Азақ хандығының құрылуының барысы мен кезеңдері 4 page

«Тауарих-и гузида-йи нусрат-наме», «Фатх-наме», «Шайбани-наме», «Бахр ал-асрар фи манакиб ал-ахиар», «Түрік шежіресі» секілді деректерде Шайх Хайдар ханға Сібір ханы Ибақ пен Үлкен Орда ханы Кіші Мұхаммед ханның ұлы Ахмед хан бірігіп жорық жасайды, олар жеңіске жетіп, ханды өлтіреді деп айтылады [130, 20 б.; 131, 57 б.; 132, 99 б.; 144, 362 б.]. Осылайша, Шайх Хайдар ханның өлтірілуімен Шығыс Дешті Қыпшақ аумағындағы шибани әулетінің билігі де күйрейді. Көптеген әмірлер мен бектер жан-жаққа тарап кетсе, әулетке адал бір топ адам әулет өкілдерін Астрахань хандығына апарып паналатады. Бірақ ол жақта да ұзақ тұра алмай, қарсыластардың тықсыруымен қашып-пысып жүріп, арқыры Сырдың орта ағысы бойындағы Түркістан аймағына келеді [144, 362-363 бб.]. Сөйтіп, Шығыс Дешті Қыпшақ аумағындағы жалғыз саяси күш – Қазақ хандығы болып санала бастайды. Белгілі зерттеуші Т.И. Сұлтанов бұл жөнінде былай деп тұжырымын береді: «Өзбек Ұлысының көп бөлігі билік Керей мен Жәнібектің және олардың жақтастарының қолына өтті. Жазба дерек мәліметтерін терең талдау бұл тарихи оқиғаның 875 (1470-1471) жылы болғандығын көрсетеді» [52, 129 б.].

Біз де осы тарихи дерекпен келісе отыра, Қазақ хандығының құрылу кезеңіндегі соңғы саты аяқталды деп санаймыз. Моғолстанның саяси шеңберінен шығып, Қазақ хандығы енді осы жылдан бастап Шығыс Дешті Қыпшақтағы жеке, дербес мемлекетке айналады да, бүкіл аймақтағы саяси қарым-қатынастардың субъектісі ретінде көріне бастайды.

Енді осы тараушада айтылған ойларымызды қорытындылайық.

Біріншіден, Қазақ хандығының құрылуы бір ғана оқиғамен жүзеге асқан процес емес, он шақты жылға созылған тарихи дамудың жемісі болып саналады. Керей мен Жәнібек хандар бастаған ру-тайпалар тобының Әбілқайыр хандығынан бөлініп кетуі – осы тарихи процестегі маңызды және алғашқы қадам болып есептеледі. Бөлініп кету мен кейін оралып саяси билікті қолға алу арасындағы кезеңді шарты түрде төрт сатыға бөлдік.

Екіншіден, Керей мен Жәнібек хандардың бөлініп кетуі кездейсоқ болған емес, ол Әбілқайыр хандығындағы ішкі саяси жағдайларға байланысты туындайды. Бөлініп кетудің алғышарттары мен себептері толық пісіп жетілгеннен кейін, түрткі болған оқиғаға – 1457 жылдың жазының соңы немесе күзінің басында «көшпелі өзбек» елі билеушісінің қалмақ билеушісі Үз Темір тайшыдан жеңілісі мен одан кейінгі Әбілқайыр ханның өзін қолдамағандарға қарсы жүргізген жазалау барысындағы әрекеттері жатады. Сол тұстағы Моғолстан ханы Есенбұғаның жағдайы өте қиын болып, туған ағасы Жүніс хан Мауереннахр билеушісі Әбу Сайд мырзаның тікелей қолдаумен Ыстықкөл маңындағы моғол тайпаларына билік жүргізіп, Есенбұға хандық билікті тартып алуға дайындалып жатқан болатын. Дәл осы кезде Керей мен Жәнібек хандар бастаған ру-тайпаларды Моғолстан аумағының бір бөлігі – Жетісудың батыс өңіріне қоныстандыра отырып, біріншіден моғол ханы өзіне одақтас тапса, екіншіден, бүкіл Жетісу аумағының Жүніс ханға қарауына тосқауыл қояды. Осындай күрделі шиеленіскен саяси даму жағдайында Жетісудың Шу өзені бойы мен Қозыбасы тауы аралығында Қазақ хандығы ту тігеді. Бөлініп кету мен Керейдің хан сайлануы аралығын біз, шарты түрде хандықтың құрылуы кезеңіндегі бірінші сатыға жатықыздық.

