Тақырып 13 : Жыныстық диморфизм

1. Жыныс психологиясы жалпы түсінік

Жыныс дегеніміз ол – адамның дара мінезіне қатасты биологиялық құбылыс,ол адамның пайда болуында анықталады, оны өзгерту мүмкін емес. Алайда өз жынысынды қабылдау, оны немесе қабылдамау, оны сый немесе жаза ретінде көру үшін адам әр түрлі мәдени әлеуметтік әсерде болуы керек: ата ананың күтуі.

Сондықтан адамның табиғи іс әрекетінің күшеюі, немесе керісінше тоқтатуы мүмкін, ол адами қызметтің азығын әлсіретіп, жүйке ауруы пайда болуы мүмкін.

Әр түрлі жыныстық. Адамдардың психологиялық сапасындағы ерекшеліктерге келетін болсақ онда олар құралы ретінде бөліне бастайды, әсіресе жеке тұлғаны бағдарлау үшін қоғамдық қарым қатнастардың жиынтығы болуы керек. Бұл өз кезегінде адами мәдениетпен байланысады, сонымен қатар психоанализбен де байланысы бар.

Жалпы адами мәдениет, соның ішінде психоанализдің негізін еркектер құрайды, себебі «Еркек» сөзі коптеген тілдерде «Адам»сөзімен сәйкес келеді және «Әйел»сөзінен ерекшеленеді. 1942 жылы Макнемар статистикалық тұрғыдан дәлелдегендей қыздар дамыған эстетикалық талғамға ие,оларда тіл жақсы дамыған жіңішке координациялы, сондай ақ ұлдар өте жақсы математикалық және механикалық қасиеттерге ие. Қыздарда жылдам сөйлеу жоғары,олардың әлеуметтік қажеттіліктерінің сатысы жоғары, ал еркектер керісінше жылдам ойлағыш, тапқыр өнерлі. Барлық жаңа мамандықтардың түрі алдымен еркектер арқылы игеріледі, содан кейін әйлдер арқылы игеріледі. Бұдан басқа, мамандандырылған қызметтердің стереотиптік типтерін қалайды, еркектер болса керісінше, жүйке жүйесінің бұзылуына жиі ұшырататын қызмет түрлерін игереді. Сонымен, билогиялық және психиологиялық жыныс бір бірімен біртекті байланыста емес:коріп отырганымыздай еркектерден әйелдердің мінез құлқын көруге болатынын байқаймыз, ал әйелдерден еркекше мінезді көреміз. Адамдар өздерінің жынысын қабылдап, мойындап және оның ресурстарын қолдануды үйрену үшін әлеуметтік жыныстыролдік социализация құбылысынан сәтті өтуі керек.

Бірегейлеудің жыныстық даму теориясы. Психологияда адамдардың психологиялық бейнесінде еркектер мен әйелдердің қарым қатнастарын маскулиндік (еркектік қабілет) және фемининдік (әйелдік қабілет) дихотомиялық түрде қарама қарсы және түсіністікпен қарады. Екіншіден бұл сапалар бір континумның полюсы ретінде қарастырылды: еркектіктен алынган нәрселер автоматты түрде әйелдікке жақындатады. Осының нәтижесінде ММРІ- дің ном:5 шкаласын құру үлгісін ойлады. Үшіншіден, әрбір адамда белгілі бір өлшемде еркектік және әйелдік белгілер болады, мұны олар тәуелсіз автонмдық өлшеу ретінде қарастырды. Сондықтан жыныс биологиялық жағынан алғанда екеу болғанмен, психологиялық тұрғыдан қарағанда жыныстың құрылымы шексіз екеніне көз жеткізуге болады.

Соңғы жылдарда психология жыныстық әрекеттің аралас үлгілерін ұсынуда. Сонымен Сандра Бем жыныстық әркекттің 8 түрін бөліп алды, 4-еуі еркектерге, 4-еуі әйелдерге. Маскулиндік еркектер – сезімталдығы жоқ, қызу қанды, абыройлы және еркін. Маскулиндік әйелдер - күшті ерікке ие, еркектермен ылғи да бәсекелестікте болады. Фемининдік еркектер – сезімтал, адамдармен қарым-қатынасты жоғары бағалайды, өнер әлеміне жақын жандар. Фемининдік әйелдер-өте төзімді әйелдер, жақын адамдарының өмірінің фоны болуға келісетін әйелдер типі. Андрогендік еркектер азықтылық пен сезімталдықты өзінде көреді, олар көбінесе дәрігердің, мұғалімнің мамандықтарын таңдауды жөн көреді. Андрогендік әйелдер еркектердің тапсырмаларын орындауға қабілетті болып келеді, әйелдер құралдарын пайдалана отырады (икемділік, жан-жақтылық). Андрогендік – бұл өмірге деген құлшынысы жоғары болатын белгі. Ақыры, дифференцияланбаған еркектер мен әйелдер түсініспеушіліктің жетіспеуінен сипаттамады және өмірге деген құштарлықтың жетіспеуінен азап шегеді.

Психологиялық жыныстың белгілері қалай пайда болады? Бұл процесске әркім әртүрлі теорияны қарастырды.

