Кіріспе

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ.................................................................................................................3

І-ТАРАУ. ТАҚЫРЫПТЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ.....................................................................................................22

ІІ-ТАРАУ. ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ ҚҰРЫЛУ ТАРИХЫНЫҢ ДЕРЕКТЕРІ..........................................................................................................40

2.1. Мәселеге қатысты деректерді тілдік принцип бойынша топтау және оларға сипаттама...................................................................................................40

2.2. Аумақтық немесе Европалық авторлардың мәліметтеріне шолу..............50

2.3. Әулеттік деректер тобының мәліметтеріне сипаттама................................................................................................................52

2.4. Тақырыпқа қатысты ауыз әдебиетінің материалдарына шолу........................................................................................................................67

ІІІ-ТАРАУ. ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ ҚҰРЫЛУЫНЫҢ ТАРИХНАМАСЫ................................................................................................75

3.1. Мәселенің ХІХ ғ. ортасынан – ХХ ғ. 30 жж. дейін зерттелуі....................75

3.2. ХХ ғасырдың 30-40 жылдарындағы зерттеулер..........................................85

3.3 Тақырыптың ХХ ғасырдың 50-80 жылдарында зерттелуі..........................89

3.4. Мәселенің қазіргі кезеңдегі тарихнамасы..................................................105

ІV-ТАРАУ. ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ ҚҰРЫЛУЫНЫҢ ЭТНИКАЛЫҚ АЛҒЫШАРТТАРЫ..........................................................................................118

4.1. Монғолдар жаулауы қарсаңындағы Дешті Қыпшақтың этносаяси жағдайы................................................................................................................118

4.2. Моңғолдар жаулап алушылығы мен одан кейінгі оқиғалардың Дешті Қыпшақтағы этнопроцестерге тигізген әсерлері..............................................128

4.3. Моңғол жаулап алушылығына байланысты Қазақстан аумағына тайпалардың қоныс аударуы..............................................................................140

4.4. ХІІІ ғ. ортасы мен ХІV ғ. ортасына дейінгі Шығыс Дешті Қыпшақтағы этнопроцестердің дамуы (қыпшақтану процесі)..............................................149

4.5. Монғолдардың қыпшақтануы процесіндегі исламның рөлі....................161

4.6. ХІV-ХV ғғ. этнопроцестер және қазақ халқының қалыптасуының аяқталуы...............................................................................................................174

V-ТАРАУ. ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ ҚҰРЫЛУЫНЫҢ САЯСИ АЛҒЫШАРТТАРЫ..........................................................................................194

5.1. ХV ғасырдың ортасындағы Әбілқайыр хандығының ішкі саяси жағдайы................................................................................................................194

5.2. ХV ғасырдың 40-50 жж. Әбілқайыр хандығының көрші елдермен саяси қарым-қатынастары.............................................................................................219

5.3. Қазақ хандығының құрылуы қарсаңындағы Моғолстанның ішкі және сыртқы саяси жағдайы........................................................................................225

5.4. ХV ғасырдың ортасындағы Мауереннахрдағы Темір әулеті мемлекетінің саяси жағдайы......................................................................................................240

VІ-ТАРАУ. ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ ҚҰРЫЛУЫНЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ....................................................................................................250

6.1. Қазақ хандарының шығу тегі мәселесі.......................................................250

6.2. Керей мен Жәнібек хандар туралы............................................................ 268

6.3. Керей мен Жәнібек хандардың Әбілқайырдан бөлінуіне қатысты мәселелер............................................................................................................. 278

6.4. Қазақ хандығының құрылуы туралы пікірлерге талдау......................... 293

6.5. Қазақ хандығының құрылуының барысы мен кезеңдері, тарихи маңызы................................................................................................................301

ҚОРЫТЫНДЫ.................................................................................................327

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.............................................334

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі: ХV ғасырдың ортасында Қазақстанның оңтүстік-шығыс бөлігінде құрылып, көп ұзамай бүкіл Шығыс Дешті Қыпшақтағы мемлекеттің бірден-бір көрінісі болған – Қазақ хандығы біртұтас, бір орталықтан басқарылатын мемлекеттік құрылым ретінде 260 жылдай, ал бытыраңқылық күйде тағы да 100 жылдан аса өмір сүріп, ХІХ ғ. 20-шы жылдарында біржолата тарихтың еншісінде қалады. Осылайша, 3,5 ғасырдан аса тарихы болған Қазақ хандығы, біріншіден, б.з.д. І-ші мыңжылдықтың басынан – б.э. ІІ-ші мыңжылдығының ортасына дейін Қазақстан аумағында өмір сүрген мемлекеттік құрылымдар мен мемлекеттердің заңды жалғасы, мұрагері болса, екіншіден, ХV ғасырдың ортасынан ХІХ ғ. І-ширегі аралығында қазақ халқының ұлттық сипаттағы мемлекеті болып саналады. Қазақстан Республикасының тұңғыш президенті Нұрсұлтан Назарбаев өзінің "Тарих толқынында" атты кітабында "Қазақ хандығын Орталық Азиядағы тұңғыш ұлттық мемлекет" деп ерекше атап өткен болатын [1, 211 б.].

Тарихи құбылыстардың қалыптасу, даму және күйреу кезеңдері болатыны секілді, Қазақ хандығы да осындай кезеңдерді басынан өткереді. Әрбір кезеңдегі тарих халықтың, қоғамның саяси, әлеуметтік, экономикалық, мәдени, рухани мәселелерімен тығыз байланысты болғандықтан, олардың әрқайсысының халықтың тарихында алатын орны ерекше, маңызы жоғары болып саналады.

Қазақ хандығының тарихындағы аса маңызды және күрделі, әрі аса қызықты тақырыптардың біріне хандықтың құрылуы тақырыбы жатады. Тақырыптың маңыздылығына оның тарих төріне қазақ халқының ұлттық мемлекет ретінде шығуы жатса, күрделілігіне – оның құрылуы, тек ішкі саяси факторлардың ғана емес, сонымен бірге сыртқы саяси факторлардың, этникалық дамулардың, рухани дамулардың нәтижесі болуы да жатады. Тақырыптың тағы бір маңызды жағына – хандықтың құрылуы мен Шығыс Дешті Қыпшақ аумағындағы 2,5 мыңжылдай уақытқа созылған этнопроцесс өзінің мәресіне жетіп, ұлттық сипатқа ие болады да, қазақ халқының қалыптасуының аяқталуымен бір кезеңде жүзеге асады. «Қазақ» атауы осы кезеңде этикалық мәнге ие болып, ол этностың мемлекеттілігінің атауына да беріледі.