Үшіншіден, Қазақ хандығының құрылу кезеңіндегі екінші сатыда жаңадан қалыптаса бастаған хандық өзінің өміршеңдігін көрсетеді. Әбілқайыр ханға наразылар одан қашып Керей мен Жәнібекті пана тұтса, Жүніс ханның бүкіл Жетісуды иеленуіне жаңа хандық жол бермейді. Соған байланысты Жүніс хан аздаған әскерімен інісіне қарсы аттанып, Қашқар түбіндегі ұрыста жеңіліс табады.

Төртіншіден, 1461/1462 жылдан 1469 жылға дейінгі аралықтағы үшінші саты Есенбұғаның қайтыс болып, Дос Мұхаммедтің таққа отыруынан 1469 жылы оның Әбу Сайд мырзаның және Әбілқайыр ханның қайтыс болуына дейінгі аралықты қамтиды. Дос Мұхаммед ханның принципсіз жүргізген ішкі саясаты нәтижесінде Шығыс Түркістан жақтағы моғол әскерлерінің арасында жік пайда болса, Жетісу жақтағы Қазақ хандығы формалды түрде Моғолстан құрамында болып есептелгенімен іс жүзінде толығымен дербестене бастайды. Керей мен Жәнібек хандарға көшіп келу – одан ары жалғаса береді.

Бесіншіден, 1469 жылдың қысында Әбу Сайд мырзаның Ирак жақта қаза табуы, Темір әулеті арасында билік үшін күрестің қайта өрбіп, Хорасанда жеке биліктің, Мауереннахрда бірнеше иеліктің құрылуы, сол жылдың қысының соңында немесе ерте көктемінде Дос Мұхаммед ханның кенеттен қайтыс болуы - Әбілқайыр ханды Моғолстанның Жетісу жағындағы Қазақ хандығына қарсы соңғы жорығын жасауға итермелейді. Жорық Тобыл өзенінің жоғарғы ағысы бойындағы өңірден басталып, Ұлытау арқылы өтеді де, Қызыл Надырға, одан ары Жеті Құдық деген жерге жеткен.

Шамамен, 1469 жылдың желтоқсан айында күннің суытып, ауа-райының бұзылуы Әбілқайыр ханның ауырып, қайтыс болуы – жорықтың орта жолда тоқтауына алып келді. Сөйтіп, 1469 жылғы оқиғалар Қазақ хандығының құрылуы кезеңіндегі үшінші сатының аяқталғандығын көрсетеді.

Алтыншыдан, Әбілқайыр ханның қайтыс болуы мен «көшпелі өзбектер» еліндегі алауыздықтардың күшеюі ондағы ру-тайпалардың көбінің қазақ хандығына қосылуына алып келді. Біршама күшейіп алған Қазақ хандығы Шығыс Дешті Қыпшақ аумағындағы саяси билік үшін күреске белсене араласады. Шибан ұлысын талқандауға оған көршілес Сібір хандығы, маңғыт мырзалары, Сырдың төменгі ағысы бойындағы Буреке сұлтанның Ұлысы да қатынасады. Қазақ хандығының билігі осы жылдары бұрынғы Орда Ежен Ұлысының аумағыа таралады. Шамамен, 1470-71 жылы Шайх Хайдар ханның өлтірілуімен Шығыс Дешті Қыпшақ аумағының басым бөлігі Қазақ хандығының құрамына қосылып, Қазақ хандығы толыққанды, дербес, жеке мемлекетке айналады. Сөйтіп, Қазақ хандығының құрылуы толығымен және түпкілікті түрде жүзеге асады.

