Атырау

Теңізге құйған кезде ағысы кенеттен баяулайды да ағызып жеткізген лай-құмы теңіздің түбені

шөгеді. Содан соң су астыңғы ысырынды конусты түзеді. Ол ұлғая келіп қайырланып, су бетіне

шығады. Оның порымы сүйір бұрышы өзен жақта орналасқан ұшбырыш, яғни гректің дельта әріп

пішіндес болады. Құйған теңізі тайыз, ағынсыз шалқу-қайту шамасы аз болса жағалау тұсы

арнадан шөккен шөгіндіге толадыда ағынға бөгет болады. Сонда ағын өзіне жол іздеп көптеген

сулаттарға бөлінеді. Тарамдалған арналар арасында жалпақ құм аралдар қалады. Осының бәрін

жинастастырып атырау (дельта) дейді. Арна тараптары өздері тасымалдаған шөгінділерге көміліп

тайыздалады, жеке-жеке шалшық батпақтарға айналып кұрыйды. Әр жазғытұрымғы тасқын

кезінде атырау пішінін өзгертіп, кеңиді, өрлей, теңізге қарай өсе түседі. Ақырында өзен сағасында

кең жаздық пайда болады.

Атыраудың аумағы әр түрлі. Хуанхэ мен Яньцзы өзендерінінң сағасы бірігіп кетіп, атырауының

ұзындығы 1000 км, танындағы ені 300-400 км жетеді. Лена өзенінің атырауы-28 000 км2, Еділдің

атырауы -19000 км2 шамасында. Атыраудың теңізге және екі бүйіріне қарай өсіуі жылдамдығы да

әр түрлі. Еділ өзенінің атырауы бөгеттер салынбай тұрғанда жылына 170 метрге өсетін.

Ағыстың эрозия базисі болғандықтан атырау шөгінділері көбінесе майда құмнан, құмайтан

тұрады. Көл батпақтарында олар өсімдіктер қалдығына байып, кейде шымтезектер пайда болады.

Олар теңіз шалқыған кезде оның шөгінділерімен қабаттаса, жанаса кездеседі. Кейде атырау

құмдарын жел көтеріп, бетінде эол жиынтықтары да түзіледі. Теңіз түбінде құмды жыныстармен

бірге өзен ертіндісімен темір, алюминий, марганецтің каллиодтары шөгеді. Қосылған ащы теңіз

суының әсерінен олар тез коагуляцияланады(латынша: ұю).

Эстуарий (латынша теңізге көмілген жағалау, қолтық) деп өзен сағасын бойлап кірген

шығанақтарды атайды. Олар теңіз суынын оның жағада шалқуынан пайда болады. Теңіз

шалқыған кезде суы арнаны бойлап, алысқа ұмтылады да қайтқан кезде суымен қоса күшті

ағыстап теңізге ағады. Сонда ағынмен бірге көшкен құм-лайды теңіздің жағалау ағысы қағып

әкетеді. Теңіз деңгейі көтерілсе немесе саға арнасы төмен құлдиласа алса да оны теңіз басады-

эстурарий түзеледі. Осылайша жері төмен түскеннен Обь пен Енисай сағалары (оларды жергілікті

тұрғындар «жырық» -губа дейді) жаралған. Енисай өзенінің арнасы Қара теңіздің түбінде 100м

тереңге шейін созылуы осығанда дәлел. Қара, Азов теңізінің жағалауындағы Днепр, Дон, Бук

өзендерінің теңіз суы толған осындай қолтықтарын лиман (грекше «лимнэ» -шығынақ) деп

атайды. Лимандар бойынында шайындыдан құм құлтылар түзіліп, олар өзен суының ағысына

тосқауыл болады.

Date: 2015-11-13; view: 846; Нарушение авторских прав