ХV ғасырдың ортасындағы Әбілқайыр хандығының ішкі саяси жағдайы 3 page

А.А. Семенов Әбілқайыр ханның Хорезмнен кетуінің себебін оба ауруының таралуымен байланыстырса, Б.А. Ахмедов осы себепті және Кіші Мұхаммед ханның ұлдары: Махмуд хан мен Ахмед ханның Әбілқайыр ханның ұлыстарына төндірген қауіптері де себеп болғандығын атап көрсетеді [26, 51 б.].

Біз Б.А. Ахмедовтың осы пікіріне толығымен қосыламыз. Әбілқайыр ханның келесі жорығының Ахмед хан мен Махмуд ханға қарсы бағытталуы Б.А. Ахмедов пікірінің дұрыстығын көрсетеді. Хорезм жорығынан оралғаннан кейін Әбілқайыр хан бірден ағайынды хандарға қарсы жорыққа мұқият әзірленіп, аттанып кетеді. Бұл жорық және оның барысы туралы шайбанилық әулеттің тарихшысы Масуд ибн Осман Кухистани жақсы баяндап береді. Дегенмен де Шайбанилық әулет тарихшысының біржақтылық ізі көп байқалады. Оның мәліметтеріне қарасақ, Махмуд хан мен Ахмед хан Әбілқайыр ханға тәуелді болып, оған бағынудан бас тартқан да, бүліктер жасаған [207, 153 б.]. Ал басқа ешбір жазба деректе Кіші Мұхаммед хан ұлдарының Әбілқайыр ханға тәуелді болғандығы туралы айтылмайды. Б.А. Ахмедов болса бұл мәселеден айналып өтіп, бірден екі жақ арасында болған шайқасты талдайды. Әбілқайыр хандығының тарихы үшін бұл мәселенің өзіндік маңызы болғандықтан, оған арнайы тоқтала кетелік.

Әбілқайыр ханың қарсыластары болған Ахмед хан мен Махмуд хандар Алтын Орда тарихында із қалдырып, хан болған тарихи тұлғалар: Орыс ханның, Темір-Мәліктің, Темір-Құтлықтың, және оның ұлы Кіші Мұхамедтің тікелей ұрпақтары болып келеді [200, 63 б.; 207, 40 б.; 101, 116 б.; 44, 520-521 бб.; 203, 345-347 бб.].

М.Г. Сафаргалиев Алтын Ордада ХІҮ ғасырдың соңы мен ХҮ ғасырдың алғашқы 30 жылы ішінде Тоқтамыс ханның бес ұлы, Темір Мәліктің бес ұрпағы және Хасанның ұлы Ұлұғ Мұхаммедтің билікте болғандығын айта келе, 1437 жылдан бастап Алтын Орда тағының иесі Кіші Мұхаммед хан мен оның ұрпақтары екендігін атап өтеді және өзі құрастырған «Алтын Орда хандарының шежіресі» атты кестеде ол туралы нақты көрсетіп береді [44, 488-494 бб.; 510-518 бб.; 520-521 бб.]. Кіші Мұхаммед хан Алтын Орда тағын иеленгенге дейін Астрахан аймағында болады. Оның атасы Темір-Құтлық хан 1396 жылдан бастап осы өңірді өзінің қол астына ұстап тұрады. Қадырғали Жалайырдың дерегі бойынша Темір Құтлық Еділ бойындағы Қажы тархандға қожалық етіп, Едіге бимен бірге бірі хан, бірі би болған [101, 116 б.]. В.В. Вельяминов-Зернов та ХҮІ ғасырда ноғай мырзалары Астраханды – «Темір Құтлұғ патшаның жұрты» деп атайтындығын айтады [2, 123 б.].