Қазақ хандығының құрылуын мемлекеттіліктің дамуы тұрғысынан қарастырсақ, онда ол жалпылама түрде Қазақстанның ежелгі тарихындағы сақ, ғұн, үйсін, қаңлы мемлекеттіліктерінің, ерте ортағасырлардағы Түрік, Батыс Түрік, Түргеш, Қарлұқ, Оғыз, Қимақ, Қыпшақ, Қарахандар мемлекеттерінің, одан кейінгі Алтын Орданың, ал нақты түрде Ақ Орда мемлекеттерінің тарихымен байланыстырамыз. Мемлекеттердің атауы әртүрлі болса да, оларға ортақ нәрсе, бір территория мен сол территорияда өмір сүрген ру-тайпалар мен тайпалық бірлестіктердің тегі мен тілі, шаруашылығы мен мәдениеті, діни-рухани өмірлерінің ортақтығы жатты. ХІІІ ғасырдың басына дейінгі мемлекеттердің бәрінің атауы мемлекетті құруда басты рөл атқарып, билеуші әулеттерді шығарып отырған тайпалар атауларымен байланысты болып келсе, Қазақ хандығы алғаш рет қазақ халқының құрамына енген тайпалардың бірінің емес, барлық тайпаларға ортақ атаумен атала бастайды. Бұл дегеніміз – Қазақ хандығын бір тайпаға емес, көптеген туыс тайпалардың бірігуінің нәтижесінде пайда болған жаңа этноқауымдастық немесе жаңа этнос атауына қатысты екендігін көрсетеді.

Бұл өз кезегінде Қазақ хандығының құрылуы Қазақстан аумағындағы этнопроцестердің тарихи қорытындысы екендігін көрсетеді. Сондай-ақ Қазақ хандығының құрылуы саяси жағынан алғанда ХІҮ-ХҮ ғғ. Қазақстан аумағы мен оған көршілес аумақтарда өмір сүрген Әбілқайыр хандығы, Ноғай Ордасы, Моғолстан және Мауереннахрдағы Темір әулеті билеген мемлекеттер арасындағы саяси қарым-қатынастардың дамуының заңды қорытындысы болып табылады. Қазақ хандығы құрылуының маңызы осындай этникалық, саяси және мемлекеттік дамулармен тығыз байланысты болуымен ерекшелене түседі.

Қазақ хандығының құрылуы мәселесі ғылыми жағынан маңызды, өзекті таырыптардың бірі болса да, ХХ ғ. 90-шы жылдарына дейін белгілі себептерге байланысты оған тарихшылар тарапынан жете көңіл бөлінбей келді. Қазақ елінің тәуелсіздікке қол жеткізуіне байланысты басқа да тақырыптармен бірге Қазақ хандығының құрылуы тарихына қазақ жұртшылығы тарапынан қызығушылықтар күрт артады. Қоғам назарының бұл тақырыпқа ерекше аууының мынандай себептері болды: 1) 1991 жылы өзінің саяси дербестігін жариялаған Қазақстан Республикасы мен ХҮ ғасырдың ортасында өз туын тіккен Қазақ хандығы арасындағы тарихи сабақтастықтың, жалғастықтың және үндестіктің болғандығын сезіну, соларды дәлелдеуге бағытталған талпыныстар; 2) Қазақ хандығының тарихы арқылы Қазақстан аумағындағы мемлекеттілік тарихын білуге деген қызығушылықтар; 3) Қазақ халқының ХҮ-ХҮІІІ ғғ. және ХХ ғ. соңындағы мемлекеттілігі атауларының негізінде «қазақ» сөзі тұрғандықтан, екі тарихи кезеңдегі мемлекеттіліктің арасынан байланысты іздестіру; 4) Қазақ хандығының нақты құрылған жылын анықтау арқылы бүкіл қазақ қоғамында мемлекеттік мерейтойды атау, сол негізде қоғамды мемлекетшілдік идеяға жұмылдыру, жас буынды өз мемлекетін сүюге, патриотизмге тәрбиелеу жатты. Міне, осы атап өткен себептерден тақырыптың өзектілігі туындайды.

Зерттеу тақырыбының өзектілігін сондай-ақ мынандай жағдайдан көруге болады. ХҮІІІ ғасырдың басында Тәуке хан қайтыс болғаннан кейін, қазақ мемлекеті саяси бытыраңқылық күйге ұшырайды да, ол тереңдей түсіп, ақыры Ресей империясының тікелей араласуымен XIX ғасырдың 20- жылдарында жойылады. Осы аралықта қазақ халқының 3-4 буын өкілдері ауысады. XIX басындағы қазақ халқы үшін бір орталықтан басқарылатын мемлекеттілік жағдай сол кезбен салыстырғанда «қой үстінде бозторғай жұмыртқалаған заман» болып елестейді. Ал Ресейдің Қазақ елін XIX ғасырдың 60-шы жылдарында жаулап алуының толығымен аяқталуы және әкімшілік-басқару реформасын жүргізуі, соның негізінде жер мен суды тартып алуы «зар заман» деп аталатын ащы кезеңді туғызады. XX ғасыр басындағы Алаш қозғалысының негізгі мақсаттарының бірі – қазақ халқының мүддесіне сай қызмет ететін, ұлттық мемлекеттілікті қалыптастыру болды. Тарих көрсеткеніндей ол жүзеге аспады. Ал кеңестік негізде құрылған Қазақ Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы, одан кейінгі Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы, қағаз жүзінде суверенді деп аталғанымен, іс жүзінде орталықтың толық бақылауында болды. Ұлттық мүддеден гөрі орталықтың мүддесіне сай саясат жүргізілді. Тәуке ханның қайтыс болуынан еліміздің егемендік алғанына дейінгі аралықта 270 жылдан аса уақыт өтіп, орта есеппен алғанда 10 ұрпақ ауысқан екен. «Отар елдің тарихын, отарлаушы елдің өкілі жазады» деген қағидаға сай ресейлік авторлар қазақ тарихын жазуды өз қолдарына алып, қазақ халқының 10 буынына олардың мемлекеттілігі болмағандығын дәлелдеумен өтеді. Олар евроцентристік көзқарастар тұрғысынан қарастырып, қазақ қоғамындағы хандықты мемлекет емес, ру-тайпалық ұйым деп түсіндіреді. Сөйтіп, қазақ халқының санасына мемлекетсіздік идеясы бірте-бірте сіңдіріле бастайды. Мемлекеттілікті Ресейдің әкелгендігі ашық айтылмаса да, сондай көзқарастар бірте-бірте қалыптаса бастайды. Тіпті, жасыратын түгі де жоқ, өткен ғасырдың 90-шы жылдарының бірінші жартысында Ресейдің орталық мерзімді басылымдарында «Қазақстан Республикасы ұзақ өмір сүре алмайды, өйткені тарихта қазақтардың өз мемлекеті болмаған, оларға мемлекеттік идея жат» деген пиғылдағы ойлардың айтыла бастағаны бәрімізге белгілі. Соңғы 20 жылға жуық уақыт ішіндегі Қазақстанның дамуы жоғарыда айтылған ойлардың іштарлықтан, көреалмаушылықтан, тарихты бұрмалаушылықтан туындағанын көрсетеді. Мұндай пікірлер әлі де болса толық өшпей күлге көмілген бықсықтай шала күйінде жатыр. Осындай теріс ниеттегі көзқарастарға тек ғылыми негіздегі обьективті зерттеулер ғана тосқауыл бола алады. Біздің зерттеулеріміздің өзектілігін осыдан да көруге болады.

