі

Жалпы, бүгінде әлемде экономи­ка­лық ықпалдастықтың негізгі төрт сатысы бар. Олар мыналар: бірінші сатысы – еркін сауда аймағы, екінші сатысы – кеден одағы, үшінші сатысы – бірыңғай экономикалық кеңістік, төртінші сатысы – экономикалық одақ. Ең алдымен Кеден одағының құ­ры­луы Қазақстан Президенті Н.Ә.Назар­баев­тың Еуразия кеңістігіндегі эконо­ми­калық ықпалдастық идеясының нақты жү­зеге асуы екендігін айту шарт. 1994 жылы Елбасымыз Мәскеуде Еуропа Ода­ғына ұқсас экономикалық байланыстар жөнінде айтқанда талай адам таңданған. Сонда көтерілген бастамалардың көп­шілігі қазірдің өзінде өмірден өз орнын тауып үлгерді. ЕурАзЭҚ құрылды. Енді, міне, кезек Кеден одағына келді. Еркін сауда ай­ма­ғына мысал ретінде ТМД-ны айтуға бо­лады. Кеден одағы деп үшінші бір елдерден әкелінетін тауарларға қатысты бірыңғай кеден тарифі, ал жалпы айт­қан­да бірыңғай сауда саясаты қолданы­ла­тын екі немесе одан көп елдің ортақ кеден аумағы аталатыны белгілі[28].

Яғни, кеден одағы дегеніміз одаққа мүше ел­дердің арасындағы еркін сауда айма­ғы­мен бірге осы елдердің тарапынан үшінші елдерге қолданылатын бірыңғай сауда саясатының комбинациясы болып табылады. Қазір әлемде 12 кеден одағы Дүниежүзілік сауда ұйымы аясында жұ­мыс істеп жатыр. Егер, кейбір азамат­тары­мыздың айтып жүргеніндей, кеден одақтары тәуелсіздікке, егемендікке нұқ­сан келтіретін, тіпті қатер төндіретін бол­са, онда олар мұндай одақтарға неге бірі­ге­ді? Мұндай одақтардың негізгі міндеті одаққа мүше елдер арасындағы еркін саудаға және үшінші елдермен сауда саясатын тең деңгейде жүргізуге қолайлы жағдай жасау. Жалпы, қандай елде де сауат­ты сауда саясаты ең алдымен эко­номиканың бәсекеге қабілеттілігіне қол­дау көрсетуден танылуға тиіс. Кеден ода­ғы сондай саясат жүргізуге мүмкіндік бе­реді. Қазірдің өзінде Кеден одағының сырт­қы саясат, техникалық реттеу, са­ни­тарлық және фитосанитарлық шаралар­ды, кедендік әкімшілік шараларын, салық салу негіздерін және тағы басқа сала­ларды жөнге келтіретін шарттық-құқықтық базасы қалыптастырылды дей аламыз. Биылғы 1 шілдеден бастап Ке­ден одағының Кедендік кодексі күшіне кіреді. Осы арқылы үш елдің арасындағы кедендік ресімдеудің алынып тасталуы қамтамасыз етілуге тиіс. Қазақстанның, Беларусьтің, Ресейдің ұлттық нарық­тарын біріктірудің есебінен қазіргіден әлдеқайда жинақы, ортақ, яғни ішкі нарықты қалыптастыру осы елдердің жаңа өндірістерін дамытуға, тауарлардың сапасын жақсартуға септесетіндігі Пре­зидент Жолдауын талқылау барысындағы жарық көріп жатқан материалдарда да кеңінен жазылуда. Кеден одағы бізге кедергі келтірмейді, қайта жаңа мүмкін­діктер туғызады[27],44б Ол мүмкіндіктердің қалай пайдаланатындығы біздің биз­неспен жұмысты қалай жүргізетінімізге байланысты. Қазақстан өзінің 16 миллион адамдық нарығын 170 миллион адамдық на­рыққа ұлғайтады. Бұл – басы ашық артықшы­лық. Ал нақтылап тарата түс­сек, бірінші­ден, Кеден одағын құрудың берер басты пайдасы осы одаққа мүше мемлекеттердің экономикаларына инвес­ти­цияларды тартуға жағымды жағдай жасау және мемлекеттердің экономика­лық әлеуетін ескере отырып, бір­лескен өнді­рістерді және бір-бірін өзара толықты­ратын кәсіпорын­дар коопера­цияларын құруды қамтамасыз ету болып табылады. Кеден одағының қалыптасу нәтиже­сінде ішкі өнім деңгейі 1,6 трлн. АҚШ долларды құрайтын және ішкі нарық көлемі 168 млн. адамға жететін бірыңғай аумақ құрылып отыр.Екіншіден, Қазақстанның экспортқа бағытталған кәсіпорындары үшін отан­дық тауарларды Еуропа елдеріне шығару үшін Ресейдің транспорт инфрақұ­ры­лымын әлдеқайда жағымды шарттармен қолдану келесі үлкен мақсат болып та­бы­лады. Бұл біздің кәсіпкерлеріміздің көлік шығынын азайтуына, соның арқа­сында қазақстандық өнімнің үшінші ел­дер нарығындағы бәсекеге қабілеттілігін арттыруға мүмкіндік береді. Үшіншіден, Қазақстан тауарларының Ресей және Беларусь нарығына шығуы үшін техникалық стандарттар мен талап­тардың, мысалы, ветеринарлық талап­тар­дың, үш мемлекет тарапынан бір дең­гейде қолданылуы өте маңызды міндет болып табылады.