Осылайша, Ақсақ Темірдің Алтын Ордаға қарсы жасаған жойқын жорығынан кейін, Еділдің батыс жағындағы ұлыстар мен өңірлер қатты күйзеліске ұшырап, көптеген ру-тайпалар басқа жақтарға қоныс аударса, кейбір ұлыстарда билеушілер ауысып, жаңалары келеді. Темір Құтлұғтың ұрпақтары Астраханда орын теуіп, 1459 жылы оның ұрпақтарының бірі – Махмуд хан дербес Астрахан хандығының негізін қалайды. 1430-шы жылдардағы Астрахан иелігінің шығыстағы шекарасына көз салсақ, оның Маңғыт ұлысы мен Еділ өзені арқылы түйісіп жатанын көрміз. Еділден шығысқа қарай Ембіге дейінгі аралықта маңғыт рулары көшіп-қонып жүрді. Ал сол кездегі маңғыт биі Оқастың Әбілқайыр ханның жағында болғандығын деректердің бәрі бір ауыздан мақұлдайды [130, 16-17 бб.; 207, 143 б.; 101, 120 б.]. Егер (1397-1399) оның биі Едіге болса, ал Едігенің немересі Оқас бидің шайбанилық Әбілқайыр ханға өте жақын болуы, оны билікке әкелуге қатысып, оның жорықтарына белене атсалысуы Темір Құтлығ ханның ұрпақтары Ахмед хан мен Махмуд хандарға ұнамаған секілді. Бұл екеуін жазба деректер 1430-шы жж. басында «хан» лауазымын атағанымен, олар әлі хандық биліктің иеленбеген болатын. Тек әкелері Кіші Мұхаммед хан 1459 жылы қайтыс болғаннан кейін ғана Ахмед – Астраханда, Махмуд – Үлкен Ордада хандық билікке келеді. Ал оған дейін ағайынды екі сұлтан Астраханның шығыс өңіріндегі маңғыттармен шектес ұлыстарда билік жүргізген деп есептейміз.

Біздің ойымызша, 1429 жылы билікке келіп, 1431/32 жылға дейін бүкіл Шайбан ұлысын біріктіріп, тез күшейе бастаған Әбілқайыр ханнан қауіптеніп, екі сұлтан оны әлсірету мақсатында қарсы әрекеттер жасаған секілді. Қалай десек те, Кухистани айтып отырған ағайынды Ахмед пен Махмудтың Әбілқайыр ханға қарсы бүлік жасады деген дерегі сенімсіз. Мүмкін, шайбанилық әулеттің тарихшысы Әбілқайыр ханның шыңғыс ұрпақтарына қарсы жасаған жорығын ханды ақтау үшін жазған шығар. Мүмкін, маңғыт биі Оқастың Әбілқайыр ханның жанында жүруіне байланысты оның Еділ мен Жайық, Жайық пен Ембі аралықтарындағы иеліктеріне ағалы-інілі екі сұлтан жорықтар жасаған шығар. Міне, осындай себептерге байланысты Әбілқайыр хан өзінің төртінші жорығын Кіші Мұхаммед ханның ұлдарына қарсы бағыттайды.

Жалпы алғанда, жорықтың барысы мен оған қатынасқан ру-тайпа көсемдері, шайқастың өтуі мен нәтижесі Кухистани еңбегінде жақсы баяндалған [207, 153-156 бб.]. Әбілқайыр хан бұл шайқаста да жеңіске жетеді. Орда Базарда (әлі күнге дейін ақты қай жерде болғаны белгісіз) Әбілқайыр ханның атына хұтба оқылып, ақша соғылады. Деректе Орда Базар – Дешті Қыпшақтың астанасы делінеді, ал дерекке түсініктеме берушілер «хандардың Ордасы әдетте осылай аталаған». «Тарих-и Абулхайр-ханида» кезінде Батыйдың ордасы болған Орда Базар туралы айтылып тұр», - деп жазады [207, 155 б.; 515 б.]. Біз әлі шешімін таппаған мәселеден саналы түрде бас тартып, осы шайқасқа қатысты екінші бір жер-су атауына тоқтала кеткенді жөн көріп отырмыз. Ол - Икри-Туп деген жер атауы туралы.

