Мы становімся бязбатчынцамі

Іван Сяркоў

Мы з Санькам у тыле ворага

СТАРАЯ ШКОЛА

Нядаўна ў нас пачалі будаваць новую цагляную шко­лу. Месца для яе выбралі прыгожае, высокае — на цвінтары за былой царквой, у якой зараз знаходзіцца клуб. Наша настаўніца Антаніна Аляксандраўна гаворыць, што восенню мы пойдзем ужо ў новую школу, у чацвёрты клас. А пакуль мы вучымся ў старой і заканчваем трэці. Ста­рая школа — гэта пачарнелая ад часу драўляная будыніна на высокім падмурку. Некалі трывалыя, смалістыя бярвенні сцен патрэскаліся, сям-там параслі мохам. Толькі нядаўна адрамантаваны бляшаны дах у сонечныя дні весела наблісквае новымі цынкавымі лапікамі.

Каля школы выстраіліся ў рад сівыя, аджыўшыя свой век таполі. Кару з іх мы даўно аблупілі на лодачкі, і дрэвы свецяць голымі бакамі. На самай высокай сухой верхавіне пасяліўся бусел. Непадалёку ад яго гнязда бойка гамоняць задзірыстыя вераб'і.

Мой бацька расказваў, што калісьці, яшчэ да рэвалюцыі, калі ён сам быў вучнем, у нашай школе знаходзілася воласць. А бабуля дык яшчэ і цяпер школу называе воласцю. Прыйдзе яна з калгаса дамоў абедаць і пачынае расказваць:

— Сустрэла я сёння каля воласці Агату, што за Халімона выйшла...

— Каля школы, баб,— папраўляю я. А яна толькі рукой адмахваецца:

— Адкасніся, смала! Буду я табе школкаць...

I зноў за свае: воласць ды воласць.

Што такое воласць, я ўжо добра ведаю,— ад старых чуў. Там сядзелі валасны старшыня і пісар. Яны выцягвалі з людзей жылы і зводзілі кудысьці іхніх кароў. I яшчэ ў воласці сядзеў паліцэйскі прыстаў. Вусаты такі. 3 шабляй і бізуном. Ён сек мужыкоў дубцамі і саджаў іх у халодную.

Халодная ёсць і зараз. Яна знаходзіцца якраз пад вокнамі настаўніцкай: Гэта вялізны цагляны склеп з цяжкімі дубовымі дзвярыма, на якіх заўсёды вісіць іржавы замок. Часта на перапынках мы, хлапчукі з трэцяга «Б», спускаемся па спёртых падэшвамі каменных прыступках да гэтых дзвярэй і кратаем замок — можа адамкнецца. Замок не адмыкаецца. Тады мы па чарзе заглядваем у шчыліну паміж дошак, пакрытых зеленаватай цвіллю. За дзвярыма цёмна хоць вока выкалі, адтуль патыхае сырасцю і перакіслай капустай. Але кожны з нас у той цемры штосьці бачыць — і кожны бачыць рознае.

- Ш-ш-шкілет,— таямнічым шэптам паведамляе Ко­ля Бурэц, чарнявы, з зыркімі, як у цыганёнка, вачыма, Яго дражняць Храбры Заяц. I мянушка гэтая прыліпла да яго нездарма. Аднойчы на ўроку Колю выклікалі чытаць. Ён адкашляўся і пачаў;

— Храбры заяц. Кхм. Жыў у лесе заяц і ўсяго ён ба...

У гэты час са столі адваліўся кавалак тынку і ўпаў проста на Колю, Увесь клас засмяяўся, а ён заплакаў. I пачаў заікацца.

3 таго часу і пайшло: Храбры Заяц ды Храбры заяц.

За Колем да дзвярэй прыліпае Санька. Ён глядзіць доўга і ўважліва, засланіўшыся ад святла рукамі. Мы стаім, прытаіўшы дыханне, і чакаем, што ён скажа. Я пабойваюся, што Санька забыўся пра мяне: хутка зазвініць званок і трэба будзе бегчы ў клас, не паглядзеўшы ў шчыліну. Нарэшце Санька здаволіўся.

— Шкілет-дрындулет,— насмешліва сказаў ён і аўтарытэтна дадаў: — Там ланцугі...

Цяпер надышла мая чарга. Колькі я ні прыглядаўся, але ні шкілета, ні ланцугоў не ўбачыў. Аднак, каб не быць горшым за іншых, заявіў;

— Ага ж...