Тақырыпты зерттеу арқылы біз Қазақ халқының мемлекеттілігі оның этногенезімен тығыз байланыста жүргендігіне назар аударамыз, оның сақ, ғұн, үйс ін, қаңлы дәуірлерінен бастау алатындығын, түрік дәуірінде дамып жетілгендігін, ал XIII – XV ғасырларда ұлттық сипатқа көше бастағандығын, ал Қазақ хандығы – нақты ұлттық сипаттағы мемлекет екендігін көрсетеміз. XIII – XV ғасырлар – Қазақстан тарихында өзіндік ерекшеліктері көп тарихи кезеңге жатады.

Моңғолдардың жаулап алушылығына байланысты этнопроцес уақытша тежелсе де, Ол Шығыс Дешті Қыпшақ аумағында біржолата тоқтап қалмайды. Көп ұзамай-ақ жаулап алушылардың өздері жергілікті этноортаға сіңісіп, этнопроцес жаңа сапада бұрынғы эволюциялық жолмен жүре бастайды. Этноорта өзіне тән мемлекеттілікті бейімдейді. XV-ғасырдың ортасына таман этнопроцесс өз дамуының келесі сатысына өтіп, қазақ атты этносты қалыптастырса, ол өз кезегінде өзінің әлеуметтік-территориялық ұйымын, яғни өзінің мемлекеттілігін – Қазақ хандығын дүниеге әкелді. Ал саяси жағынан алғанда Қазақ хандығының құрылуы кездейсоқ оқиға не болмаса, жекелеген адамдардың іс-әрекетінен туындаған оқиға емес. Қазақ хандығы XV – ғасырдың бірінші жартысы мен орта тұсындағы Әбілхайыр хандығы, Моғолстан, Ноғай Ордасы, Темір ұрпақтарының мемлекеті секілді саяси құрылымдар арасындағы қатынастардың заңды қорытындысы ретінде қалыптасады. Хандықтың құрылуының қоғамдағы этносаяси процестермен байланыста болуы тақырыптың өзектілігін одан әрі аша түседі.

«Билік көзі халықтa» деген қағидаға сай, мемлекеттің құрылуы да, дамуы да, құлдырауы да халыққа тікелей байланысты. Халықтың мүддесіне сай саясат жүргізетін, оның талаптарына сай келетін мемлекеттің тарихы ғана ұзақ және баянды болмақ. Бұл қағиданың растығын тарихпен қатар, қазіргі күннің өзі дәлелдеп отыр. Қазақ хандығының құрылу тарихынан біз осы қағиданы аңғарамыз. Бұл да тақырыптың өзектілігін көрсететін жағдайлардың біріне жатады.

Жалпы алғанда, Қазақ хандығының құрылу тарихын біз ғылыми жағынан өте маңызды, бүгінгі күннің талаптары жағынан өзекті тақырыптардың қатарына жатқызамыз.

Зерттеу жұмысының нысанына Қазақстан тарихындағы ортағасырлар дәуірінің дамыған кезеңінде (ХІІІ-ХҮ ғғ.) болған қоғамдық-саяси дамулар жатады. Жошы ұлысының сол қанаты немесе Шығыс Дешті Қыпшақ аумағындағы қоғамдық-саяси тарихтың даму барысында монғолдар үстемдігі (ХІІІ ғ. басы – ХІҮ ғ. ортасы) мен монғолдар үстемдігінен кейінгі (ХІҮ ғасыр мен ХҮ ғасырдың орталары аралығы) кезеңдерде кейінгі тарихи дамуларға негіз болған және өте зор ықпал жасаған тарихи процестер зерттеу нысаны болып саналады.

Зерттеу жұмысының пәніне ХІІІ-ХҮ ғасырларда Қазақстан аумағындағы этникалық және саяси дамулардың заңды қорытындысы болып саналатын, қазақ халқының ұлттық сипаттағы мемлекеті болып табылатын Қазақ хандығының құрылуы тарихы жатады. ХІІІ- ХҮ ғғ. этникалық процестер Қазақ хандығының құрылуының этникалық алғышарттарын құраса, ХІҮ- ХҮ саяси процестердің дамуы Қазақ хандығының құрылуының саяси алғышарттарына жатады. Хандықтың құрылуы он жылдан астам уақытқа созылған бір желідегі тарихи сатылардан тұрады. Этносаяси алғышарттар мен хандықтың құрылуының барысы біздің зерттеуіміздің пәні болып саналады.

Зерттеу жұмысының мақсатына Қазақ хандығының құрылуының этникалық, саяси алғышарттарын анықтап, хандықтың құрылу барысын, оның кезеңдерін, әрбір кезеңдегі оқиғалардың хандықтың құрылу барысына тигізген ықпалдарын анықтау жатады.

Мақсатқа жету үшін зерттеу жұмысының алдына мынадай міндеттер қойылды:

1) Монғол жаулауы қарсаңындағы Шығыс Дешті Қыпшақтағы этносаяси жағдайды анықтау;

2) Монғол жаулаушылығының Шығыс Дешті Қыпшақ аумағындағы этнопроцесстерге тигізген әсерлерін анықтау;

3) Монғол жаулаушылығына байланысты Қазақстан аумағына қоныс аударған түрік және монғол тілдес тайпаларды анықтау;

4) ХІІІ ғасырдың ортасы мен ХІҮ ғасырдың орталығы аралығындағы Қазақстан аумағында болған этнопроцестердің бағыты мен сипатын анықтау;

5) Монғолдық этноэлементтердің қыпшақтануы процесіндегі ислам дінінің рөлін анықтау;

6) Қазақ халқының қалыптасуының аяқталу кезеңіндегі этнопроцестерге сипаттама беру;

7) ХҮ ғасырдың бірінші жартысындағы Әбілқайыр хандығының ішкі саяси жағдайына талдау жасау арқылы оның Қазақ хандығының құрылуына қолайлы саяси жағдай жасағандығын анықтау;

8) ХҮ ғасырдың ортасындағы «көшпелі өзбектер» мемлекетінің сыртқы саяси жағдайының Қазақ хандығының құрылуына қолайлы саяси жағдай жасағандығын анықтау;

9) ХҮ ғасырдың ортасындағы Моғолстан мемлекетіндегі саяси жағдайлардың Қазақ хандығының Жетісуда құрылуына қолайлы саяси жағдай жасағандығын анықтау;

10) ХҮ ғасыр ортасындағы Мауереннахр мен Хорасанда өмір сүрген Темір әулеті мемлекетіндегі саяси жағдайлардың Қазақ хандығының құрылуына қолайлы саяси жағдайлар жасағандығын анықтау;

11) Қазақ хандарының шығу тегі Жошы ханның үлкен ұлы Орда Еженнен бастау алатындығын дәлелдеу;

12) Керей мен Жәнібек хандардың тарихи тұлғаларына баға беру;

13) Керей мен Жәнібек хандардың Әбілқайыр ханнан бөлінуіне қатысты мәселені айқындау;

14) Хандықтың құрылған жылына қатысты пікірлерді талдап, олардың кемшіліктері мен қателерін көрсету;

15) Қазақ хандығының құрылуы барысын кезеңдерге бөліп, әр кезеңге сипаттама беру;

16) Қазақ хандығының құрылуының тарихи маңызын ашып көрсету.

