Социологияның объектісі және пәні. Социологияның заңдары мен категориялары

Қоғам - бірқатар ілім салаларының зерттеу объектісі. Оны философия, тарих, экономика т.б. ғылымдарының зерттейтіні мәлім. Социология ғылымы да қоғамды өзіндік тұрғыдан қарастырады. Социология өз алдында әлеуметтік ілім ретінде ХІХ ғасырдың ортасында қалыптасты.

Социология пәнінің ең түбірлі бір категориясы "әлеуметтік" деген ұғым. Оның мазмұнын дұрыс түсіну қажет. Социологиялық білімнің негізгі қызметі - әлеуметтік құбылыстар мен проблемаларды дұрыс түсініп, олардың пайда болу, бой көрсету себептерін ашу, оларды шешудің әртүрлі жолдарын танып білу.

Бұл ғылымның "социология" деген ұғымы латын, грек сөздерінен құралған: "societas" - латын тілінде қоғам, "logos" - грекше ілім деген сөз. Демек, социология қоғам туралы ілім деген сөз. Бірақ, біз айтқандай қоғам басқа да ғылымдардың зерттеу объектісі болып табылады. Сондықтан социология - қоғам туралы ғылым деумен шектелсек, бұл ғылымның өзінің объектісі мен пәнін ашып бере алмайды.

Социологияның басқа қоғамдық ғылымдар арасында өз алдына бөлек ғылым екені мынадан көрінеді. Социология қоғамды, оның өмір сүруі мен дамуын әлеуметтік құбылыстар, процестер мен қатынастар тұрғысынан қарастырады. Оның зерттеу объектісі - әлеуметтік шындық.

"Қоғам" деген термин социологияда адамдар арасында болатын алуан түрлі қарым-қатынастардың күрделі жиынтығын білдіреді. Сондықтан, жалпы алғанда, қоғам барлық қоғамдық ғылымдардың зерттеу объектісі бола отырып, сонымен қатар әрбір ғылым өзінің ерекше зерттеу объектісін бөліп алады. Экономика ғылымдарының объектісі - өндіріс, өндірістік қатынастар. Экономика саласымен салыстырғанда, саясаттанудың өз ерекшелігі бар - ол саяси билік жүргізу мәселелерімен тікелей байланысты. Бұл саяси ғылымдардың объектісі. Сонымен бірге қоғамның рухани өмірін, адамдардың рухани қажеттерін өтеудің жолдарын, түрлері мен әдістерін зерттейтін мәдениеттану, психология сияқты бірқатар ғылымдар бар. Социология қоғамның әлеуметтік өмірін зерттейді, адамдардың кең қауымдастықтары арасындағы (таптар, халықтар және тағы басқа әлеуметтік топтар, ұлттар, ұйымдар т.б.) және осы қауымдастықтардың өкілі ретінде жеке адамдар арасындағы әлеуметтік қатынастарды зерттейді. Социология адамдардың өзара қарым-қатынасында білдіретін мінез-құлқы жайлы ғылым деуге де болады.

Социология қоғам дамуының заңдарын да ашады және оларды зерттейді. Осыған орай, социологияны әлеуметтік жүйенің өмір сүруі мен дамуының заңдары туралы, сол заңдардың субъектілерінің, яғни әлеуметтік үлкен және кіші топтардың ғылымы ретінде сипаттауға болады.

Социология пәні жөнінде ғалымдар арасында жүзден асқан түрлі пікірлер бар. Оларды екі топ пен бағытқа сыйғызуға болады: 1) ғылымның пәнін анықтауды, ғылымның түбірлі ұғымын анықтаумен байланыстырып отырған ғалымдар тобының бағыты. Мысалы, П.Сорокин социологияның пәні тек адамдардың өзара қатынасын, Н.Смелзер - әлеуметтік қатынастарды, В.Ядов - қауымдастықты, Г.Осипов - әлеуметтікті қарастыру керек дейді; 2) социология пәнін өздерінің ғылыми зерттеу жұмысының нақты қортындысымен байланыстырған ғалымдардың пайымдауларын жатқызамыз. Мысалы Э.Дюркгейм - социология пәніне өз зерттеуінің нәтижесі болып табылатын - әлеуметтік фактіні, неміс ғалымы М.Вебер - адамның мінез-құлқын, К.Маркс - әлеуметтік жүйе күйіндегі қоғамды және оның құрылымдық элементтерін қарастырған.

Осы тұрғыдан қарағанда, социология пәніне мынандай анықтама беруге болады: социология - қоғамның құрылысы, өмір сүруі мен дамуының жалпы және ерекше әлеуметтік заңдылықтары жайлы және сол заңдылықтардың адамдар мен олардың бірлестіктер және тұтас қоғамның өмірі мен өзара қарым-қатынастарында іске асырудың жолдары, формалары мен әдістері жайлы ғалым.

Ғылымның ішкі логикасын, оның пәні мен әдістерінің сипатын ашатын, әлеуметтік құбылыстар мен процестердің мәнін танып білудің керегі - социологияның категориялары және заңдары. Категориялар - әлеуметтік болмыстың мәнді жақтарын, қасиет-белгілерін, құрылымдық элементтерін бейнелендіретін негізгі ғылыми ұғымдар. Социологияның ең негізгі, мазмұны жағынан көлемді категориясы "әлеуметтік" ұғымы. Бұл ұғым "әлеуметтік жүйе", "әлеуметтік құрылым", "әлеуметтік топ", "әлеуметтік әрекет", "әлеуметтік мінез-құлық" т.б. көлемді ұғымдарды қамтиды.