I ўсе пабеглі ў клас.

Пасля ўрокаў мы зноў пайшлі глядзець халодную. На гэты раз нам пашанцавала: дзверы таямнічага склепа былі расчыпены на ўсю шырыню. Хто іх расчыніў, мы не ведаі, толькі бачылі, як школьная прыбіральшчыца цётка Мар'я цягнула цераз дарогу дзежку да калодзежа. Мы, як качаны, скаціліся па каменных прыступках. Санька першы шмыгнуў у чорны праём дзвярэй. Праз хвіліну ўнізе штосьці загрукатала, і неўзабаве пачуўся прыглушаны Санькаў голас:

— У, чорт... нагарадзілі тут...

Следам палез я, а потым і Коля Бурэц. Аказалася, што за дзьвярыма быў яшчэ цэментаваны ганак, якога Санька ў цемры не разгледзеў. Цяпер ён стаяу каля перакуленых начопак і збянтэжана паціраў лоб. У яго заўсёды так: не паспее адзін гуз сысці — другі наб'е. Уявіць Саньку без гузо проста немагчыма.

Нічога страшнага ў халоднай мы не знайшлі: не было тут лапцугоў, якімі, на думку Санькі, прыкоўвалі змагароў за свабоду да сцяны, і тым больш не валяліся шкілеты. Над намі навісала сырая цагляная столь, нашы галасы гудзелі, як у пустой дзежцы. На падлозе валяліся старыя, разбітыя начоўкі, стаяла вядро з анучамі, якімі цётка Мар'я мые ў класах. Пад нагамі хрумсталі бульбяныя парасткі, у кутку ляжалі два качаны капусты, відаць, пакінутыя на высадку, ды некалькі пакрытых пылам бутэлек ці то з-пад газы, ці то з-пад алею.

— А ўсё ж тут страшна было сядзець,— зазначыў я, калі мы выбраліся са склепа.

Санька на тэта нічога не адказаў, толькі сярдзіта засоп, быццам мы вінаваты, што ён набіў сабе гуз, затое Коля з пагардай хмыкнуў:

— П-падумаеш, страшна. Мой б-бацька калісьці тут сто разоў сядзеў...

Ну і хвалько ж гэты Заяц. Што яму ні скажаш, ён адразу:

— П-падумаеш!

— Скажы яшчэ тысячу,— не сцярпеў я.

У чорных зыркіх вачах Колі загарэліся сярдзітыя агеньчыкі, а кірпаты нос яшчэ больш задраўся ўгару.

— Не верыш? — абурыўся ён і пачаў даказваць:

— Пры буржуях сядзеў? Сядзеў. Ён аднаму п-пану па мордзе як п-пляснуў, яго і п-пасадзілі. Потым яго б-белякі расстраляць хацелі. Ён т-таксама сядзеў. А п-потым уцёк... Мой бацька матросам быў, во... Ён белых, ведаеш, як б-біў? 3 кулямёта — тра-та-та-та...

Што праўда, то праўда: Колеў бацька быў некалі матросам.

У іхняіі хаце ў вышываных ручніках і зараз вісіць фотакартка прыгожага маладога мужчыны з чорнымі вусамі, у бесказырцы. На бесказырцы напісана «Быст­рый». Мы з Санькам, калі ў хаце не было дарослых, залазілі на стол і самі чыталі.

I з кулямёта, напэўна, ён белых таксама біў, таму што грудзі яго перакрыжаваны кулямётнымі стужкамі.

Колеў бацька загінуў гадоў дзесяць назад. Застрэлілі з абрэза ноччу. Ен быў старшынёй сельсавета.

— А майго дзеда пры буржуях дубцамі секлі, бо ён шапкі не хацеў здымаць,— пахваліўся раптам Санька і з такім гонарам паглядзеў на нас, быццам гэта не дзед, а ён, Санька, не здымаў перад буржуямі шапкі. Яго аблуплены нос блішчыць, як памазаны салам. Ён забыўся нават пра свой гуз.

Тут і я не змоўчаў. Праўда, майго дзеда не секлі дубцамі і бацька не быў матросам, але сказаць знайшлося што.

— А мой бацька,— паведаміў я,— калі хадзіў у школу, дык у класе да дзвярэй качаргу паставіў. Поп ішоў на ўрок, дзверы адчыніў, а качарга па лбе яго я-ак трэсне!..

Санька зарагатаў, а Коля спытаў:

— Ну і што?