Қазақ хандығының құрылуының тарихи маңызына тоқталсақ хандықтың құрылуы Қазақстан аумағында ежелгі замандардан бері үзілмей үздіксіз жүріп келген этникалық процестер мен ХІY-ХY ғасырлардағы Шығсы Дешті Қыпшақ аумағы мен оған көршілес аймақтардағы саяси құрылмдар дамуының заңды қорытындысы болып есептеледі. Сонымен бірге бұл маңызды оқиға мемлекетттіліктің дамуындағы белесті бір кезең болуымен ерекшеленеді. Осы аталған маңыздарды жеке-жеке талдап, қарастыралық.

Қазақ хандығының құрылуының аса зор маңызы жағына, оның этникалық дамуы жаңа сатыға көтеруі, оны бір деңгейден екінші бір деңгейге жеткізуі жатады. Отандық тариханамада қазақ халқының қалыптасуының аяқталу кезеңі Қазақ хандығының құрылуымен қатар жүзеге асты деген тұжырым берік орныққан [258, 260-269 бб.; 47, 274 б.; 51, 253-254 бб.]. Бұл тұжырымның пайда болуы Қазақ хандығының құрылуымен байланысты екендігіне ешкім де шүбә келтірмейді.

Қазақ хандығының құрылуы – Қазақстан аумағында ежелден бері үздіксіз жалғасып келе жатқан этникалық процесті жаңа белеске жеткізіп, қазақ халқынынң халық болып қалыптасқандығын көрсетті. Осылайша, Қазақ хандығының құрылуының тарихи маңызын этникалық тұрғыдан қарастыра келе, ол – қазақ халқының қалуптасуы кезеңін аяқтауға тікелей ықпал етті, этникалық процесті халықтық деңгейге көтерілген этносқа – «қазақ» атты этнонимді бергізді деп ойымызды түйіндейміз.

Қазақ хандығының құрылуының келесі бір тарихи маңызына, оның – ХІІІ ғасыр басында монғол жаулап алушылығына байланысты үзіліп қалған мемлекеттік дәстүрді жергілікті этностың дәстүріне сай қайта қалпына келтіруі жатады. ХІІІ ғасыр басына дейінгі Қазақстан аумағындағы қыпшақтық мемлекеттік жүйе мен монғолдық мемлекеттік жүйеде ортақ ұқсастықтар мен белгілер болса да, олардың әрқайсысында тек өздеріне ғана тән ерекшеліктер көп болатын. Мысалы, оған мемлекеттің саяси-әкімшілік құрылымының негізін билікті мұраландырудағы айырмашылықтарды, билік түрлерінің атқарушы билік түріне қарым-қатынастарын жатқызуға болады. Монғолдық мемлекеттік жүйе жаулап алуға байланысты шығыс Дешті Қыпшақ аумағына енгізіліп, бұрынғы жүйені ығыстырып шығарады, бірақта оны жергілікті тұрғындардың санасы мен жадынан өшіре алмайды. Монғолдық этнокомпоненттердің қыпшақтануы процесі монғолдық мемлекеттік жүйенің жергілікті ортаға бейімделуімен қатар жүреді. Соның нәтижесінде монғолдық мемлекеттік жүйеге тән ноян, баһадүр секілді терминдерді – би, бек, батыр деген жергілікті түрік-қыпшақ сөздері ығыстырады. Сондай-ақ жоғарғы билті мұралануда қыпшақтық дәстүр мен моғолдық дәстүр арасында өзгешеліктербар болып, ХІІІ- ХІY ғасырдың ортасына дейін монғолдық дәстүр үстемдік құрып келді. ХІY ғасырдың екінші жартысы мен ХY ғасырдың ортасына дейінгі аралықтағы саяси оқиғалардың көбісінің астарында осы екі дәстүр арасындағы күрестер жатты. Монғолодық дәстүр бойынша ханның мұрагері болып оның ұлдарының бірі сайланса, жергілікті дәстүрге сай билікті билеуші әулеттің жасы үлкен өкілі мұраланып отырған. Бұл дәстүр Алтын Ордада ХІY ғасрыдың соңы мен ХY ғасырдың басында қолданыла бастайды. Ал Қазақ хандығының құрылуы – қыпшақтық дәстүрдің толық жеңіске жеткендігін көрсетеді. Орыс хан ұрпақтары Шибан әулетіне қарсы күресте жеңске жетіп, Шығыс Дешті Қыпшақтағы билікті иеленгеннен кейін осы дәстүрді ұстанады. Керей мен Жәнібек Моғолстанға көшіп келіп, хан сайлау барысныда Керей жоғарғы билікті иеленеді. Монғолдық дәстүр бойынша 1428 жылы қайтыс болған Барақтың ұлы – Жәнібек хандық билікке келуі тиіс болатын. Ата жолы бойынша Керейдің хан болуы – қыпшақтық дәстүрдің жеңсіке жеткендігін көрсетеді.