Осылайша, қазақстандық тауар өн­дірушілер үшін өз өнімдерін сату нары­ғын кеңейту мүмкіндігі пайда болады және біздің экономикамыздың инвести­ция­лық тартымдылығы артады, бұл өз кезегінде жаңа өндірістерді дамытуға ықпалдасады деп сенеміз.

Кеден одағы сол одаққа мүше елдер­дің экономикасына инвестиция тартуға, бірлескен өндірістер құруға, бірін-бірі толықтыратын кәсіпорындардың коопе­ра­циясына қолайлы жағдай жасайды. Бұл одақ Қазақстанның экспортқа бейім­делген кәсіпорындарының алдынан Ресейдің көлік инфрақұрылымына қол жет­кізудің қосымша жолдарын ашады. Қазір қолданылып жүрген техникалық стандарттар мен талаптардың бір ізге түсірілуі қазақстандық өнімдердің Ресей мен Беларусь нарықтарына шығуына мүмкіндік жасайды[23],11б

Ресей­дің осы саладағы қызмет орындары етті дайындауға өздерінше талап қояды. Ол талапқа біздің сатылатын етіміз дәл кел­мейді. Ресей қазір жылына 560 мың тон­на сиыр етін, 780 мың тонна тауық етін импорттап отыр, соның өзінде баж мөл­шер­лемесі, яғни ставкасы 15 және 25 пайыз деңгейінде. Біздегі ветеринарлық-санитарлық талаптар ретке келтірілсе, онда Қазақстан етінің Ресей нарығына еркін кіретіндігі анық. Оларға да сонау Америкадан, Аргентинадан, Бразилиядан ет тасудан гөрі іргедегі Қазақстаннан ет сатып алу тиімді екенін дәлелдеп жату­дың қажеті шамалы. Өткен жылдың өзін­де ғана Ресей жалпы құны 4,3 мил­лиард долларлық жаңа сойылған және тоңазытылған 1,3 миллион тонна етті, 1,1 миллиард долларлық 964,8 тонна құс етін сырттан әкелген. Сол сұраныстың белгілі бір бөлігін Қазақстан қана­ғат­тан­дыра алар еді. Бұл мәселені шешу үшін Үкімет осы заманғы бордақылау алаң­да­рын және сойыс цехтарын құруға ерекше назар аударып отыр. Ол жерлерде біздің отандық етті импорттайтын елдердің бар­лық санитарлық нормалары сақталуға тиіс. Біз өз тарапымыздан қазақстандық ет өнімдерінің сапасын ресейлік қызмет орындарының оңайлатып анықтауы үшін қажетті нормативтік базаны жасауға күш салып жатырмыз. Қазірдің өзінде өнім­дерді сертификациялауды бірлескен қа­зақ­стандық-ресейлік комиссиялар жүзеге асырады деген уағдаластық жасалды[30].

