Тақырып 14 : Жыныстық әлеуметтену

Ер мен әйелдің жынысы жеке дара айырмашылығы немен байланысты болуы мүмкін? Бұл сұраққа жауап беру үшін психологиядан шығып, этология мен биологиялық теория мен гипотезаға жүгіну керек.

Жыныс не үшін керек екенігі баяғыда бұрыннан пайда болған. Ең жай жауап-көбею үшін-бірақ бұл жауап қанағаттандырмайды. Тірі тіршілікте әр түрлі жыныстықтан басқа вегатативті және гермофродитті көбееді және бұл көбеюдің әр түрлі жыныстық көбеюден артықшылық жоқ.

1965 жылы биолог В.А.Геодакян әртүрлі жыныстық көбеюдің ролін анықтау мақсатында жыныстың эволюциялық теориясы пайда болды. Автордың пікірінше, жыныстардың дифференциясы эволюциялық процесстің негізгі екі аспектімен байланысты. Яғни, генетикалық ақпараттың сақталуымен өзгерді.

Басынан белгілі болғандай әйел организмі өте кең реакция нормасына ие. Егер еркек конфликтілі мінез-құлықта болса, мысалы, әдетте өзін жарылғыш үлгіде көрсетсе, онда оны шыдамды және бейбітшілік сүйгіш ету бола қоймас. Ал әйел өз іс-әрекетінде бірнеше стратегия үйлестіру алады, оларды жағдайдан тәуелді етіп қолданады.Осыған байланысты бейімделушілік қабілет әйелдерде әлдеқайда жоғары, ал оқығыштық жақсы. Егер біз мектептегі сыныпқа келсек,және балалардың үлгеріміне қарасақ, онда қыз балалар тең дәрежеде үздік, екілік және орташа оқитындарға бөлінеді. Алайда егер біз сұрақты керісінше қойсақ: ең нашар екілік және бұзақы кім? Енді ең талантты оқушы кім?- деген сұрақты қойсақ, бұл топтардың ішіне ереже бойынша ұл балалармен толтырылады. Яғни, ержыныстылар жоғары мамандандырылған мінез- құлықтарға ие, ол толықтай индивидтік сатыға бейісделуге келергі келтіреді. Түрдің өмір сүру ортасы тәжірибелі түрде өзгерілмейді деп айтайық. Ол ортада сұрыпталу особтардың санының үлкеюіне, олардың гентиптерінің өзгеруінсіз алып келеді.

Бұл мақсатқа жету үшін популяцияда еркектің санының көп болуы маңызды емес, бастысы әйел санының жеткілікті болуы. Шынында тұрақты қыздарға қарағанда ұлдардың өмірге келуі аз егер қоршаған орта өзінің шарттарын жылдам өзгертетін болса, сұрыптаудың бейімделудегі міндеті біраз өзгереді: аппатың шарттары (экологиялық, әлеуметтік, тарихи) элимнацияның және кобеюдегі алшақтау негізін еркек жыныстыларға әсер етеді, ал модификация әйелдерге әсер етеді. Жыныстық дифференциясына байланысты жыныссыз көбеюмен салыстырғанда екі негізгі өзгеріс пайда болады.

Аппаттық фактордың жоғалуынан кейін және сұрыпталудың анықталуынан кейін еркектің үлесі азаяды және генотиптің дисперсиясы тарылады. Сонымен әйелдер ылғида түрдің филогенетикалық есте сақтау қабілетін әрқашан қамтамасыз етеді, еркектер уақытша онтогенетикалық есте сақтау қамтамасыз етеді.

В.А.Геодакян бұл ойды көркемдеу үшін мынадай поэтикалық мысал келтіреді. Бүкіл әлемдік ауарайның күрт ауытқуы кезінде жоғары бейімделген тіршілік иесі ретінде әйелдерде майқабаты көбейді,ал ерлер әлсіз бейімделу арқасында бұл жағдайда шыдай алмай үлкен бөлігі жойылды. Ал қалғандары елді жылыту үшін отты олап тапты, осы кезден бастап генотип күшейді. Соның арқасында ер адамдардың қоғамда беделі күшейді.

Тұрақтандырғыш ортада жыныстық деморфизм жойылды, ал қозғалғыш ортада генотиптік жыныстық деморфизм бір ғасырда пайда болады. Нұсқаулықтың белгісі бойынша эволюциондық фазоның процестері туралы білуге болады. Осылайша егер ерлердің таңдамаларында дисперсия әйелдерге қарағанда жоғары, бұл эволюциодық процестің алғашқы сатысы екнін куәландырады, бұл іріктеу фазасын дивергентті деп атайды. Содан кейін параллельдік фаза келеді,мұндағы екі топтағы дисперсиялар бір-бірімен тең. Сонымен конвергентті фаза мұнда әйелдердің нұсқаулығы еркектермен салыстырмалы түрде өседі, мұнда эволюциондық процестің аяқталуға жақын екендігін куәландырады.

Геодакяндықтар диморфизмнің жыныстық филогенетикалық ережесін былай тұжырымдайды: егер жыныстық деморфизм қандай да бір белгіге байланысты пайда болса, бұл белгі онтогенезде әйелдік пішіннің еркектік пішінде ауысу ережесі онтогенезде әйел пішінінің белгілері ерлерге қарағанда ерте пайда болады. Сонымен, екі жыныстағы кішкентай балалар қыздарға көбірек ұқсайды, ал жасы келген адамдар жынысқа тәуелсіз, оларда еркектік белгілер басым (дөрекі дауыс, беттегі шаштардың өсуі). Мінездемелік белгі бойынша кішкентай балаға қарағанда қыздардың мінездемелік белгісіне қарап үлкен әйелдің мінез-құлқы мен жеке құрылымын алдын-ала болжауға болады. Сондықтан тек диморфизм емес, сонымен қатар дихрономорфизм (яғни уақтылы әйелдік және еркектік белгілердің үйлеспеуі) туралы айтуға болпады.

Бір ескертерлік жағдай, туа бітті табиғи ауытқулар әйелдерде атавистикалық, ал еркектерде футуристикалық байқалады. Сондықтан жаңа туылған қыздарда құйрықтылар жиі кездеседі. Алайда ең ұзын 13см құрайтын құйрық ер балада кездескен.