Көп жылдық мұздықтар

Көп жылдар жерасты сулары мұзды күйде болған жер қыртыстың салаларын көп жылдық

мұздықтары (многолетняя или вечная мерзлота) деп атайды.

Орта жылдық температура 00 төмен (-20 тен -170 дейін) және қар жабыннын қалындығы аз

болған аумақтарда көпжылдық мұздықтар кездеседі.

Төмен температуралар ұзақ болғандықтан, олар топырақ пен грунттардың терең мұздықтауына

әсер етеді.

Грунттардық мұздықтаунуы мезгілді (сезонный) және көпжылдық болады. Мезгілді болса

грунттардың мұздықтануы жылы кезеңдерде ериді, ал суық кезеңдерде қатады. Мұздаған

грунттардың қалындығы бірнеше сантиметрден 700 метрге дейін және одан да көп болады.

Көпжылдық мұздықтарды зерттейтін ғылым мерзлотоведение деп аталады.

Көпжылдық мұздықтар Солтүстік жартышарындағы құрлықтын 24% қамтиды немесе 147,2 млн.

кв2. (ТМД, Монголия, Қытай, Аляска, Канада)

Жылы уақыттарды жер қыртыстың үстінгі қабаты ериді (жібиді), қыста қайта мұздықтықтайды –

осы қабатты әрекетті (деятельный слой) деп атайды, оның тереңдігі бірнеше сантиметрден

метрге дейін болады.

Көпжылдық мұздықтардың таралу аумақтарында суық уақыттарда мұздамаған грунт

участкілері таликтер деп аталады. Таликтер өзендер, ірі көлдердің астыларында кездеседі,

олардың сулары күннің жылуын көп ұстауынан пайда болады (Енисей, Лена, Колыма және Сібір

өзендерінде анықталған); Таликтердің пайда болуы басқа себептерденде болуы мүмкін – жылы

сулардың жақын болуы, тау жыныстарында тотығу-қайта қалпына келу нәтижесінде жылу

шығуы. Таликтердің қалындығы бірнеше метрге дейін болады.

Көпжылдық мұздықтардың аумақтарымен наледь құбылыстарымен байланысты. Наледь – мұздық

денелер құмбез немесе басқа денелер ретінде әрекетті қабаттың жерасты сулардың женілдеу (в местах разгрузки) жерлерінде пайда болады.

Наледьтер келесі түрлегрге бөлінеді

· жербеткейлі (наземные),

· өзенді,

· жерасты (поземные).

Жербеткейлі наледьтер әр жерлерде пайда болады.

Өзенді наледьтер өзен анғарларында пайда болады.

Жерасты наледьтер тау қазындыларында және пластаралық жарықшақтарына су сінуі кезінде

пайда болады. Жерасты сулардың қысымы жоғары болғандықтан, олар топырақтар мен

грунттардың көтерілуіне әсер етеді. Осынын нәтижесінде Жер беткейінде төбелер (холмы)

қалыптасады және олардың ішінде мұзды ядро пайда болады – оларды гидролакколиттер деп

атайды.

Көпжылдық мұздықтар аумақтарында жерасты сулары мұздаған жыныстардың үстінде,

ішінде, оның астында арналасуына қарай келесі түрлерге бөлінеді:

мұздықтардың үстінде пайда болған сулар (надмерзлотные)

мұздықтардың арасында пайда болған сулар (межмерзлотные)

мұздықтардың астында пайда болған сулар (подмерзлотные)

№9 Сабақ