Қазақстан үшін нақты әсері болуы мүмкін деген позициялардың бәрі де қоғамдық ұйымдардың, қауымдастықтар­дың өкілдері қатысқан кеңестерде пы­сық­талған. Мысалы, Бірыңғай кедендік тариф жөніндегі позицияларды екшеу кезінде жиһаз және ағаш өңдеу өнер­кәсі­бі қауымдастығының, тағам және өңдеу өнеркәсібі тауар өндірушілері одағының, алкогольсіз сусындар мен шырын өнді­рушілер қауымдастығының, металлургия, мәшине жасау, құрылыс материалдарын шығару, көлік қызметі сияқты өнеркә­сіп­тің бірқатар салаларының өкілдерімен кездесулер өткізілген. Кеден одағы ая­сын­да жасалған халықаралық шарттар­дың бәрі де ел Парламентінде ратифи­кациялау рәсімінен өтті. 18 халықаралық шарт ратификацияланды. Алдағы кезде тағы 16 шарт ратификациялануға тиіс. Бұрынғы Индустрия және сауда ми­нистрлігі Қазақстанның 18 қаласында сем­инарлар өткізіп, құрылып жатқан Кеден одағының негізгі сипаттары алдын ала талқыланды.

Импорттық кеден баждарының өсуіне байланысты емдік дәрілер құны 11 пайызға артады деп шамаланып отыр. Сол үшін де Елбасымыз өзінің биылғы Жолдауында дәрі-дәрмектердің 50 пайызын Қазақстанның өзінде шығаруға қол жеткізуіміз керектігін міндет етіп қойды ғой. Нақты айтқанда, 2020 жылға дейінгі стратегиялық даму жоспарында бұл міндеттің 2014 жылға қарай шешілуге тиістігі көрсетілген. Осыған байланысты Шымкентте инъекциялық және инфузия­лық ерітінділер, ұнтақтық антибиотиктер және таблетка түріне келтірілген емдік формалар шығаратын фармацевтика фабрикасын салу, Семейдегі медицина препараттары зауытын қайта жөндеу, Павлодар медицина зауытын салу сияқ­ты бірқатар жобалар жүзеге асырылатын болады. Ал түбі керек дүниені өзімізде өндірмесек, олардың бағалары өзгермей тұра береді деп үміттенудің жөні жоқ. Ке­ден одағы бәсекелестікке қабілет­ті­лі­гі­мізді шыңдайды.

Еліміз келіссөздерді бастаған кезде үш мемлекет арасында 11 мыңнан астам импорттық тариф ставкаларының 40 пайызы бір деңгейде болатын. Қалған 60 пайызын осы келіссөздердің барысында бір деңгейге келтіру міндеті тұрды. Келіссөздердің нәтижесінде отандық кәсіпорындардың мүддесін қорғау үшін мынандай келісімдерге қол жеткізілді.

Біріншіден, 400-ден аса тауарларға бірыңғай кедендік импорттық тарифін қолдану үшін 3-5 жыл арасында өтпелі кезеңдер қарастырылды. Мысалы, Қазақ­стан бүгінгі күні дәрі-дәрмекті және меди­циналық құрал-саймандарды шет елден 5 жылға дейін 0 пайыздық им­порттық баж салығымен алып келе ала­ды. Ал бірыңғай кедендік тариф деңгейі 10-15 пайыздың арасында. Сол сияқты химиялық өндірісте қолданылатын шикізаттар және полимер­лер шет елдер­ден 4 жылдың ішінде 0 пайыз деңгейін­дегі импорттық бажбен алып келінеді. Ал бірыңғай кедендік тариф деңгейі 10 пайыз болып табылады. Бұл 4 жылдың ішінде Атырау мұнай және газ химиялық кәсіпорнының құрылысының аяқталуы жоспарлануда. Өтпелі кезеңнің ішінде жеңілдетілген кедендік бажбен импорт­талатын тауарлардың тізбесіне сонымен қатар темір жол вагондары, азық-түлік өнімдерін шығаратын және қағаз шығаратын кәсіпорындар пайдаланатын шикізаттар кіреді.