Осылайша, Қазақ хандығының құрылуы – монғолдық үстемдікке дейінгі Қазақстан аумағындағы мемлекеттік жүйе мен дәстүрдің қайта үстемдікке шыққандығын дәлелдейді. Мұның өзі халық пен мемлекет арасындағы өзара байланыстардың болып, мемлекеттің халықтық сипатта болғандығын көрсетсе керек.

Сондай-ақ Қазақстан аумағында ежелгі замандардан ХY ғасыр ортасына дейін әртүрлі тарихи кезеңдерде өмір сүрген мемлекеттердегі билеуші әулеттер көбінесе бір тайпадан шығып, мемлекет атауы сол тайпа атауымен аталғаны белгілі. ХY ғасырдың ортасынан бастап әртүрлі саяси атаулардың орнына бір ғана саяси термин – Қазақ хандығы атауы орнығады. Бұл атау ХYІІІ ғасырдың басына дейін Қазақстан аумағындағы жалғыз мемлекеттің атауы ретінде қолданыста болады.

Ертіс пен Еділ өзендерінің, Сырдария мен Тобылдың жоғарғы ағысының аралығындағы орасан зор аймақ ХІ ғасырдан бері «Дешті Қыпшақ» деп аталынып келсе, Қазақ хандығының құрылуымен оның одан кейінгі ғасырлардағы дамуы жаңа ұғымды қолданысқа енгізеді. Жоғарыда аталған аймаққа қыпшақ тайпаларынан шыққан әулет билігінің орнауы – «Дешті Қыпшақ» - «Қыпшақ даласы» деген ұғымды енгізгені белгілі. ХYІ ғасырыдың бірінші жартысында «Қазақстан» термині алғаш рет жазба деректерде жазылып, ол «қазақтардың мекені», «қазақтардың елі» дегенді білдіреді [207, 180 б.]. Сөйтіп, Дешті Қыпшақ атауы тарихтың еншісіне қалдырылып, жаңа атау – жаңа этносаяси жағдайларға сай қызмет ете бастайды. Осылайша, Қазақ хандығының құрылуы – аймақтың саяси және этногеографиялық ұғымдарына да әсерін тигізіп, жаңа жағдайларға сай жаңа атауларды қалыптастырады.

Қазақ хандығының құрылуының тарихи маңызына – Қазақ хандығының құрылуының Қазақстан аумағындағы бір тарихи дәуірді аяқтап, жаңа бір тарихи дәуірге негіз қалауы жатады. Қазақ хандығының құрылуымен ХY ғасырдың ортасынан бастап Қазақстан территориясында жаңа тарихи дәуір басталады. Ол – Қазақ хандығы дәуірі.

Осылайша Қазақ хандығының құрылуы – Қазақстан тарихындағы аса маңызды оқиғалардың бірі деп есептеліп, ол – этникалық дамуларды халықтық деңгейге жеткізді, қазақ халқының халық болып қалыптасуының аяқталуына ықпалын тигізді, «қазақ» атты нақты этнонимді, «Қазақстан» атты жаңа этносаяси терминді дүниеге алып келді, Қазақ хандығы дәуірі деп аталатын жаңа тарихи дәуірдің басталуына негіз салды деп санаймыз.

Қазіргі кезде еліміздің ресми атауы – «Қазақстан Республикасы», халқымыздың атауы – «қазақ», жеріміздің атауы – «Қазақстан» - деп аталынуының негізінде ХY ғасыр ортасында құрылған Қазақ хандығы жатыр.