— Гуз у папа быў яшчэ большы, чым у Санькі. А поп схапіў бацьку за вуха ды ў куток. Каленкамі на грэчку.

— А дубцамі не секлі? — пацікавіўся Санька.

— Не, толькі дома вяроўкай.

I ўсю дарогу, пакуль не разышліся па хатах, мы спрачаліся паміж сабой, абараняючы гонар сваіх бацькоў.

ГЭЙ, ПА ДАРОЗЕ...

Наша з Санькам парта самая лепшая ў класе: яна стаіць каля акна. Сядзець тут намнога цікавей, чым у любым іншым месцы. Пройдзе хто-небудзь цераз школьны двор, праедзе па дарозе грузавік ці падвода, сядзе ў свае гняздо бусел — усё мы бачым. Затое і заўвагі Антаніны Аляксандраўны сыплюцца на нашы галовы, як гарох.

— Макавей, не круціся!

Гэта Санька загледзеўся на бязногага каваля дзеда Цімоха, які пад'ехаў на сваёй трохколавай «лісапеце» да сельмага.

— Сырцоў, табе на ўроку нецікава?

Гэта ўжо я назіраю, як рудая кошка школьнай прыбіральшчыцы цёткі Мар'і ціхенька падкрадаецца да вераб'я.

А сёння нам і зусім не сядзіцца: хутка празвініць апошні званок, пасля якога мы на ўсё лета станем воль­нымі арламі. Заўтра ўжо канікулы!

У Антаніны Аляксандраўны таксама прыўзняты настрой. Яна прыйшла ў клас урачыстая і радасная. У яе гладка прычасаных валасах сёння быццам менш сівізны, быццам разгладзіліся і маршчыны на твары. У новай сіняй сукенцы, дробненькая, худзенькая, яна ходзіць паміж парт і шчабеча тонкім галаском:

— Дарагія мае хлопчыкі і дзяўчынкі! Вось прайшоў і яшчэ адзін год. Мы з вамі, ідучы да вяршынь навукі, узняліся яшчэ на адзін прыгорачак. Няхай сабе ён невялічкі, але...

Па-святочнаму зіхацяць шкельцы яе акуляраў, якія неяк самі сабой, без аглобелек, трымаюцца на носе. У нас з Санькам так не выходзіць. Шмат разоў мы рабілі з тонкіх медных дроцікаў такія акуляры — і ўсё да­рэмна. Толькі начэпіш іх на нос, яны тут жа і зваляцца на зямлю.

—...але і на канікулах не забывайце, што вы школьнікі,— працягвае шчабятаць Антаніна Аляксандраўна, а Санька штурхае мяне локцем у бок і паказвае вачыма на акно.

Там, на вуліцы, каля трансфарматарнай будкі, якую нядаўна пабудавалі побач са школай, ходзіць калгасны электраманцёр Іван Буслік. Каб і хацеў, дык Бусліку лопшага прозвішча не прыдумаеш. Ногі ў яго тонкія, доўгія, як аглоблі. Ён крок зробіць, а звычайны чалавек — два.

Буслік высока задзірае галаву і нешта разглядае ўверсе, у перапляценні правадоў. На поясе ў яго шы­рокая папруга з ланцугом, а на плячы жалезныя кіпцюры, якія ён заўсёды прымацоўвае да сваіх даўжэзных ног, калі хоча залезці на слуп.

Электрычнасць для нас яшчэ навінка, нейкае незразумелае цуда. Яе правялі ў вёску з паўгода назад, і ўсе мы, дзеці і дарослыя, дзіву даёмся, як гэта па желез­ным дроце бяжыць агонь, як ён залазіць у лямпачку і гарыць там без газы і чаду. Мая бабуля дык толькі плячыма паціскае:

— I прыдумаюць жа...

А Івану Бусліку ўсё гэта зразумела як пяць пальцаў. Вось чаму ён бадай-што самы паважаны чалавек у вачах вясковых хлапчукоў. Вось чаму мы заўсёды, затаіўшы дыханне, сочым, калі ён лазіць на слуп або адчыняе дзверы трансфарматарнай будкі. Зайсці б туды самому ды паглядзець, хоць адным вокам, што робіцца за дзвярыма, на якіх прыбіта таблічка з надпісам: «Не чапаць. Смяртэльна». Але Буслік нас і блізка туды не падпускае. Адно, што ён дазваляе рабіць, дык гэта насіць за ім свае цяжкія жалезныя кіпцюры.

