ХХ ғасырдағы социологияның негізгі бағыттары

ХХ ғасыр басталысымен қоғамдық даму қажеттігі социология ілімінің алдына күрделі жаңа міндеттер қойды. Олардың бірі социологиялық теорияны одан әрі дамыту болып табылады. Екіншісі - нақтылы зерттеулер жүргізу және неғұрлым жоғары деңгейдегі материалдар алу болды. Социология өзінің дамуында жаңа кезеңге енді.

Батыс социологияның дамуындағы жаңа кезең біріншіден: эмпирикалық (тәжірибелік) социологияның қалыптасуымен және дамуымен, екіншіден: жаңа бағыттар мен теориялардың жарыққа шығуымен, үшіншіден: теориялық және тәжірибелік социологияны біріктіруге байланысты болды. Бұл кезеңнің қамтитын уақыт шеңбері - ХХ ғасырдың 20-жылдарынан бастап 90-жылдарға шейін дамыды. Осы кезеңнің негізгі социологияның тенденциялардың бірі ол - эмпирикалық социологияның дамуы болып табылады. 20-30 жылдарды социологиялық зерттеулер әуелі АҚШ-та, содан кейін басқа да елдерде белсенді түрде жүргізіле бастады. Егерде ХІХ ғасырда социологиялық ойдың орталығы Батыс Европа болса, ал ХХ ғасырдың 20-жылдарынан бастап дүниежүзілік социологияның орталығы АҚШ-қа ауысты. Ғылымтану ілімінің тұрғысынан айтқанда кез-келген ғылымның пайда болып, аяғынан нық басып кетуі ең алдымен оның ішкі және сыртқы мекемелену - қондырымдануымен (институциялану), яғни әлеуметтік мекеме - қондырымның барлық қасиеттеріне ие болуымен байланысты. Бұл процестер әрқайсысы дәйекті түрде мекемелену ісін тереңдететін бірнеше сәттерді көрсетуге болады:

1) белгілі бір ғылым саласы бойынша маманданатын ғалымдардың сана-сезімінің қалыптасуы, яғни ғалымдар бұл тұрғыдағы зерттеу жұмысында өзінің ерекше объектісі мен ерекше әдістері барлығын түсінеді;

2) арнаулы мерзімдік басылымдардың болуы;

3) ғылыми пәндердің мәліметтерін түрлі оқу орындарының оқу жоспарларына енгізу;

4) сөз болып отырған білімдер тараулары бойынша арнаулы оқу-орындарын ашу;

5) осы білім пәндері бойынша жұмыс жасайтын ғылымдар бірлестігінің ұйымдық түрлерін, яғни ұлттық және халықаралық ассоциациялар құру.

Осы аталған процесс сатыларын социология ғылымы Европа елдері мен АҚШ-та ХІХ ғасырдың 40-жылдарынан бастап өтті.

АҚШ-тағы социология жоғарыда келтірілген мекемендірілудің 5 сатысынан тез өтті. Сонымен біргі нақтылы, эмпирикалық зерттеулердің үлкен аумағының болу жағдайлары шешуші ықпалын тигізді. Бұл елдегі социология бас кезінен бастап беделді түрдегі университеттік ғылым ретінде қалыптаса бастады. 1901 жылы социология пәні 169 университет пен коллеждерде оқытылады. АҚШ-тағы социология әуел бастан қолданбалы эмпирикалық ғылым ретінде қалыптасты. 1901 жылдың өзінде бұл елде 3 мыңнан аса эмпирикалық зерттеулер жүргізіледі.

ХХ ғасырдағы барлық социологиялық бағыттарды, парадигмаларды үшке бөлуге болады:

- функционалдық (қызметтік);

- дағдарыс (конфликтология);

- символикалық интеракционизм.

Құрылымдық - функционалдық парадигма. Оның өкілдері: Т.Парсонс, Р.Мертон, т.б. Олар қоғамды бір-біріне өзара тәуелді құрылымы бар және қоғамдық бүтінді құрайтын тұтас жүйе ретінде қарастырады. Олардың пікірінше, қоғамдық құрылымдағы мемлекет, жанұя, дін сияқты кейбір институттар дербес құрылым бола алмайды, керісінше әлеуметтік жүйенің белгілі бір құрамдас бөлігі ғана болып есептеліп, олар қоғам қасиетіне белгілі бір шартты жағдай қажет деп көрсетеді. Ол - сол институттардың қызметтік жағдайы болып табылады. Бұл теорияның өкілдері негізінен қоғамды құрайтын әрбір институттың қызметіне талдау жасай отырып, олардың әлеуметтік жүйедегі тұтастықтың, гармонияның сақталуына қосатын үлесі қандай екендігін анықтап көрсетуге мақсат етеді.

Конфликтологиялық парадигма - бұл бағыттың өкілдері әртүрлі топтардың мүдделерінің әртүрлі болуына байланысты конфликтердің болатындығын көрсетіп, ал ол өз тарапынан қоғамдағы әлеуметтік - саяси тұрақсыздық тудырып отыратындығын анықтау мақсаты қойылады. Яғни, олардың пікірінше, әлеуметтік әртүрлі топтардың болуына және олардың мүдделерінің бір-біріне сәйкес келмеуіне байланысты қоғамда әр кезде конфликтік потенциалдың болуы табиғи құбылыс болып есептеледі.

Конфиликтік парадигмасының қазіргі өкілдерінің бірі, неміс социологы Р.Дарендорф. Оның пікірінше, таптар арасындағы табысы жағынан алшақтық жойылуда деп айта келе, ол елдердегі бүгінгі өзекті мәселе, ол өндіріс құрал-жабдықтарға қожалық пен оған бақылау жасау құрылымдары арасындағы үйлесімдіктің бұзылуы. Осыған байланысты конфликт көзі басқару жүйесіне ауысқан. Ол белгілі бір индивидтің мекеме шеңберінде қандай да бір әлеуметтік рөл атқаруынан туындайтындығын көрсетеді. Өйткені кез келген басшы өз деңгейінде, өз статусына байланысты ресми түрде шешім қабылдауға құқы бар, ал оның жұмыскерінде ондай құқық жоқ. Осы жағдай, Дарендорфтың пікірінше, қазіргі посткапиталистік елдерінде конфликтердің негізі бола алады.

Символикалық интеракционизм бағыты. Бұл концепцияның өкілдері әлеуметтік әрекетке көңіл бөлу еді, яғни бұлар кіші шеңберіндегі (әлеуметтік өзгерістер) интеракциялық жағдайларға баса назар аударады. Адамның қалыптасқан ортасындағы құрылымдық қатынастың көрінісін береді, сол ортадағы символдарды қабылдаудан тұрады, әрі индивидтің сол ортадағы рөлінен құралады деп көрсетеді. Адамдар өзінің адамдық қасиетіне тек өздері өзара символдар арқылы қарым-қатынас жасаған жағдайда ғана ие бола алады деген пікірді жақтайды. Символдың ең негізгісі тіл деп көрсетіледі. Символ адамдардың әлеуметтік ортадағы қарым-қатынас құралын қамтамасыз етеді. Дж. Мидтің пікірінше, символсыз адам арасындағы қатынас жоқ, адамзат қоғамының болуы да мүмкін емес. Сонымен, бұл бағыттың мәні - әлеуметтік өзара қимыл - әрекеттердің символдық жақтарына талдау жасау. Әлеуметтік символдардың сыртында индивидтің қимыл-әрекеттерін әлеуметтік ережелермен және тәртіп үлгілерімен сәйкестендіру қызметі жатыр.