А.А. Семенов бұл атауды - Икри-Туп деп оқып, оны шамамен Сыр бойындағы далалардың бірінде болған десе, Б.А. Ахмедов «Тарих-и Абулхайр-хани» дерегінің қолжазбаларындағы бірнеше нұсқаны салыстыра келе, Әбілқайыр хан мен Кіші Мұхаммед хан ұлдары арасындағы шайқастың болған жері Икри-Туб деген жер болған деп дәлелдейді [26, 25 б.; 45, 52 б.]. Ал С.К. Ибрагимов болса оны «Анкри-туп» деп оқиды [35, 93 б.]. 1983 жылы Қазақ ССР тарихының ІІ томы мен 1998 жылғы Қазақстан тарихының ІІ томында бұл жер атауы «Екіре түп» делінеді де, 1983 жылғы басылымда оны А.А. Семеновтың пікірінше «Сырдария даласында» деп көрсетеді, ал 1998 жылғы басылымда «Ахмед ханның ұлысы болған Арал теңізінің солтүстік-батыс жағындағы жер» деп көрсетеді [258, 185 б.; 54, 156-157 бб.]. Астрахан хандығының тарихы бойынша арнайы зерттеу жүрізіп, монографиялық еңбек жазған ресейлік тарихшы И.В. Зайцев Икри-Тубты Жайық өзені бойында болған болуы керек деген ойды білдіреді [267, 36 б.]. Жалпы алғанда, шайқастың болғаны тарихи факт, ал оның қай жерде болғандығы нақты белгісіз. Осыған қатысты біз төменде өз ойларымызды білдірелік.

Алдыменен шайқастың болған аймағына келсек, И.В. Зайцевтің пікірі дұрыстау келеді. Біздің ойымызша, шайқас Батыс Қазақстан аумағындағы Еділ мен Жайық алқаптарында өткен. Ал «Икри-Туб» жер атауына келсек, бұл атау да «Тарих-и Абулхайр-ханиды» көшірушілер тарапынан жіберілген аздаған қателердің салдарынан қате оқылып тұрған жер атауы секілді. «Икри-Тубтың» соңғысын «түп» емес, «төбе», ал «Икридың» араб жазуындағы әріптік құрылымы «Ақыр» сөзіне ұқсас келеді. Сонда «Икри-туб» сөзін «Ақыр Төбе» деп оқығанда ғана белгілі бір мағыналы атауға ие боламыз. Қазіргі кезде мұндай атамен қазақ жерінде көптеген жер атаулары кездеседі.

1431/32 жылғы Әбілқайыр ханның батыстағы жеңісі оның беделін арттырады, бірақ ол ұзаққа созылмайды. Махмуд ибн Уәлидің дерегінде Ахмед пен Махмуд хандардың 1431 жылғы жеңілістен кейін «мұра еткен таққа қайта отырғандығы» айтылады [54, 157 б.]. Жалпы алғанда, Әбілқайыр хан 1429-1431/32 жылдары Шайбан ұлысын қалпына келтіру ісін аяқтап, өзінің алғашқы мақсатына жетеді.

1431/32-1446 жылдары Әбілқайыр хан ешқандай жорықтар жасамайды. 14-15 жылдық өмірі өз ұлысында өтеді. Шығыс Дешті Қыпшақ аумағында бұл жылдары жеке-жеке өмір сүріп жатқан бірнеше ұлыстар бар болатын. Олар: Есіл мен Ертіс өзендерінің аралығындағы шайбанилық Мұстафа ханың ұлысы, Сырдың төменгі ағысы бойындағы шайбанилық Буреке сұлтаның ұлысы және Сырдың орта ағысы бойындағы ордаежендік Керей мен Жәнібек сұлтандардың ұлыстары еді. Шамасы оларға қарсы күресу үшін Әбілқайыр ханның күші жетпей, ол қолайлы сәтті кткен секілді. Әбілқайыр хандығының саяси тарихындағы бұл жылдар тыныштық, бейбіт кезең болады.