Іншыя класы ўжо адпусцілі, а наша настаўніца ўсё ніяк не можа з намі разлучыцца, быццам мы ідзём не на канікулы, а ляцім у вырай.

Цяпер яна раіць нам збіраць гербарыі, засушваць розныя кветкі, лісточкі. Гэта ўсё нам спатрэбіцца, калі мы прыйдзем у чацвёрты клас.

А пад акном стаіць Міцька Малах з трэцяга «А», ці, як мы яго называем, Мангол, і махае палатнянай торбай з кніжкамі. Міцька вельмі рад, што ён ужо на вуліцы. Яго тоўстыя губы расплыліся ў шчаслівай усмешцы, а замест вачэй — дзве хцівыя шчылінкі.

Я паказаў Міцьку кулак, а ён мне язык. Тут якраз дарэчы было б крыкнуць:

— Малах, Малах! У рабых штанах! Але ў класе не крыкнеш.

— А ўвосень, калі вы прыйдзеце ўжо ў чацвёрты клас, у нас будзе новая школа,— гаворыць далей Антаніна Аляксандраўна.— Новая, прасторная, светлая.

У тэты час Міцька-Мангол чамусьці страціў цікаўнасць да нашага акна. Хвіліну-другую ён стаяў нерухома, прыслухоўваўся, а потым пусціўся ўпобрыкі да сельсавета, як малады жарабок.

Там, з цвінтара на вуліцу, крочыць строй дапрызыўнікаў. Хлопцы дружна топаюць і старанна адмахваюць у такт крокаў рукамі. Наперадзе строю нейкі вайсковец ідзе задам наперад і штосьці крычыць. А за дапрызыўнікамі, узнімаючы босымі нагамі пыл, імчацца хлапчукі. Толькі нас з Санькам там не хапае. Мы сядзім у класе і нашы сэрцы точыць чорная зайздрасць. Нарэшце Антаніна Аляксандраўна сказала:

— Ну, дзеці, да пабачэння. Да першага верасня.

— Да пабачэння,— радасна адгукнуўся клас, і вось перад намі — вуліца, сонца, вецер і буйная хлапечая воля — бяжы куды хочаш: перад табою цэлы белы свет.

Дапрызыўнікаў мы дагналі ўжо за вёскай. Яны ішлі ў Лісічыя равы на стрэльбішча. Вайсковец па-ранейшаму то ідзе задам, то забягае збоку і ўвесь час надрывэецца:

— Аць-два! Левай, левай! Не часціць! Шаціла, не цягні нагу!

У першай шарэнзе Міцькаў брат Панас. Нягледзячы на спякоту, ён у новым суконным пінжаку, абвешаным розныні значкамі. Там і Асаавіяхім, і Чырвоны Крыж, і МОПР, але самы галоўны з іх — «Варашылаўскі стралок» на тоненькіх медных ланцужках. Кожны з нас аддаў бы няводама што, каб толькі мець хоць які-небудзь з гэтых значкоў. Іншы раз, калі Панас бывае ў добрым настроі, ён дае нам памацаць свае рэгаліі — тады радасці на цэлы дзень.

Сёння Панас горды і непрыступны. У яго на плячы адзіная на ўсю каманду вінтоўка-дробнакаліберка. Яшчэ больш фанабэрыцца наш прыяцель Міцька-Мангол. Ён проста расце на вачах.

— Ага, а мой брат сёлета ў Чырвоную Армію пойдзе!

У Санькі брата няма, таму ён прапускае Манголавы словы міма вушэй. У мяне есць брат, але што гэта за брат? Ён пойдзе ў школу толькі праз два гады, а пакуль што нават не ўсе літары вымаўляе. Завуць яго Грышка, а ён гаворыць — Глыжка. Так мы яго і завём — Глыжка.

Затое ў мяне ёсць дзядзька Назар, і, каб Міцька не вельмі задзіраў свой нос, я яму напамінаю:

— А мой дзядзька ў Іспаніі быў! Тут і Санька кінуўся мне на падмогу:

— Ага! А ў яго дзядзька лётчык!

— У яго ордэн! — дадаў я.

Міцька здаўся. Ён нічога не адказаў і пабег перага­няць дапрызыўнікаў. Ды і што тут скажаш, калі ў чалавека такі дзядзька?