Зерттеу жұмысының теориялық және методологиялық негіздері. Зерттеу жұмысының теориялық негізі етіп зерттеудің мақсаты мен міндеттерін дұрыс шешуге бағдар беретін, ғылыми көзқарастар алынды. Көшпелі қоғамдардағы қоғамдық қатынастар мен мемлекеттік мәселелерімен айналысқан зерттеушілер евроцентристік көзқарастардан туындайтын таптық емес, ертетаптық теорияларға сүйеніп көшпелі қоғамдарда мемлекеттердің болу мүмкіндігін жоққа шығарады. Біз мұндай көзқарастағы теориялардан бас тартып, олардың объективті шындықты көрсетуде дәрменсіз екендігіне көз жеткіздік. Қазіргі кездегі көшпелі қоғамдардағы қоғам дамуының феодалдық саты теориясы бойынша қоғамның өзіне ғана тән ерекшеліктері ескеріліп, онда мемлекеттің пайда болуы қоғамның ішкі қажеттіліктерінен туындайтыны мойындалады. Қазақстан аумағында ХІІІ-ХҮ ғасырларда өмір сүрген құрылымдарды осы теорияның негізінде қарастырдық, Қазақ хандығының құрылу процесіне де феодалдық саты теориясы негіз етіп алынды.

Зерттеудің методологиялық негізіне қазіргі кезеңдегі зерттеу жұмыстарының бәрінде қолданылып жүрген таптық емес принциптер мен ұстанымдар алынды. Тарихи объектіге таптық тұрғыдан қараудың объектіні толық, жан-жақты зерттеуге мүмкіндіктер бермейтінін дәлелденген факт. Қоғамның әлеуметтік тобының бір бөлігі тұрғысынан қарастырылатындықтан, тарихи материалдар соған сай екшелеп алынады, объектілерді, құбылыстарды бағалау сол тұрғыдан жүргізіледі. Ал қоғамның барлық әлеуметтік тобын қамтитын ұстанымға «Тарих – адамдардың іс-әрекеті, қызметі» атты таптық емес, жаңа принцип негізге алынды. Бұл принцип бойынша тарихи объектілер құбылыстарға қоғамның бір әлеуметтік тобының тұрғысынан емес, барлық әлеуметтік топтары тұрғысынан, яғни ұлттық мүдде тұрғысынан қарауға мүмкіндіктер туады. Осы принцип объектілер мен құбылыстардың ішкі мәні мен мазмұнын ашуға қажетті фактологиялық материалдардың бәрін пайдалануды талап етеді. Оқиғалар мен құбылыстарды жаңа принцип бойынша бағалау оның зерттеу шеңберін кеңейтеді, алынған нәтижелердің объективтілігін арттырады.

Таным процесіндегі ең бір кең қолданылатын жүйелілік тұрғы біздің зерттеуіміздің негізін құрайды. Жүйелілік тұрғы тарихи процесті оның құрамдас бөліктерімен тығыз байланыста, бір-біріне өзара әсер етуші факторлар ретінде қарастырады. Біз қарастырып отырған мәселеде этникалық және саяси факторлар бір-бірімен тығыз байланысты және бір-біріне әсер етуші факторлар болғандықтан, жүйелелік принцип зерттеудің методологиялық принциптерінің бірі ретінде алынды. Методологиялық негізге сондай-ақ ғылыми зерттеулер үшін өте қажетті жан-жақтылық, нақтылық, объективтілік принциптер басшылыққа алынып отырылды. Жұмысты орындау барысында тарихи-салыстыру мен хронологиялық-проблемалық, абстрактылық пен нақтылық секілді ғылыми танымның әдістері мен тәсілдері қолданылды.

Тақырыптың зерттелу деңгейі: Қазақ хандығының құрылу тарихы алғаш рет Ресейде ХІХ ғасырдың 60-шы жылдарынан бастап зерттеле бастайды. Содан бері қазіргі күндерге дейін 150 жылдай уақыт өтсе де, ол арнайы түрде жеке тақырып ретінде қарастырылған емес. Ол тек жалпы тақырыптың шеңберінде ғана қарастырылады. Оның ең басты себебіне тақырыпқа қатысты деректердің өте аздығы жатады. Соған қарамастан, әрбір тарихи кезеңдердегі тақырыпқа қатысты зерттеу жүргізген тарихшылар оның әртүрлі мәселелерін шешуге атсалысады. Біз тақырыптың зерттелуін хронологиялық тұрғыда бірнеше кезеңге бөлеміз. Бірінші кезеңге – мәселенің тарих ғылымында алғаш көтеріле бастаған кезінен ХХ ғасырдың 20-шы жылдарының соңына дейінгі аралық жатады. Бұл кезеңнің хронологиялық шеңберінің аяғы КСРО-да қоғамдық ғылымдарда маркстік-лениндік концепцияның үстемдік құруының басталуына келіп тіреледі. Осы кезеңде мәселеге қатысты зерттеу жүргізген немесе өз зерттеулерінде мәселенің кейбір тұстарын қамтып өткен зерттеушілерге – В.В. Вельяминов-Зернов [2], В.В. Радлов [3], Н.А. Аристов [4], И.И. Крафт [5], В.В. Бартольд [6-15], Ш. Құдайбердіұлы [16], А.П. Чулошников [17], М.Тынышпаев [18-20], Г.Е. Грумм-Гржимайло [21] және тағы басқалар жатады. Бірінші кезеңдегі тақырыптың зерттелуі жөнінде айтар болсақ, онда мынадай мәселені ерекше атап өтеміз. 1864 жылы жарық көрген «Исследование о Касимовских царях и царевичах» атты үш бөлімнен тұратын еңбектің екінші бөлімінде В.В.Вельяминов-Зернов қазақ сұлтаны Оразмұхаммедтің шығу-тегін анықтау барысында парсы тіліндегі «Тарих-и Рашидидің» мәліметтерін алғаш рет орыс тіліне аударып, ғылыми айналымға енгізеді. Қазақ сұлтанының төртінші атасы Жәнібек хан болғандықтан, зерттеуші Жәнібек ханға қатысты «Тарих-и Рашиди» мәліметтерін түгел аударып береді. Сол деректегі Қазақ хандығының қалай құрылғандығын баяндайтын мәлімет күні бүгінге дейін ең негізгі, ең басты мәлімет ретінде болып отыр. В.В. Вельяминов-Зернов бұл дерекке талдау жасамаса да, В.В. Вельяминов-Зернов айналымға енгізуші ретінде тақырыптың тарихнамасында алғашқы боп айтылады. Осы кезеңдегі тарихшылардың көпшілігі өз зерттеулерінде В.В. Вельяминов-Зерновтың еңбегіндегі мәліметтің мазмұнын баяндау арқылы Қазақ хандығының құрылуын түсіндіреді [2]. Ш. Құдайбердіұлы ғана ауыз әдебиетінің мәліметтерін енгізу арқылы тақырыптың деректік қорын кеңейтеді [16].