Әбілқайыр хандығының тарихындағы келесі, үшінші кезең – 1446 жылдан басталады. 1429 жылы 17 жасар Әбілқайырды ру-тайпа көсемдері мен дін басылары қолдап, бытырап жатқан Шайбан ұлысын біріктіру үшін биліке әкелсе, енді 34 жасар хан бүкіл Шығыс Дешті Қыпшақты біріктіріп, бүкіл аумақта өзінің жеке-дара билігін орнату үшін күресін бастайды

Күрестің басталуына маңғыт биі Оқас пен Мұстафа ханның жақындаса бастауы түрткі болады. Кухистани ол туралы былай деп жазады: «... [оның] (Әбілқайыр ханның – Б.К.) жеңімпаз күзетшілері ханға келіп, Мұстафа ханның өте көп әскермен және Оқас бидің қолдауымен (Әбілайыр ханға) қарсы жорыққа дайындалып жатқанын жеткізді...» [207, 156 б.]. Хабарды естіген хан Мұстафа ханның жорығын күтпей, өзі қарсы аттанады да, Орталық Қазақстандағы Атбасар өзенінің маңында ұрысқа түседі. Бұл шайқаста Әбілқайыр хан жеңіске жетіп, Мұстафа хан болса, кейін қашуға мәжбүр болады [207, 158 б.].

Мұстафа ханды жеңіп, оның ұлысын өзіне қосып алған Әбілқайыр хан бірден келесі жорығына дайындалады. Кезекті жорықты хан Сырдың орта ағысы бойындағы Сығанақ өңіріне бағыттайды. Ол туралы дерек мәліметінде «қыстап шығу үшін хан Сығанақты бағындыруды қажет деп тапты», - делінеді [207, 159 б.].

Әбілқайыр хан қан төкпей-ақ Сырдың орта ағысы бойындағы Сығанақ, Аққорған, Аркөк, Созақ, Өзгент қалаларын иеленіп, әр қаланы өзінің әмірлері мен қолбасшыларына басқаруға береді. Ханның өзі алғаш рет осы өңірде қыстап шығады. 1446 жылдан бастап Сығанақ Әбілқайыр хандығының астанасына айналады [207, 159 б.].

Әбілқайыр ханның Мұстафа ханды жеңіп, Сырдың орта ағысы бойындағы қалалар мен өңірлерді иеленуі оны Шығыс Дешті Қыпшақтың толыққанды және жеке дара билеушісі етеді. Саяси жағынан алғанда ол Барақ ханнан кейінгі бүкіл Шығыс Деші Қыпшақты бір саяси құрылымға біріктіреді. Саяси бірігу этникалық кеңістікті де қалыптастырып, тарихи әдебиеттерде ол «көшпелі өзбектер» деп аталынады.

1446 және одан кейінгі алғашқы жылдар Әбілқайыр ханың жеке билігі мен оның хандығының қуатының өсіп, ең шегіне жеткен көзі болып саналады. Сондай-ақ осы кезеңнен бастап хандықтың әлсіреуінің алғашқы белгілері байқала бастайды. Біз ол жөнінде төменде арнайы тоқталамыз.

Әбілқайыр үшін бүкіл Шығыс Дешті Қыпшақты билеу үлкен жауапкершілік пен міндеттерді жүктейді. Оған дейін ешбір шайбан әулетінің өкілі бүкіл Шығыс Дешті Қыпшақа хан болмаған болатын, олардың билігі тек Шайбан ұлысының аумағымен шектелетін. 1446 жылы ол Орда Ежен әулетіне тиесілі ұлыстарды бағындырды. Орда Ежен әулеті ХІІІ ғасырдың басынан Барақ хан қайтыс болғанға дейін бүкіл Шығыс Дешті Қыпшаққа билік жүргізіп отырған әулет болатын. Орыс хан, Барақ хан – осы әулеттің беделін көтеріп, атағын шығарған атақты хандары болды. Ең бастысы, бұл әулеттің хан бола алатындай өкілдері жететін. Олардың ішіндегі ең белгілі болғандары Керей мен Жәнібек сұлтандар еді.

1446 жылы бұл сұлтандардың не себепті Әбілқайыр ханға қарсылық көрсетпегені біз үшін белгісіз. Біздің ойымызша, жаңа билеуші Орда Ежен әулетімен туысқандық қатынастар орнатуға тырысқан секілді. Ол үлкен ұлы Шахбұтақ сұлтанға Жәнібек сұлтанның әйелінің сіңілісін алып береді. [132, 117 б.].