Дзядзька Назар прыязджаў да нас у госці гады два назад. На ім было новонькае вайсковае адзенне і рыпучыя рамяні. Бацьку ён прывёз новыя камандзірскія бо­ты, маці — вялізную цёплую хустку ў клетку, а мне падарыў сваю пілотку. Праўда, яна была велікаватая і лезла на вочы, але маці крыху яе ўшыла, і атрымалася добрая рэч. Хлопцы з усёй вуліцы прасілі памераць.

А яшчэ ён прывёз патэфон з бліскучай нікеліраванай ручкай. Кожны дзень яго ставілі на расчыненае акно, і па вуліцы разліваласй песня:

Пасею гурочкі,

Чатыры лісточкі,

Не бачыла я мілога

Чатыры гадочкі.

Каля нашай хаты спыняліся маладзіцы, дзяўчаты і, калі песня канчалася, прасілі:

— Іван, пусці яшчэ раз!

I я зноў пачынаў круціць бліскучую ручку. Мае сябры стаялі на прызбе і зайздросцілі: ім таксама хацелася хоць патрымацца за патэфон.

— Ой, скруціць ён яму галаву,— непакоілася маці. А дзядзька толькі смяяўся:

— Няхай круціць! Новы купім.

Цэлы месяц я хадзіў за дзядзькам, як прывязаны. Эх, і нагледзеўся я тады кіно за дзядзькавы грошы! А цукерак паеў столькі, што Міцьку і не снілася.

Да нас часта прыходзілі ўсякія родзічы. Яны частаваліся, спявалі песні, а я, натапырыўшы вушы, лавіў кожнае слова з іхніх размоў. Дзядзька расказваў неахвотна і ўсё неяк загадкамі:

— Там было горача... Пакуль што іхняя ўзяла...

Але не-не ды і трапляліся асобныя словы: рэспубліканцы, фашысты, Грэнада... Што яны азначаюць, я тол­кам не ведаў, аднак здагадваўся — за імі хаваецца нешта вельмі важнае.

А бацьку ён адкрыта сказаў:

— Быў у Іспаніі...

Адным словам, Міцькаваму брату да майго дзядзькі яшчэ далека скакаць.

— Аць-два, аць-два! Левай, — не сунімаецца дапрызыўніцкі камандзір.

Па полі ідуць нам насустрач дзяўчаты і жанчыны з капапіцамі. Яны сабраліся на абед. I тут хлопцы не вытрымалі і заспявалі:

Если завтра война,

Если завтра в поход,

Если темная сила нагрянет...

А дзяўчаты ў адказ:

Хутка ў армію паедзе

Мой мілёнак дарагі.

Толькі два гады — не тыдянь,

Мне палюбіцца другі.

Дзяўчаты спяваюць больш голасна — нашага запявалы амаль не чуваць. I тут мы з Санькам прыйшлі дапрызыўнікам на дапамогу:

Как один человек,

Весь советский народ

За великую Родину встанет.

Сілы не шкадавалі. Атрымлівалася хоць і не вельмі складна, затое гучна.

Калі я заўважыў сваю бабулю, хавацца было позна ўжо.

— А цябе гэта куды нясе, нячысцік? — закрычала яна на ўсё поле.

— Баб, страляць! — не разгубіўся я.

Ну і разышлася ж яна: і маці дома хворая, і курэй з проса сагнаць няма каму, і кабанчыка паглядзець, ці не залез у чужы агарод, таксама няма каму. А я толькі і думаю, як аббегчы ўвесь свет ды біць лынды. Вось вярнуся дамоў, дык бацька мне настраляе.

Што яна там яшчэ пад жаночы смех і жарты крычала мне ўслед, я не чуў. Мы былі ўжо далека і спявалі новую песню:

Эй, по дороге,

Эй, по дороге,

По дороге войско красное идет!

У НОВАЙ ШКОЛЕ

Мой бацька — цясляр, і таму ў нас у сенцах на паліцы процьма, як кажа бабка, рознага жалязячча: стамескі, долаты, рубанкі, фуганкі, стругі крывыя і прамыя, малаткі вялікія і малыя. А сякер дык ажно тры, не лічачы калуна. Сякеры ў бацькі розныя: адной кожны дзень сякуць дровы, другой бацька чэша на будоўлях бярвенне, а трэцяя самая важная. Ёю робяць толькі тонкую работу: яна вострая, як агонь. Апошнюю сякеру бацька любіць больш за ўсе і пасля таго, як мы з Сань­кам перасеклі на ёй пару цвікоў, хавае ад мяне.