Екіншіден, Қазақстан экономи­ка­сы­ның жедел түрде индустрияландыру бағ­дарламасын жүзеге асыру мақсаты­мен инвестициялық шаралар қолда­ны­ла­тын болады. Басқаша айтқанда, отан­дық кәсіпорындардың өз тауарлары мен қызметтерін шығару үшін қажетті құрал-жабдықтар және шикізат өнімдері шет елдерден инвестициялық контракт шеңберінде 0 пайыз баж салығымен импортталынатын болады[24],23б

Бірыңғай экономикалық кеңістікті қалыптастыру Кеден одағына қоса үш мемлекет арасында қызмет, капитал және жұмыс күшінің еркін қозғалуын ес­кереді. Үш мемлекеттің басшылары 2009 жылдың 19 желтоқсанында Алматы қаласында өткен кездесуі кезінде Бір­ыңғай экономикалық кеңістіктің нор­мативтік-құқықтық базасын 2012 жыл­дың 1 қаңтарына дейін қалыптастыру туралы шешім қабылдады. Осы шешімді жүзеге асыру үшін 20 келіссөздің екі кезеңмен дайындалуы жоспарланып отыр. Бірінші кезеңнің барысында 2011 жылдың 1 шілдесіне дейін 14 келісімді ратификациялау және екінші кезеңнің барысында 2012 жылдың 1 қаңтарына дейін қалған 6 келісімді ратификациялау межеленген.

Бұл келісімдер келесі маңызды бағыттардан тұрады. Алдымен олар бірыңғай экономикалық саясат, атап айтқанда, бірыңғай макроэкономикалық саясат, бірыңғай бәсекелестік саясат, табиғи монополияларды бірыңғай рет­тейтін жүйе, өнеркәсіп және ауыл­шаруа­шылық өнімдерін шығаратын кәсіпорындарға үш мемлекеттің үкіметі тарапынан бірыңғай субсидия беру принциптерін және мемлекеттік сатып алуды бірыңғай саясатпен жүргізуді көздейді. Келісімдердің үш мемлекеттің нарығының арасында қызмет көрсететін кәсіпорындардың емін-еркін жұмыс істеуі үшін жағдай туғызуды көздейтінін де айту жөн. Бұл келісімдер жұмыс күшінің емін-еркін жүруі үшін жағдай туғызуды көздейді. Екінші кезеңде дайындалатын келісім­дер бірыңғай экономикалық кеңістікке мүше мем­лекеттердің инфрақұрылым­дарын, атап айтқанда, электр энерге­тикасын тасы­малдауға, газ және мұнай тасы­малдау құбыр­ларына және темір жол транс­порты­ның инфрақұрылымын қолдануға мүмкіндік жасайды[18],22б