Жалпы алғанда, Әбілқайыр хан Орда Ежен әулетімен туысқандық қатынастар орнатуға тырысты десек те, ол Шығыс Дешті Қыпшақтың ішкі саяси өмірінің тұрақты болуына қатты әсер ете қоймаған дейміз.

Шайбанилық ханның Сыр бойын иеленіп, онда орнығуы оған оңтүстіктегі Мауереннахрдың ішкі істеріне тікелей араласуға мүмкіндіктер береді. Біз бұл жөнінде Әбілқайыр хандығының сыртқы саяси қатынастары деген мәселеде арнайы қарастырамыз.

Енді жоғарыда ескертіп өткеніміздей, 1440 жылдардың екінші жартысы – хандықтың күшейген кезеңі болса да, хандықтың әлсіреуінің белгілері осы кезден бастау алады. Сол белгілерге арнайы тоқтап, олардың мәні мен себептерін ашып көрсетуге ұмтыламыз.

1440-шы жылдардың екінші жартысына таман Әбілқайыр ханың жасы 35-тен асып, хандық билікте отырғанына 17-18 жылдай уақыт болады. Бұл кез ол үшін 1428-ші жылдардағыдай «арбаға өз күшімен міне алмайтындай» кез емес, керісінше, «арбаны аударып тастайтын» кезі болатын. Ел билеу мен хандықты басқару, үкім шығару мен жарлық беру секілді мемлекеттік істерде әбден тәжірибе жинап ысылған Әбілқайыр хан бұрынғыдай әмірлер мен бектерді мемлекеттің маңызды істеріне араластырмай, Шыңғыс хан заманындағыдай, жеке дара билік жүргізе бастайды. Ханның мұндай әрекеттері, әрине оны билікке әкеліп, оған қолдау көрсеткен, оның 1429-1446 жылдар аралығындағы барлық жеңістеріне үлес қосқан жергілікті ру-тайпа әмірлері мен бектеріне, қолбасылары мен батырларына ұнамайды. Басқаша айтқанда, жергілікті этносаяси күштер саяси өмірдегі өздерінің қалыптасқан ықпалынан айырылып, позициясын әлсірете бастайды. Мұндай жағдайда олардың Әбілқайыр ханға наразылығы пайда болып, ол наразылық алғашқы кезде, іштей, жасырын түрде өрши бастайды. Міне, осы қайшылық - Әбілқайыр хандығының әлсіреуінің басты белгілерінің бірі болып саналады.

Әбілқайыр хандығының әлсірей бастауының келесі бір белгісіне, оның өз ордасын бірнеше ғасыр бойы әулеттің меншігіне айналған Шайбан ұлысынан Сыр бойындағы Сығанаққа ауыстыруын жатқызамыз. Орданы қалалық аймаққа өзгерту арқылы хан өзіне тікелей бағынышты Шайбан Ұлысының ру-тапаларына, өзіне ақыл-кеңес беретін шайбанилық ру-тайпа көсемдерінен қол үзеді. Хан мен оған тірек болған көшпелі ру-тайпа басшыларының қалалық жерге орналасуына байланысты болатын қайшылықтың нақты мысалына моғол ханы Жүніс пен оның әмірлері арасындағы оқиға дәлел болады. Мұхаммед Хайдар Дулати ол туралы мынадай мәлімет береді: «Сұлтан Жүніс хан екінші рет Мырза Сұлтан Әбу Саидтан Моғолстанға келгенде, мұндағы әмірлердің барлығы тағы да хан маңына жиналды. Хан Моғолстанда біраз тұрды. Жетікентті тұрақтап қалды. Сол күндері Жүніс хан бірнеше рет Қашқарға барды, алайда Моғолстан әмірлерінің ешқайсысы Қашқарда тұрақтай алады. Хан шарасыздықтан қайта оралған болатын. Неше мәрте осылай болған.... Жүніс хан қашан да шаһарда тұруды армандайтын. Бірақ моғолдың әскері мен әмірлері қаладан қашқақтаған-ды. Сол себептен де хан Моғостанда тұруға мәжбүр болды» [142, 117 б.]. Дерек мәлімет айтып тұрғандай, Жүніс хан билік үшін амалсыздан моғол әмірерінің талаптарына көнуге мәжбүр болған. Ал Әбілқайыр хан болса, қалалы өңірді таңдау арқылы өзінің этнсаяси ортасынан қол үзіп, олармен арадағы байланыстарға сызат түсіеді. Кейінгі жылдардағы тарихи даму барысы көрсеткеніндй, бұл сызат үлкейе түседі.