Бірінші кезеңде тақырыптың зерттелуіне ерекше үлес қосқан М. Тынышпаев болды [18-20]. Ол мәселенің зерттелуіне мынадай үлес қосады: 1) Қазақ хандығының құрылуын Алтын Орданың ыдырау процесімен байланыстыра қарап, Керей мен Жәнібектің Әбілқайыр ханнан бөлінуін – Қазақ хандығының құрылу процесі деп атайды; 2) Керей мен Жәнібекті қолдаған ру-тайпалар тобы кенеттен пайда болған топ емес, бөлінуден бірнеше ондаған жылдар бұрын қалыптасқан тайпалар тобы деген тұжырым айтады; 3) Алғаш рет мәселені шешуде жазба деректермен қатар ауыз әдебиетінің материалдарын пайдаланады; 4) Басқа да авторлар секілді М.Тынышпаев хандықтың құрылған жылы деп 1456 жылды ұсынады.

Тақырыптың зерттелуінің екінші кезеңіне 30-40 жылдардағы зерттеулерді жатқызуға болады. Осы кезеңде мәселені зерттеуге С.Д.Асфендияров [22], М.П. Вяткин [23-24] және 1943 жылы жарық көрген «Қазақ ССР тарихында» тақырыпты жазған авторлар атсалысқан [25]. Екінші кезеңнің басты ерекшелігіне мәселенің маркстік-лениндік көзқарастарға сүйеніп, таптық тұрғыда зерттелуі жатады. Олар М.Тынышпаевтың пікірлерін сынға алып, оған «буржуазиялық», пантүрікшіл, «панисламдық» деген айдарлар тағады. Осы екінші кезеңде мәселенің зерттелу барысында мынадай жетістіктерге қол жеткізіледі: 1) Алғаш рет ортағасырлық кезеңдерге қатысты әртүрлі тілдерде жазылған жазба деректер топтастырылып, жеке жинаққа енгізіледі. Бұл жинаққа Қазақ хандығының құрылу тарихына қатысты «Тарих-и Рашиди» дерегінен басқа, тағы көптеген дерек мәліметтері енеді; 2) Қазақ хандығының құрылуы – Қазақстан аумағында Өзбек және Ноғай хандықтары арасында болған феодалдық талас-тартыстардың, Орда Ежен мен Шейбан әулеттері арасындағы феодалдық күрестердәі нәтижесі деп түсіндіріледі; 3) Алғашқы қазақ ханы – Жәнібек хан делініп, Моғолстан аумағында құрылған Қазақ хандығы моғол билеушісіне тәуелділікте болды деген тұжырымдар айтылады.

Тақырыптың зерттелу тарихының үшінші кезеңіне ХХ ғасырдың 50-80 жылдарындағы зерттеулер жатады. Бұл кезеңнің ең басты ерекшелігіне – тақырыппен маман тарихшылардың айналысуы жатып, жаңадан тың дерек мәліметтерінің ғылыми айналымдарға енгізілуі жатады. А.А. Семенов [26-28], В.Ф.Шахматов [29-31], С.К. Ибрагимов [32-41], П.П. Иванов [42], К.И. Петров [43], М.Г.Сафаргалиев [44], Б.А. Ахмедов [45], В.П. Юдин [46], К.А. Пищулина [47], Т.И. Сұлтанов [48-49], М.Х. Абусейітова [50] сынды зерттеушілер осы кезеңде тақырыпты терең зерттеуге өз үлестерін қосып, мәселені жан-жақты қарастыруда үлкен табыстарға қол жеткізеді. Үшінші кезеңде тақырыпқа қатысты тың мәселелер жаңадан көтерілсе, кейбір мәселелер жөнінде дискуссия жүреді. Жалпы алғанда үшінші кезең бойынша тақырыпқа қатысты мынадай мәселелерді баса айтуымыз қажет. 1) Көптеген ортағасырлық деректері мәліметтерінің («Тауарих-и гузида-йи нусрат-наме», «Фатх-наме», «Шайбани-наме», «Зубдат ал-асар», «Тарих-и Абулхайр-хани», «Бахр ал-асрар фи манакиб ал-ахйар», «Тарих-и Кипчаки», «Михман наме-ий Бухара» және т.б.) ғылыми айналымдарға түсірілуі тақырыпты жан-жақты және кең түрде қарастыруға мүмкіндіктер туғызады; 2) Зерттеушілердің бір тобы (А.А. Семенов, В.Ф.Шахматов, С.К. Ибрагимов) Керей мен Жәнібек негізін қалаған Қазақ хандығын мемлекет деп есептемей, феодалдық иелік деп санаса, екінші топтағы тарихшылар (В.П. Юдин, К.А. Пищулина, Т.И. Сұлтанов және т.б.) оны жеке мемлекет деп таниды; 3) Осы кезеңде Моғолстан аумағында құрылған Қазақ хандығының мемлекеттік статусы жөнінде пікір-таластар көп айтылады; 4) Қазақ хандығының құрылған жылы төңірегінде қарама-қайшылықты пікірлер айтыла бастайды. Егерде үшінші кезеңге дейін Қазақ хандығы 1456 жылы құрылған деген пікір үстем болып келсе, осы жылдардағы зерттеулерде 1465/66 жылы құрылды деген пікір басымдыққа ие бола бастайды. Сонымен бірге Қазақ хандығы 1470 жылы құрылған деген тың пікір (Т.И. Сұлтанов) айтылады. 5) Қазақ хандығының құрылуы Шығыс Дешті Қыпшақ пен Моғолстан, Мауереннахр аймақтарындағы саяси дамулардың шеңберінде, сол аймақтардағы тарихи дамулармен байланыста қарастырылады.

Қазақ хандығы құрылуының тарихнамасындағы келесі кезеңге – ХХ ғасырдың 90-шы жылдары мен қазіргі таңға дейінгі уақыт жатады. Бұл кезеңді кейде қазіргі кезең деп те атайды. Бұл кезеңнің басты ерекшелігіне – қоғамдық ғылымдардың, оның ішінде тарих ғылымының да ұзақ жылдар бойғы маркстік-лениндік көзқарастарға негіздеген теориялар мен методологиялық ұстанымдардан босап, жалпыадамзаттық дамуларды объективті түрде қарастыратын теориялар мен методологияларға бет бұруы жатады. Қазіргі кезеңдегі Қазақ хандығының құрылуы мәселелерімен айналысып жүрген тарихшыларға Т.И. Сұлтанов [51-52], К.А. Пищулина [53-54], М.Х. Әбусейітова [55], Ә.Хасенов [56], С.Жолдасбайұлы [57], З.Қинаятұлы [58-59], Б.Кәрібаев [60-63] және т.б. жатады. Осы кезеңде тақырыптың мынадай мәселелері жөнінде зерттеулер жүргізіліп, ой-пікірлер мен тұжырымдар айтылды: 1) Хандықтың құрылған жылына байланысты әртүрлі пікірлер қайта көтеріліп, тарихшылардың пікірлері бір тоқтамға келмей, мәселе шешілмеген күйінде қалып отыр; 2) Қазақ хандығының құрылуын Шығыс Дешті Қыпшақ пен Мауереннахр, Моғолстан және оларға іргелес аймақтардағы тарихи дамулармен байланыстыра қарауға талпыныстар жасалады; 3) Қазақ халқының қалыптасуының аяқталуы мен хандықтың құрылуының бір кезеңде жүзеге асқандығы жөнінде пікірлер айтылды; 4) «Қазақ» сөзінің мәні мен мазмұны, шығуы мәселесі осы тақырыпқа байланысты қайтадан күн тәртібіне қойыла бастады; 5) Осы кезеңдегі ірі жаңалыққа – Мұхаммед Хайдар мырза Дулатидың «Тарих-и Рашиди» еңбегінің орыс, қазақ тілдеріне тұңғыш рет ғылыми негізде толығымен аударылып, тақырыптың жан-жақты зерттелуіне мүмкіндіктер ашып беруі жатады.