"Әлеуметтік қауымдастық" социологияның негізгі категорияларының бірі. Әлеуметтік қауымдастық - бұл, индивидтер мен кез келген адамдар топтарының жай ғана қосындысы емес, керісінше ол тұрақты және тұтас әлеуметтік түзілім, оның субъектілері ортақ мүддесімен біріккен және өзара бір-бірімен әрекетке түседі.

Әлеуметтік қауымдастық әдетте түрлі әлеуметтік қауымдастыққа кіретін және оларда түрлі әлеуметтік рөл атқаратын индивидтің әлеуметтік болмысының бүкіл түрлері мен формаларын қамтиды. Ол тұлға мен қоғамның өзара байланысы мен өзара әрекетін жанама түрде береді. Әлеуметтік қауымдастық категориясы, социологияның мәні мен ерекшелігін түсіну үшін өте маңызды құбылыстар мен процестердің субъективтік қызмет жағын айырықша бөліп көрсетеді.

Әлеуметтік қауымдастықтарды өзінің типі жағынан кеңістік - мезгілдік масштабтағы (мысалы, адамдардың әлемдік қауымдастығы және олардың мемлекеттік қауымдастығы; әртүрлі масштабтағы қоныстық қауымдастықтар; социодемографиялық қауымдастықтар) және олардың мүдделерінің мазмұнымен бірігетін тип (мысалы, әлеуметтік - таптық, әлеуметтік - кәсіби, этноұлттық, т.б. қауымдастықтар) болып бөлінеді.

"Әлеуметтік әрекет" категориясы да маңызды. Ол қоғамдық құбылыстың және нақты әлеуметтік микроортаның сипатын, қоғамдық субъектінің қажетіне, мүддесіне, мақсаттарына сай етіп әлеуметтік ақиқатты қайта құрудағы нақты қызметтен туындайды. Әлеуметтік әрекеттің субъективтік мәнін алсақ, ол басқа адамдардың мінез-құлықтарына сәйкес болатын әрекет. Әлеуметтік әрекет әрдайым адамның өмір сүруі мен қайта құру қызметінің ерекше элементі, қоршаған ортаны өзгертудің тәсілі әлеуметтік белсенділіктің көрінісі болады. Бұлардың құрамына: мақсат, құралдар, нәтиже және қызмет процесі енді. Жалпы қызметтен, айталық практикалық, рухани, ойлау қызметінен әлеуметтік әрекет әр кезде жеке адамдардың немесе қауымдастықтың мінез-құлқын, мақсатын, талаптарын өзгертуге бағытталуымен ерекшеленеді. Әлеуметтік әрекетке нақты әлеуметтік орта, тұлғаның, топтардың, ұжымдардың, таптардың санасы, дүниетанымы себепші болады.

Әлеуметтік институттар – бұлар адамдардың бірлескен қызметін ұйымдастырудың тарихи қалыптасқан тұрақты формалары. Отбасы институты, білім беру институты, мемлекет, денсаулық сақтау т.б. институттар туралы айтады. Әлеуметтік институттар белгілі бір әлеуметтік қажеттілікті қанағаттандыру мақсатында адамдардың бірлескен қызметін ұйымдастыру үшін бейімделген. Институттар - бұлар тұрақты құрылымды, әлеуметтік мәнді қызметі бар ұйымдасқан әлеуметтік жүйе болып табылады.

Әлеуметтік әрекеттің субъектісі ретінде тұлға да, әлеуметтік институттар да, таптар да болса алады.

Жалпы бірліктің өмір сүру процесінде көптеген шексіз әлеуметтік байланыстар қалыптасады. Ол байланыстар белгілі бір заңға, заңдылықтарға сүйенеді, соның негізінде іске асады. Әлеуметтік заңдар - әлеуметтік процестер мен әлеуметтік құбылыстардың арасында болатын қажетті, мәнді, тұрақты, қайталанатын қатынастар мен байланыстардың заңдары. Әлеуметтік заңдар бүкіл қоғам мүшелерінің іс-қимылының жиынтығы ретінде қалыптасады. Бұл заңдар қоғамдағы әртүрлі әлеуметтік топтардың мүдделерінің сайма-сай келмеуін де көрсетіп отырады. Соған қарамастан адамдар әлеуметтік заңдарды өз қызметтерінде саналы түрде пайдаланып, заңдардың әрекет ету формалары мен шарттарын өзгерте алады.

Әлеуметтік заңдар жалпы бірліктің іс-әрекетінде көріне отырып, олардың қатынастарын анықтайды. Бұлар ұлттар, таптар, әлеуметтік-демографиялық, әлеуметтік-кәсіптік топтар, қала мен село арасындағы қатынастар, сонымен қатар қоғам мен әлеуметтік ұйымдардың, қоғам мен еңбек ұжымының, қоғам мен отбасының, қоғам мен жеке адамның арасындағы қатынастар. Сонымен, әлеуметтік заңдар осы қатынастарды анықтайды.

Әлеуметтік заңдарды түрлі белгілері бойынша классификациялауға болады. Жалпылығы жағынан олар жалпы заңдар (қоғам дамуын, біртұтас әлеуметтік жүйе дамуын анықтайды) және ерекше заңдар (әлеуметтік жүйенің жекелеген элементтерін, қоғам бөлшектерін сипаттайтын) болып бөлінеді. Өзінің іске асуына қарай динамикалық және статистикалық болып бөлінетін заңдар да бар. Динамикалық заңдар нақты жағдайда өз ретімен болатын. Оқиғалар арасындағы бір мәнді, байланысты көрсетеді, олардың бағытын, түрлері мен факторларын анықтап береді. Ал статикалық заңдар әлеуметтік жүйенің тұрақты мерізіміндегі бағыттарды, үрдістерді, әлеуметтік құбылыстарды сипаттайды.