Әбілқайыр хандығының әлсірей бастауының тағы бір белгісіне – оның астана еткен Сығанақ пен басқа да Сыр бойы қалаларының Орда Ежен әулетінің билігінде ұзақ уақыттар бойы болуы, ұлыстың және оның құрамындағы ру-тайпалардың да ордаежендік әулет өкілдерінің ықпалында болуы - Әбілқайыр ханның этникалық және әлеуметтік тірегінің негізін әлсіретеді.

Осы аталған белгілер алғашында ашық түрде байқалмаса да, бірте-бірте анық көзге көріне бастайды әсіресе, оны біз, 1457 жылғы Сығанақ түбіндегі шайқастан анық көреміз.

Әбілқайыр хандығының тарихындағы 1446 жылдан кейінгі аса ірі оқиғалардың біріне этникалық тұрғыдан алғанда «көшпелі өзбектер» этноқауымдастығының құрамындағы маңғыт тайпалар бірлестігінің немесе тобының одан бөлініп кетуі, ал саяси тұрғыдан алғанда саяси одақтың ыдырауы жатады. Маңғыттардың Әбілқайыр ханнан бөлінуі маңғыт биі – Оқастың қайтыс болуынан кейін, яғни 1440-шы жылдардың соңында жүзеге асқан. В.В. Трепавловтың көрсетуі бойынша Оқас би 1446 жылы әлі тірі болған, ал 1451 жылғы Әбілқайыр ханның темірлік мырза Абдулламен қақтығысында оның есімі аталмайды [266, 100 б.].

Біз Оқас бидің нақты қай жылы қайтыс болғанын дөп басып айта алмасақ та, В.В. Трепавловтың 1440 жылдардың соңында деген пікіріне толық қосыламыз. Қадырғали Жалайыр ол жөнінде «Қырық тоғыз жасында Уақас (Оқас – Б.К.) би опат болды», - деп жазады. Ал Матвей Меховский болса бұл туралы былайша баяндайды: «ноғай татарлары немесе олар оқастар (Оқас бидің қарауындағы маңғыттарды айтып отыр – Б.К.) Еділдің арғы жағындағы татарлардың бір бұтағы ретінде ең соңынан құрылған, пайда болғанына көп уақыт бола қоймаған төртінші Орда. Ұлы ханның [Әбілқайырдың] қызметшісі, әрі жауынгері, 30 ұлы бар Оқас өлтірілгеннен кейін оның ұлдары Еділдің арғы жағындағы бас ордадан бөлініп, қазіргі 1517 жылдан шамамен 70 жыл немесе одан сәл аздау уақыт бұрын Сарай [Сарайшық] қаласының маңына қоныстанады. Көп ұзамай олар бірден көбейіп кетті. Қазіргі кезде олар ең көп, ең ірі Ордаға айналып отыр... Оларды Оқастың ұлдары мен немерлері басқаруда» [104, 92-93 бб.]. В.М. Жирмунский қазақ халқының ауыз әдебиетіндегі үлгілердің бірі – шежірелік деректерге сүйене келе «Оқасты Қожас өлтірді» деген дерек шындыққа өте жақын екендігін айтады [151, 437 б.]. Бұл пікірдің дұрыстығына белгілі ноғайтанушы В.В. Трепавлов ешқандай күмәнданбайды [266, 100 б.].

Оқас бидің 49 жасында туысқанының қолынан опат болуы немесе қаза табуы біз қарастырып отырған мәселеге жанама түрде болса да жақындығы бар.