Жалпы алғанда, қазіргі кезеңде де тақырыпты зерттеушілер оның әртүрлі мәселелерін ашуға, анықтауға ізденістер жүргізеді. Бірақ тақырыпты толық зерттелді деуге әлі ертерек. Сол себепті де біз өз зерттеуімізде тақырыптың ең өзекті, түйінді мәселелерін ашуға тырысамыз.

Зерттеудің деректік негіздері: Зерттеу жұмысының деректік негіздерін ортағасырларда әртүрлі тілдерде жазылған жазба деректер және түрік тілдес халықтар мен қазақ халқының ауыз әдебиетіндегі тақырыпқа қатысы бар мәліметтер құрайды. Оларды жүйелеу үшін біз дерек мәліметтерінің бәрін жазба дерек мәліметтері және ауыз әдебиетінің мәліметтері деп екі үлкен топқа бөлдік.

Жазба дерек мәліметтері зерттеу жұмысының ең көп деректік негізіне жатады. Олар әртүрлі тілдерде, әртүрілі аумақтарда, әртүрлі әулеттердің билігі тұсында жазылғандықтан тілдік, аумақтық және әулеттік принциптер бойынша топтпстырылып, әр топтағы деректерге жеке сипаттамалар беріліп, ондағы мәліметтердің біздің тақырыбымыз үшін маңыздылығы аталып өтілді. Сондай-ақ әрбір дерек мәліметінің тақырыпқа қатыстылығына назар аударылды.

Тілдік принцип бойынша жазба деректер араб, армян, орыс монғол және түрік тілдеріндегі деректер деп жеке-жеке топтастырылды. Төменде оларға қасқаша тоқталып өтелік.

1. Араб тіліндегі жазба деректерге Ибн ал-Асирдың [64], Ан-Насавидың (Несеви) [65], Ибн Абд аз-Захирдың [66], Рукн ад-дин Бейбарс ал-Мансури ал-Мысридың [67], ан-Нувайридың [68], ал-Омаридың [69], ал-Айнидың [70], ал-Дженнабидың [71] тарихи-географиялық сипатта жазылған еңбектері жатады. ХІІІ-ХY ғасырларда Алтын Орда мен Египеттің арсындағы қарым-қатынастар достық, одақтастық сипатта болғандықтан екі ел арасында елшілік, сауда-саттық байланыстар жақсы дамиды. Араб елшілері мен саудагерлері өздерінің тікелей міндеттерінен басқа, жалпы Алтын Орданың саяси, экономикалық, әлеуметтік, мәдени, рухани, этникалық өмірі туралы құнды тарихи материалдар, географиялық сипаттағы деректер жазып қалдырады. Осы деректердегі мәліметтерге сүйеніп, біз ХІІІ -ХY ғасырларда Алтын Орданың ішкі, сыртқы саяси өмірін, әлеуметтік-экономикалық, этникалық, діни, рухани, мәдени жағдайларын қарастырамыз.

Сондай-ақ араб тіліндегі тарихи дерек мәліметтері арқылы монғол жаулаушылығына дейінгі Дешті Қыпшақтың этно-саяси өмірі монғол жаулаушылығы, оның барысы мен салдарлары, ХІY -ХY ғғ. Алтын Ордадағы ыдыраушылық процестер және басқа мәліметтерді көрсетуге мүмкіндіктер аламыз. Араб тіліндегі деректердің мәліметтерін В. Тизенгаузеннің 1884 жылы шығарылған «Сборник материалов относящихся к истории Золотой Орды» атты жинағының бірінші томы бойынша пайдаландық [72] Жалпы алғанда, біздің тақырыбымыздың кейбір жақтарын көрсетуде араб тіліндегі мәліметтер нақты, негізгі деректер қатарына жатса, жалпылама түрде алғанда ол деректер жанама, қосымша рольдер атқарады.

2. Тілдік принцип бойынша топтастырылған жазба деректердің екінші тобына армян тіліндегі деректер жатады. Дерек авторлары инок Магаки [73], Варден [74] Айривон вардапет Мхитер [75] Стефан Орбелян [76] Смбат [77], Киракос Гандзакеци [78] Себастаци [79] Степанос [80] Оганес Тавушеци [81], армян патшасы Гетум [82] және тағы басқалар өз деректерінде Жошы Ұлысының ХІІІ ғасырдағы жалпы жағдайы, ондағы Шыңғыс хан ұрпақтары арасындағы билік үшін болған күрестер, Алтын Орданың жеке хандары, олардың ислам және христиан діндеріне көзқарастары, ХІІІ ғасырдың екінші жартысынан бастап, исламның күшейе бастағандығы және т.б. мәліметтер туралы баян етеді. Біздің тақырыбымызға қатысты армян тіліндегі деректер мәліметтері нақтылық роль атқармаса да, олардың жалпыламалық ролі байқалады. Біз армян тілінде жазылған деректердің мәліметтерін К.П. Паткановтың [73.; 75.; 78.; 83.], Н. Эминнің [84] және А.Г. Галстянның [85] ежелгі армян тілінен орыс тіліне аударылған нұсқаларынан алғанымызды айтып өтеміз.

3. Осы топтағы деректердің келесісіне орыс тіліндегі деректер жатады. Олардың ішінде «Троицк жылнамасының» [86], «Никонов жылнамасының» [87], «1497 жылғы Жылнамалар жинағының» [88], «Уваров немесе 1518 жылғы Жылнамалар жинағының» [89] мәліметтері біздің қарастырып отырған тақырыбымыз үшін өте құнды болып есептеледі.

Орыс жылнамаларындағы мәліметтерде Алтын Орданың ХІІІ-ХY ғасырлардағы саяси тарихы жүйелі түрде баяндалса, кейбір ірі оқиғалар өте қысқаша бірақ, өте нақты баяндалады. Әсіресе, біз үшін ХY ғасырдың бірінші ширегінде Алтын Ордада болған билік үшін күрестер жөніндегі мәліметтер өте қызықты. Жалпы алғанда, орыс тіліндегі деректер - біздің тақырыбымыз үшін негізгі деректер қатарына жатпаса да, Алтын Ордада ХІY –ХY ғғ. қалыптасқан жалпы жағдайды көрсетуде қосымша, жанама рольдер атқарады.