Кожную раніцу са скрынкай, у якой ляжаць інструменты і цвікі, бацька ідзе ў новую школу. Там ужо заканчваюць ставіць рамы і навешваюць дзверы.

Вечарам, калі бацька прыходзіць дахаты, я, пакуль маці збірае вячэру, паліваю яму на рукі. Прыземісты, каржакаваты, ён пахне свежымі сасновымі стружкамі. Густы, даўно не стрыжаны чуб і чорныя калматыя бровы прыпудраны пілавіннем. Бацька фыркае, як морж, і пырскі дажджом разлятаюцца ва ўсе бакі. Звычайна пры гэтым мы размаўляем.

— Ну, брат, і школа будзе,— гаворыць бацька.— Сам бы пайшоў вучыцца, ды, мабыць, гадоў багата...

— А страшна ўверсе? — цікаўлюся я.

— Што ты! — I ў яго вачах загараюцца хітрыя ісксаркі.— Галава кругам ідзе. Сёння я залез на вільчык, дык Стараселле відаць. Між іншым, дзеда Кулагу бачыў. Ён мне рукой махаў: няхай, маўляў, унук у госці прыйдзе, грушы паспелі.

Вось так заўсёды: з ім сур'ёзна, а яму — жартачкі. Калі яшчэ тыя грушы будуць, а ён — паспелі. Але праверыць, відаць ці не відаць са школы Стараселле, усё ж не шкодзіць.

3 такой думкай я і Санька пайшлі на будоўлю. Сён­ня якраз нядзеля і, апрача вартаўніка, старога, глухаватага Міхея, тут нікога няма. Ды і Міхей, прымасціўшыся пад штабелем дошак, соладка сапе ў цяньку.

Двухпавярховая школа нам здалася сапраўды вельмі высокай. Санька прыкінуў, што калі ўзяць іхнюю ха­ту ды зверху паставіць нашу, а потым і хлеў, дык усё роуна да вільчыка не дастанеш, хіба толькі на хлеў зацягнуць яшчэ і сенцы — тады іншая справа. Разважаючы так, мы выбраліся на чарапічны дах і змоўклі ад ўдзіўлення. Адсюль усе нашы Падлтобічы відаць, як на далоні. Куды ні паглядзіш — усюды густыя, кучарэвыя вербы, з-за якіх амаль не відаць саламяных стрэх, і са­ды, сады. А ў іх яблыкі, грушы, кусты парэчак і агрэсту, непралазныя чашчобы маліны ўздоўж межаў, якія раздзяляюць адзін агарод ад другога.

Усё нам зверху відаць. Паглядзіш туды, дзе раніцой узыходзіць сонца, і перад табой неабсяжныя прасторы лугоў, зараснікі вербалозу і алешніку, бліскучыя шкельцы азёраў і рачулак. Шчыльным парканам за лу­гамі сінее сасновы бор. Адсюль да яго, здаецца, рукой падаць, хоць ісці трэба кіламетраў шэсць.

Паглядзіш туды, дзе сонца садзіцца, і перад табой бязмежнае калгаснае поле, калышацца, ходзіць буйнымі хвалямі жыта, побач зелянее бульба. Па яе пасевах туды-сюды снуюць коні, дакладней кажучы, маленькія конікі, а следам за імі такія ж маленькія людзі. Там калгаснікі разворваюць рады. Летам ім нядзеля не за нядзелю.

Наша вуліца Ніжні Дол самая прыгожая. Яна ўся ў вербах. Гэта таму, што нам без вербаў жыць нельга. Бацька гаворыць, яны нас ратуюць.

Пасярод вуліцы цячэ раўчак. Летам у ім вераб'ю па калена, затое вясной раўчак разліваецца на ўсю вуліцу. Ён затапляе агароды і сады, імчыць, не выбіраючы дарогі, размывае берагі. Каб не вербы, дык і хаты пазносіў бы.

Самога раўчака мы з Санькам адсюль не бачым. Ён хаваецца ў густых зарасніках гарчаку і ваўчкоў. Але нам і так вядома: там пялёскаюцца качкі, купаюцца свінні, хлапчукі з дзёрну гародзяць гаці і б'юць жаб. 3-за гэтага раўчака ў нас з Санькам на нагах цыпкі.

Адразу ж за нашай вуліцай разліўся Сітняг — вялікае возера. На сонцы Сітняг пераліваецца, іскрыцца срэбрам. На беразе стоўпіліся каровы, а побач з імі фантанамі ўзнімаюцца пырскі. Там купаюцца хлапчукі.