Психоанализдің жарық ұсынусышысы К.Хорнидің ойынша жыныс аралық сенбеушіліктің себебі: бала кезде пайда болған тәуелділік қарқынының проекциясы, үмітке, бақыт және махаббатқа көңілі қалу және ата ана махаббатына мұқтаж болған адамдарды айтты. Ерте балалық шақтағы шиеленістер қыз балада әкесіне деген тревмалық көңілі қалу және анасына деген қызғаныштан онда еркектерге деген жек көрушілік пайда болуы мүмкін. Яғни,мұнда еркектерге қарсы агрессиялық күй қыздарда әйелдік қабілетің жайылуына әкеліп соғады.К.Хорни негізінен классикалық психоанализмге критикалық сынмен қарай отырып, ұлдар мен қыздардың типтік ұсыныстарының параллельдік қатарына көңіл бөлді.

Жыныстардың өзара әрекеттесуін қорытындылай келе, К.Хорнидің пікіріне сүйене отырып, жыныс аралық қарым қатнастың шешімі махаббатпен құштарлық емес, антогонизмнің жұмсаруымен адамның жаратылысы мүмкін.

Психоанализде өлімге деген ұмтылыс кейде анасымен қосылуға ұмтылыс ретінде қарастырылады. Мұндай жағдайда, жыныс аралық билікке күресуі суреттеледі мұнда өзін өзі беружәне өзін өзі қорғау шиеленіске негізделген.

Психоаналитикалық дамудың негізгі қадамы ұсынысы бойынша терең негізі әйел мен еркектің қарым қатнасына кіріспе болды.К.Г.Юнгтің түсінігі бойынша анималар және анимустар еркектің жаны болған ессіз үлгідегі әйелдер және еркектер әйелдер болады.

Сонымен, Э.Эриксон қыз балалардың салған суреттерін тұйықтықты адамның ішкі жан дүниесін айқындата салғанын байқады және олардың суреттерінен бүкіл аймақты аңғаруға-Бұл көл, күн және т.б болуы мүмкін. Бұл ішкі процестердің басым болуына және сыртқылықтың өзгерістеріне сәйкес келеді. Ұлдардың суреттері фигуралардан тұрады. Мысал: қамалдардың мұнаралары, сыртқы әлемге қаратылған ереже бойынша қарындаштар. Бұл айырмашылық әйел және ер жыныстарының психологиялық арнауларына сәйкес келеді. Бұл еркектердің әлемге деген құралдық қарым-қатынастарының, активті және жаулап алғысы іс-әрекетінің, ал әйелдерде қабылдауының, азықтануының, ішкі мазмұнының қайта өңделуіне сәйкестенеді. Балаларда әртүрлі ойнайды: ұлбалалар үшін типтік құбылыстар анық болпады, ішуі жоспарда бұл авария, катастрофа, соғыс, құрылыс т.б. Қызбалалар үшін ең бастысы ішінде болады, осыдан салынған үйдің ішінде, қамалдың ішінде т.б. не болып жатқанны туралы қызығушылық пайда болады. Аналары өзінің ұлбалаларының активтілігінің бәсекелестікке және жетістікке жетуге деген ұмтылысын интуитивті түрде дамытады. Дәл осы уақытта қызбалаларға деген талап етушілік басқа мазмұнында болады: жылауға деген тыйым салулар сирек ұсынылады. Талап етушіліктнрдің саны олардың қоғамда және отбасында қалыптасатын жыныстық рольдік стеоротиптерінде көрінеді: ерлер мен әйелдердің қандай болуы керек жөнінденгі түбірленген көріністерден көрінеді. Ішкі отбасылық жағдайлардың ерекшеліктері көбінесе баланың жыныстық-рольдік мазмұнының сәйкестігін анықтайды. Баланың жынысы ата-ананың күтімімен сай келуі маңызды. Егер олай болмаса, өзінің жыныстық қатынасына айқын болуы және қарама-қарсы жынысқа тән болуы қаупі бар. Тағы да бір қызықты заңдылық егерде баланың жынысы өзінен үлкен баланың жынысымен сай келсе, онда дәстүрлі жыныстық-рольдік ерекшеліктері кішісінде күштірек айқындалады: осылайша қызбаланың кіші сіңілісі өзінде көбірек «қыздылықты» ұстайды.

Сонымен қатар, ата-аналарының балаларының жеке жынысына деген қатынастары мәнді, мысалы: шеше өзінің ата-аналық қатынасында өзінің қызы мен баласының жыныстық-рольдік айырмашылығын бөлмейді және біздің мәдениетімізде қабылданған.Ал әкелері әртүрлі қабылдайды және балаларын жын,ысына қарай тәрбиелейді. Сонымен, «с-әрекеттің формаларын біліп және білмей дамыта және басқаларын тоқтата отырып, баланың маскулинизация-феминизация процесін басқаруға болады.

Когнитивті-генетикалық көзқараста жынысты-рольдік даму баланың интелектуалды даму сатысымен байланысты, оның мені-тұжырымдама. Мұнда мінез-құлықты күшейту міндетті емес: көпшілігінің жобалауынша, балалар өзінің жынысын қабылдауға іштей бейімделген. Егерде жыныстық роль бірден тәжәрибелә түрде меңгерілсе, онда гендік нұсқа баланың когнитивті дамуының қорытындысы және алғашқы 6-7 жыл бойына қалыптасады. Келтірілген көзқарастар әйелдің және еркектің көрінулерінің әртүлі аспектілерін бейнелейді. Бірақ жыныстың диморфизмдік және дипсихиздік түсінік жыныс арасында болуы мүмкін. Бұл ер мен әйелдің сәтті қарым-қатынасының ұзақ тарихи тәжірибесі арқасында жетіледі.