Әрине, интеграцияның біздің мемле­кетіміздің экономикалық дамуының мүддесіне сәйкес жұмыс істеуі үшін Үкімет тарапынан, Парламент тарапынан және отандық бизнес тарапынан бірлескен жұмыс күнбе-күн жүргізіледі деп сенеміз[17],28б Бірыңғай экономикалық кеңістік экономикалық ықпалдастықтың барын­ша тереңдетілген түрі. Оның негізгі шарттары – өзара келісілген экономика­лық саясат, капиталдың, қызмет түрлері­нің, жұмыс күшінің еркін қозғалуы. Бүкіл әлемдегі бірыңғай экономикалық кеңістіктердің ең маңызды қағидаттары қатарында кемсітуге жол бермеу және өзара тиімділік қағидаттары аталады. Бұл кеңістіктен біздің ең алдымен күтеріміз инфрақұрылымдарға тең дәрежеде қолжетімділіктің болуы. Негізгі тауар өткізу нарығынан алыста жатқан, Каспийден басқа теңіз порттарына шыға алмайтын ел ретінде Қазақстан үшін мұның маңызы ерекше. Мысалы, Ре­сейдің ішкі тарифтеріне жету қазақстан­дық кәсіпорындардың көлік шығын­дарын азайтуға мүмкіндік береді. Сон­дай-ақ, газ-көліктік инфрақұрылымға жету қазақстандық өндірушілердің өнім өткізу базарын кеңейте түсетін болады. Бүгінде Қазақстан газ бен мұнайды Ресей территориясы арқылы тасу кезінде миллиондаған долларларды текке жоғалтып жатыр. Қазақстан экспортын тасымалдау кезінде ішкі тарифтерге көшу бұл істегі проблемаларды азайтады. Қазірше ел экспортының негізгі бөлігін шикізат құрап отырғаны белгілі. Бірақ жағдай бұл күйінде тұра бермейді. Болашақта Қазақстан дайын өнімдерді экспорттауға да көшеді, сонда Ресей мен Беларусьтің ішкі тарифтері біздің елдің өңдеу өнеркәсібі үшін өте тиімді болып шығады.

Ал Кедендік одақтың тиімсіз тұстары жайлы пікірлер де баршылық, олар 2009 жылдан бері отандық БАҚ-ты жаулап алған болатын.Солардан мысалға келтірсек.Тәуекелдiлiктi бағалау тобының басшысы Досым Сәт­баевтың пайымдауынша, Кеден одағының Қазақстанға берер пайдасынан зияны басым болады. «Кеден одағы де­генiмiз – экономикалық емес, саяси жоба. Көп жерде Қазақстанның пайдасы еске­рiл­меген. Тәуелсiздiк алғаннан бүгiнге дейiн шикiзат өндiруге қатысы жоқ, күштi, бәсекелестiкке қабiлеттi экономика секторларын жасай алмадық. Сондықтан кеден одағының шеңберiнде бiзге Ресей экономикалық экспансия жасайды. Яғни, Қазақстан тек қана ресейлiк компанияларға өз нарығын ашып бермек», – дейдi ол.
Саясаттанушының пiкiрiн­ше, бұл жағдай Қазақстан экономикасындағы қаз-қаз тұрып келе жатқан кейбiр секторлардың тақырға отыруына әкеп соғады. Мәселен, азық-түлiк өндiру, өңдеу саласы, ауылшаруашылық өнiм­дерi, тағысын тағылар. Тоқетерi, Қазақстан кеден одағын құру­ға әлi әзiр емес. Өйткенi, Ресейге қарағанда Қазақстан – әлсiз ойыншы.Белерусь пен
Қазақстанның нарығы ашылады. Қаржы жағынан да, тәжiрибесi жағынан да озық тұрған Ресей биз­нес позициясын мықтап бекi­тедi. Қазақстан­ға қарағанда Кеден одағынан Ресейдiң көп ұтатды. «Қазақстан мен Беларусьты өзiне тарта түседi. Қазақстан да одан пайда көредi. Осы орайда, Кеден одағы жұмысын барысында әуелгі соққы отандық өндірушілерге тиетіні сөзсіз. Өйткені, олар Ресей мен Беларусьтің өнім өндірушілерімен ашық та, қатаң бәсекеге түседі. Мамандар бастапқыда ел экономикасының дамуы біраз баяулауы мүмкін дейді[26]. Дегенмен, ашық нарық пен бәсекелестік екінші жағынан біздің кәсіпорындарымызға жаңа серпіліс әкелмек. Оның үстіне, Кедендік одақ аясында өнеркәсіптік әлеует 600 млрд. доллар шамасында деп бағалануда. Сол үшін де бұндай кеңістікке Еуразия құрлығында ғана емес, әлем елдерінде үлкен мән беріліп отыр. Көптеген сарапшылар қазіргі күні еліміздің салық саясаты Кедендік одақ аясындағы басқа мемлекеттермен салыстырғанда ыңғайлы әрі тиімдірек екенін айтады.