Далёка-далёка за Сітнягом, там, дзе сустракаецца зямля з небам, відаць горад. Дакладней кажучы, не сам горад, а толькі элеватар. Туды маці па нядзелях носіць малако, яйкі, розную дробязь з агароду: маладыя бурачкі, моркаўку, а адтуль — гасцінцы: абаранкі з макам, морс у тоўстай рабрыстай бутэльцы, які, здаецца, піў бы і піў без пярэдыху.

Стараселле якраз у другім баку. Колькі мы ні ўглядаліся з Санькам, але майго дзеда Кулагу так і не ўбачылі. Там таксама ўсюды вербы. Адна макаўка царквы тырчыць.

Насядзеўшыся ўволю на даху, мы пайшлі аглядаць школу з сярэдзіны. Тут пахла свежай маслянай фарбай, смалістымі стружкамі, вапнай і яшчэ немаведама чым. Калідоры доўгія, шырокія, што вуліца, і гулкія, як калодзеж.

— Гэ! — крыкнуў Санька. Атрымалася так, быццам сто Санькаў крыкнула.

— Гэта мы! — не ўтрымаўся і я.

— Ы-ы! — гулам пракацілася па пустой школе. Мы прабеглі па калідорах-вуліцах, паляпалі новымі дзвярыма, разы па два з'ехалі па поручнях лесвіцы з другога паверха на першы і спыніліся ў адным класе. Клас быў недабелены. Тут валяліся квачы і стаяла дзежка з мелам. Мел на дне, а зверху сіняватая вазічка.

— Трэба ўзмуціць,— сказаў Санька. Потым яму захацелася зрабіць добрую справу — крыху пафарбаваць. А ў нас так: што робіць Санька, тое і я, а што — я, тое і Санька.

Перацягнуць дзежку да рыштавання ў нас не хапіла сілы, таму мы паклалі на яе дошку і ўзяліся за рабо­ту. Мел з квачоў пырскаў нам на галовы, па кашулі і штаны. Добрая справа яшчэ толькі пачалася, а нас ужо не пазнала б і родная маці. Санька з рыжаватага ператварыўся ў бела-рабога, а мае новыя чартакожавыя штаны сталі квяцістыя, як бабуліна святочная кофта. У гэты час і грымнуў гром.

— А-а, паганцы! Дык гэта вы што?

На парозе як з-пад зямлі вырас дзед Міхей з доўгім кійком у руках. Па ўсім было відаць, што жартаваць ён не збіраўся. Яго рэдкая казліная бародка аж траслася ад гневу.

— А хлуда вы не хочаце? — спытаў стары. Што-што, а хлуд нам непатрэбен. Я кінуў дошку, якую ўвесь час падтрымліваў, каб Санька не зляцеў на падлогу, і сігануў у расчыненае акно. Санька спачатку ўскочыў дзвюма нагамі ў дзежку, а адтуль ужо як чорт вылецеў услед за мной.

Ад школы па-за агародамі мы выскачылі на поплаў, а потым па крапіве і дзядоўніку выбеглі да раўчака. Тут спыніліся і агледзеліся. Я дык яшчэ нічога, а на Саньку страшна было глядзець: белы з галавы да ног. Больш таго, на Санькавым ілбе сядзеў новы гуз велічынёй з добрую сліву.

Да самага вечара мы мылі ў раўчаку і сушылі на траве сваё адзенне. А калі ішлі дамоў, Санька сказаў:

— А школа ўсё ж добрая.

Я з ім згадзіўся: добрая школа, высокая.

ЧАПАЕЎЦЫ

Лета над сялом плыве спякотнымі сонечнымі днямі, навальнічнымі хмарамі, зорнымі, парнымі начамі. Ра­тной яно рассыпае буйныя росы па травах, звініць аб донне даёнак тугімі струменямі цёплага, пахкага малака. I вось ужо разлягаецца голас пастуха:

— Гэ-э!.. Гэ-э! Куды пайшла! Эх, воўк тваё мяса еш! Гучна ляскае доўгая, цяжкая пуга.

I раптам дзесьці далека, на краю вёскі, пачынае часта-часта ляпаць па бабцы малаток, яму адгукаецца другі ў другім двары, затым у трэцім, чацвёртым і, нарэшце, у нашым, пад самымі вокнамі:

— Цюк-цюк-цюк-цюк-цюк...

Змоўкне на хвіліну і зноў. Гэта бацька наводзіць касу.