Оқас би – Едігенің немересі, Нұраддиннің ұлы болса, Қожаш та (Хаджи Ахмед) – Едігенің немересі, Ғази (Қази) бидің ұлы болып келеді. Қадырғали Жалайырдың дерегінде олар туралы мынадай мәліметтер бар: «.. Онан соң Қази, Наурыз Барақ ханмен соғыс қылды. Барақ хан ол соғыста өлді. Ол ұлыста Мансұр бидің орнына Қази би болды. Ол опат болғаннан соң Нұр-ад-Дин мырзаның ұлдары Афас, Уақас, Хорезми бар еді. Нұраддин мырзаның ұлы Афас би болды. Атасының інісі Қази би ұлысын ол биледі. Онан соң Уақас би болды. Неше уақытқа дейін ол ұлысты сол биледі. Қырық тоғыз жасында Уақас би опат болды» [101, 118 б.]. В.В. Трепавлов Қожаштың (Хаджи Ахмед) Оқасты өлтіруін әкесі үшін кек алумен түсіндіреді [266, 100 б.]. Бұл дұрыс пікір. Енді осы Ноғай мырзалары арасындағы саяси топтарға үңілсек, ХҮ ғасырдың орта тұсында Нұраддиннің ұлдары мен Қазидің ұлдары арасында билік мәселесіне қатысты қайшылықтардың болғанын байқаймыз. Қазиды «опат болды» деуіне қарағанда, ол кісі қолынан қаза тапқан. Одан кейінгі билік Нұраддин ұлдарына өтіп, олардың беделі артады. Осы жерде мынадай жағдайда ескеру керек: әулетаралық талас-тартыстарда жеңіске жету үшін жеке бастың қасиеттерімен қатар қоғамдағы белді саяси топтар мен күштерді де өз жағына тарта білген тұлға ғана жеңіске жете алады. Ал саяси топтар мен саяси күштерді өзіне тарту үшін олардың мүдде-талаптарымен есептесу қажет.

Оқас бидің ұзақ жылдар бойы 1428-1446/49 Әбілқайыр ханның жанында болуы, сөйтіп маңыттардың «көшпелі өзбектер» этноқауымдастығы құрамында айтылуы дербестікке үйренген маңғыт мырзаларының қарсылығын туғызады. Әбілқайыр ханның 1446 жылы Сыр бойын иеленгеннен кейін Үзгент қаласын Оқас биге сыйға беруі қарсылықты одан ары күшейткен секілді. Біз мысал ретінде алдыңғы беттердің бірінде Жүніс хан мен Моғол әміреріне қатысты келтірген дерек мәліметіндегідей, Ноғай мырзалары да қалалы жерлерге барудан бас тартып, өздерінің үйреншікті дәстүрлі шаруашылығынан қол үзгісі келмейді. Мұндай процесті тоқтатудың бір ғана жолына – Оқас биді өлтіріп, Әбілқайыр ханнан мүлде бөліну жатса керек. Ноғай мырзаларының осындай наразылықтарын дер кезінде сезіне білген Қожас солардың мүдделеріне сай жұмыс істеп, өз жағныа тартады. Күшейіп алғаннан кейін ол әкесінің кегін сылтау етіп, Оқас биді өлтірген деп есептеуге болады. Бірақ Оқастан кейін Қожаш биліке келе алмайды. Билікке келген Оқастың мұрагерлері Ноғай мырзаларының талаптарына сай Әбілқайыр ханнан бөлініп, өздерінің ата-бабасы Еділ, Ембі аралықтарына кетеді де, Сарайшықты әкімшілік орталық етеді.

Міне, біздің ойымызша, Ноғай мырзаларының Әбілқайыр ханнан бөлінуінің себебі осындай. Оқас биден соң билікке келген оның інісі Аббас би одан кейін Оқастың ұлы Хорезми би өздерінің Әбілқайыр хандығына қатысты саясатында дербестік бағытты ұстанады. Осылайша, маңғыттардың Әбілқайыр хандығының, ал маңғыт билері мен мырзаларының шайбанилық әулеттен бөлінуі «көшпелі өзбектер» елін біршама әлсіретіп кетеді. Біз бұл бөлінуді «көшпелі өзбектер» еліндегі алғашқы бөлініс деп айтамыз.