4. Тілдік принцип бойынша топтастырылған жазба деректер тобының келесісі – монғол тіліндегі деректер тобы. Біз бұл топтағы деректерден біздің тақырыбымызға қатысы бар «Монғолдың құпия шежіресі» [90-92] және Лувсанданзанның «Алтын шежіре» (ХYІІғ. 2-ші жартысы) [93-94] атты еңбектеріндегі мәліметтерді пайдалдандық. Монғол тіліндегі деректерде Шыңғысханның шығу тегі, оның өмірі мен билікке келуі, жаулап алу соғыстары, ең бастысы, Чаджарат, Барин, Салжиут, Барлас, Маңғыт, Таишиут, Бесут, Кенегес, Боржігін, Дөрбет, Қатаған және т.б. көптеген тайпалардың шығу тегі туралы құнды мәліметтер баяндалады. Біз үшін ол мәліметтер ХІІІ-ХY ғасырлардағы Шығыс Дешті Қыпшақ аумағында болған этнопроцестерді, оған қатысқан этнокомпоненттерді анықтауға мүмкіндіктер береді.

5. Түрік тілінде жазылған деректер тобына біз Махмұд Қашқаридың "Түрік тілінің сөздігі" атты еңбегі [95-97] мен Қадырғали Жалайырдың «Жылнамалар жинағы» [98-101] атты еңбегінің мәліметтерін жатқыздық. Махмуд Қашқари еңбегінде XI ғасырда Дешті Қыпшақ пен оған іргелес аумақтарда өмір сүрген түрік тілдес тайпалар туралы жалпылама мәліметтер баяндалады. Ал Қадырғали Жалайырда біздің тақырыбымыз үшін маңызы бар Орыс хан, Құйыршық хан, Барақ хан, Жәнібек хандар туралы мәліметтердің, ХІY –ХY ғғ. Жошы Ұлысында болған оқиғалар туралы, Ноғай Ордасындағы Едіге және оның ұрпақтар Мансұр, Қази, Наурыз, Нұраддин, Афас, Оқас, Хорезми, Мұса, Жаңбыршы билерге қатысты мәліметтердің, Сібір хандары мен Шибанилық Әбілқайыр хан мен Иадгар хандарға қатысты мәліметтердің орны ерекше екендігіне көңіл аудардық. Жалпы алғанда біз, Қадырғали Жалайыр еңбегіндегі деректерді Қазақ хандығының құрылу тарихын зерттеуде негізгі,басты мәліметтер қатарына жатқызамыз.

Жазба деректердің келесі тобын аумақтық принцип бойынша топтастырып, оны аумақтық немесе европалық авторлар деректеріндегі мәліметтер деп шартты түрде атадық. Оған Марко Полоның [102], Плано Карпинидың [103], Вильгельм Рубруктың [103], Матвей Меховскийдың [104] шығармаларындағы мәліметтер жатады. Біздің тақырыбымыз үшін бұл топтағы дерек мәліметтері қосымша роль атқарады

Қазақ хандығының құрылу тарихына қатысты жазба деректердің ең басты, ең негізгі тобын әулеттік деректер тобы құрайды. Бұл топтағы жазба деректердің өзі өз ішінде хұлагулық, делилік, жалайырлық, темірлік, шайбанилық, бабырлық, аштраханилық және Хиуадағы қоңыраттық деректер деп жіктеледі.

Хұлагулық деректерге – ал-Жувейнидың «Тарих-и Жахангуша» [105], Рашид ад-Диннің «Жылнамалар жинағы» [106-111], Вассафтың «Вассаф тарихы» [112], Хамдаллах Казвинидың «Тарих-и гузиде» [113] атты тарихи шығармалары жатады. Олардың мәліметтерінде монғолдардың Орта Азияны мен Дешті Қыпшақты жаулап алуы, түрік тілдес және монғол тілдес тайпалардың шығуы, Алтын Орданың саяси тарихы мен оның алғашқы хандарының саясаты және т.б. мәселелер жөнінде баяндалады. Бұл деректер ішінде Рашид ад-Дин еңбегіндегі мәліметтердің алатын орны ерекше.

Делилік дерекке – Жузжанидың «Табакат-и Насири» [114], ал Жалайырлық дерекке – ал-Ахаридың «Тарих-и Шайх-Уайыс» [115] атты еңбектері жатады. Бұл деректерде ХІІІ ғасыр басындағы монғолдардың жаулап алуы, Жошы хан туралы, Берке хан туралы, 1342-1357 жж. Алтын Ордада болған оқиғалар туралы, Жәнібек ханның билігі тұсіндағы жағдайлар туралы мәліметтер кездеседі.

Ал Темірлік деректер деп аталатын деректер тобына келсек, олар біздің тақырып үшін ең негізгі деректер қатарынан орын алады. «Тузик-и Тимури» [116], Шамидің «Зафар-наме» [117-118], Йаздидың «Зафар наме» [119-120] атты еңбектері, Натанзидың «Муин ад-дин Натанзи» [121-122], анонимді «Муизз ал-ансаб» [123], Самаркандидің «Матла ас-садайн ва маджме ал-бахрайн» [124], Хафиз Абрудың «Зайл-и Джами ат-таварих» [125], Фасихидың «Муджмал-н Фасихи» [126], Мирхондтың «Раузат ас-сафа» [127], Хондамирдың «Хабиб ас-сиар» [128] атты еңбектеріндегі мәліметтерден біз Қазақ хандығының құрылуының тарихи алғышарттарын, ХY ғасырдағы Мауереннахр мен Хорасандағы саяси жағдайлардың барысын тереңірек біле аламыз.

Біздің тақырыбымыз үшін келесі бір негізгі роль атқаратын әулеттік деректер тобына – шайбанилық деректер жатады. «Тауарих-и гузида-йи нусрат наме» [129-130], «Фатх-наме» [131], «Шайбани-наме» [132], «Футухат-и хани» [133], «Маджму ат-тауарих» [134], «Түрік шежіресі» [135], «Шыңғыс-наме» [136] атты тарихи шығармалардағы мәліметтерде ХY ғасырдың бірінші жартысындағы Шығыс Дешті Қыпшақ, Моғолстан және Мауреннахр аумақтарында болған саяси оқиғалар, Шығыс Дешті Қыпшақтағы этникалық процестер, осы кезеңдегі тарихи тұлғалардың жеке өмірбаянына қатысты оқиғалар, хандар әулетінің шежіресі және тағы басқа көптеген мәселелер туралы баяндалады. Жалпы алғанда, шайбанилық деректер тобы темірлік деректермен қатар Қазақ хандығының құрылу тарихына қатысты жазба деректер ішіндегі ең басты, ең негізгі деректер қатарына жатқызылады.

Бабырлық әулеттің деректеріне біз «Бабыр-наме» [137-138], Мұхаммед Хайдар мырза Дулатидың «Тарих-и Рашиди» [139-142], Ходжамқұли бек Балхидың «Тарих-и Кипчаки» [143] атты шығармаларындағы мәліметтерді жатқызамыз. Осы топтағы «Тарих-и Рашиди» еңбегінің Қазақ хандығының құрылу тарихына қатысты мәліметтері біз пайдаланып отырған 60-тан астам жазба деректер ішіндегі ең басты, ең негізгісі болып саналады. Шығарма авторы өз еңбегінде Керей мен Жәнібек хандардың Әбілқайыр ханнан бөлініп, Моғолстанға келуін алғаш рет баяндайды. Осы деректің оған дейін ешбір деректе кездеспейтінін ескеріп, біз автордың бұл мәліметін оригиналды деректер деп санаймыз. Ал «Бабыр-наме» мен «Тарих-и кипчаки» еңбектерінде Қазақ хандығының құрылу тарихы толық көрсетілмесе де, мәселенің кейбір жақтарын нақтылап көрсетуге мүмкіндіктер беретін құнды мәліметтер кездеседі. Жалпы, бабырлық деректердегі мәліметтер де жоғарыда айтылған деректер тобы секілді біздің тақырыбымыз үшін негізгі деректер қатарына жатады.

Әулеттік принцип бойынша топтастырылған деректердің келесі бір топтарын аштраханилық және Хиуадағы қоңыраттық әулеттің биліктері тұсында жазылған тарихи шығармалар құрайды. Аштраханилық топқа жататын Махмуд бен Уәлидің «Бахр ал-асрар фи манакиб ал-ахйар» [144] атты ХYІ ғасырдың орта тұсында жазылған тарихи шығармасында Керей мен Жәнібек хандардың Әбілқайыр ханнан бөлініп, Моғолстанға келуі жөнінде айтылады. Автор бұл мәліметті «Тарих-и Рашидиден» алса да, онда біз үшін аса маңызды және басқа да ешбір деректе кездеспейтін мәліметтер ұшырасады.

Хиуадағы қоңыраттық әулет билігі тұсында дүниеге келген «Фирдаус ал-икбал» [145] атты тарихи шығармада бізге қажетті деректер өте аз болса да, кездесіп қалады. Онндай дерек мәліметтері біздің қарастырып отырған тақырыпты ашуымызға үлкен көмегін тигізеді.

Жалпы, жазба деректер жөнінде ойларымызды қорыта келе, Қазақ хандығының құрылу тарихын зерттеу барысында 60-тан астам әртүрлі тілдерде, әртүрлі аймақтарда, әртүрлі әулеттердің билігі тұсында жазылған тарихи шығармалардың мәліметтерін пайдаланғанымызды атап өтеміз. Бұл мәліметтердің Қазақ хандығының құрылу тарихын ашып көрсетудегі ролі мен маңызын өте жоғары бағалаймыз.

Қазақ хандығының құрылу тарихын зерттеуде Дешті Қыпшақ аумағында өмір сүрген түрік тілдес халықтар мен қазақ халқының ауыз әдебиеті материалдарының алатын орны ерекше. ХІY-ХY ғасырлардағы оқиғалар халықтың санасында бейімделіп, тарихи жыр-дастандар, батырлық жырлар, аңыз-әңгімлер күйінде күні бүгінге дейін жетіп отыр. Түрік тілдес халықтардың бәріне ортақ туынды – «Едіге» [146-154], «Қырымның қырық батыры» [155] атты батырлық жырлар мен дастандардағы оқиғалар ХІY-ХY ғасырлар аралығын қамтиды. «Едіге» жырында ХІY ғасырдың соңы мен ХY ғасырдың басындағы Едіге мен Тоқтамыс хан арасындағы күрестер жақсы суреттеледі. Біз бұл жырдан Алтын Орданың ыдырауы процесі кезеңіндегі жағдайларды білуге мүмкіндіктер ала аламыз. Ал «Қырымның қырық батыры» атты жырлар топтамасында ХY ғасырдағы оқиғалар баян етіледі. Онда кездесетін басты кейіпкерлердің бәрі жазба деректерде айтылатын белгілі тарихи тұлғалар. Сондай-ақ Шығыс Дешті Қыпшақ аумағындағы тайпалардың – «ноғайлы» деген атаумен кездесуі осы кезеңдердегі этножағдайдан хабардар етеді. Жалпы алғанда, бұл батырлық жырлар мен дастандар біздің тақырыбымыз үшін қосымша роль атқарады.

Ал Ақжол биді Қобыланды батырдың өлтіруі туралы тарихи аңыз әңгімеден ХY ғасырдың орта тұсында Шығыс Дешті Қыпшақ аумағында болған этносаяси процестердің жағдайын, ең бастысы Керей мен Жәнібек хандардың Әбілқайыр ханнан бөлінуінің ішкі себептерін көреміз [16]. Егерде жазба дерек мәліметтері объектіні сырттан тануға мүмкіндіктер берсе, ауыз әдебиетінің деректері оны іштен тануға жол ашады. Деректердің екі түрін бір-бірімен толықтыруға, байланыстыра қарастырғанымызда біз зерттеп отырған тақырыбымызды толық аша аламыз.

Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар: Қазақ хандығының құрылу тарихын зертей келе, қорғауға мынандай тұжырымдар ұсынылады:

1) ХІІІ ғасырдың басына дейін, яғни монғол жаулаушылығы қарсаңында Шығыс Дешті Қыпшақ аумғында өмір сүрген тайпалар жалпы атаумен қыпшақтар деп аталады. Ішкі және сыртқы факторлардың, әсіресе Хорезмшахтары мемлекетінің тікелей ықпалымен Шығыс Дешті Қыпшақ аумағындағы қыпшақ тайпалары үш саяси бірлестікке бөлініп кетеді. Олардың арасында бірліктің болмауы Шыңғысхан бастаған монғол әскерлерінің аумақты өте тез және жеңіл жаулап алуына қолайлы жағдайлар жасайды.

2) Монғолдардың Шығыс Дешті Қыпшақ пен Оңтүстік Қазақстанды жаулап алуы мен одан кейінгі оқиғалар барысы жергілікті аумақтардағы этнопроцестерге қатты кері әсер етеді. Ұрыстар мен шайқастар барысында адамдардың қырылуы, жеңілген жақ адамдарының тұтқынға алынуы, әсіресе, қолөнершілер мен шеберлердің тұтқындалуы, әскерге жарамды жастардың әскердің қара жұмысына күшпен тартылуы, ру-тайпалардың туған жерден қоныс аударуы, жаулап алғаннан кейінгі жылдарда әртүрлі аурулар мен індеттерден жергілікті тұрғындардың көп өлуі – Шығыс Дешті Қыпшақ тұрғындарының санының күрт азаюына алып келеді. Этникалық процестің дамуы ұзақ уақытқа тежеледі.

3) Монғолдардың жаулап алушылығына байланысты Шығыс Дешті Қыпшақ аумағына Монғолия жерінен түрік және монғол тілдес ру-тайпалар қоныс аударады. Олар сан жағынан жергілікті тайпаларға қарағанда өте аз болды. Бірнеше ұрпақ ауыса келе бұл этнокомпоненттердің бәрі жергілікті этноортаға бейімделіп сіңіседі. Қазақ халқының құрамына енген ру-тайпалардың негізгі құрамы осы кезеңде қалыптасады.

4) XIII ғ. ортасынан XIV ғасырдың ортасына дейінгі аралықта Шығыс Дешті Қыпшақ аумағында жүрген этнопроцестердің бағыты айқындалады. Жошы ұлысындағы хандардың жергілікті ру-тайпа жетекшілерімен жақындасу саясаты, Ұлыстардың әскери-әкімшілік негізде құрылып, соның нәтижесінде оларда ондық,жүздік, мыңдық бірліктердің пайда болуы аз санды монғол

Date: 2015-11-14; view: 1215; Нарушение авторских прав