Мая бабуля таксама вострыць цаглінай капаніцу. У калгасным садзе яшчэ не выпаланы буракі. Ад гэтых буракоў ва ўсіх аж рукі адвальваюцца.

Бабуля ў мяне малайчына. Ей ужо каля шасцідзесяці, і нішто сабе — як маладая: рухавая, упраўная. Мабыць, таму і называюць яе не па бацьку, а проста так: цёця-Моця. Без яе ні адна справа ні ў сваім, ні ў калгасным агародзе не абыходзіцца: і парніковыя рамы шкліць ды абмазвае, і расаду вырошчвае, і памідоры насынкуе, і грады праполвае, і высадкі малоціць. Людзі здзіўляюцца: адкуль у яе толькі сілы бяруцца?

Твар у бабулі гарбаносы, сухі, валасы густыя і чорныя, вочы зыркія, то насмешлівыя, то калючыя. Яна імі мяне наскрозь бачыць, яна ведае, чым я дыхаю. Вось толькі зубоў у яе мала. Але ўсё роўна хутчэй, чым яна, яблык не згрызеш: дастане з кішэні ножык, шкраб-шкраб-шкраб — і ў рот. Дарэчы, у бабульчынай кішэні нойдзеш не адзін толькі ножык. Там убачыш і новы цнік, і сырамятны раменьчык, і скрутачак медных дроцікаў — што хочаш.

Свой «струмент» бабуля не давярае нікому. Аднойчы бацька сам навастрыў капаніцу наждаком, дык по­тым бяды не мог абабрацца — не так.

— Ну, глядзі тут, дзеўка. Я пайшла! — крычыць бабуля ў акно, паскрыгатаўшы аб капаніцу цаглінай.

Дзеўка — гэта мая маці. Яна ўжо некалькі год хварэе. Яе і дома лячылі, і клалі ў бальніцу, ды лекі не дапамагалі. Бабуля гаворыць, што маці надарвала сэрца, і новага тут не ўставіш.

Маці, охкаючы, топчацца ля печы, грыміць у парозе вілкамі і качаргой, праклінае цяжкія чыгуны.

Стаміўшыся, яна садзіцца на лаўку, і па яе худых шчоках коцяцца слёзы.

— Мам, чаго ты? — спалохана пытаюся я.

— Спіце, спіце,— схамянаецца маці.— Гэта я так, дзеткі, прыпамятавалася жаласлівае...

Але ўжо не спіцца. Мне вельмі шкада маці, і я сам сабе абяцаю, што буду заўсёды яе слухацца і з заўтрашняга дня буду добра пасвіць кабанчыка і гуляць з Глыжкам. Сёння мне яшчэ нельга. Санька назначыў ваенныя манеўры. Ён цяпер у нас Чапаеў, а я яго Пецька.

Наеўшыся тоўчанай бульбы з малаком, мы з Глыжкам выбягаем з хаты. А тут сонца поўны двор, поўная веска, поўнае неба. На двары ў смецці корпаецца квактуха з куранятамі. Паграбае лапамі, паквохкае, і кураняты трушком да яе. Убачыўшы, што нічога талковага не выкапалася, яны расчаравана разыходзяцца ў бакі. Квактуха сама збянтэжана — павінна ж было штосьці быць! I яна зноў пачыпае грабаць, яшчэ больш старанна.

Кабанчык ужо ўзараў паўдвара — увесь лыч да са­мых вачэй у зямлі. Ён сустракае нас, як блізкіх прыяцеляў, вясёлым рохканнем:

— Рох-рох-рох! — Кабанчык быццам пытае: што, хлопцы, пойдзем пакапаем мурог на поплаве?

Але больш за ўсё ўзрадаваўся нашаму з'яўленню Жук. Ён аж затанцаваў каля сваей будкі, бразгаючы ланцугом. У яго сабачых вачах нямы папрок: ну і спіце ж вы, як паны! А вось хлеба вынесці, мабыць, забыліся.

Санька налятае на мяне, нібы віхор. Ён як з-пад зямлі вырас: грозны і рашучы. Выгаралыя, кудлатыя валасы тырчаць ва ўсе бакі, а на лбе зноў свежы гуз.

— Ты сядзіш вось тут,— накінуўся ён на мяне,— а хутаране нашу крэпасць на поплаве занялі...

Хутаране — гэта такія ж хлопцы, як і мы, толькі з Хутара. А Хутар — вуліца, што па той бок поплаву.

У нас з імі даўно ідзе жорсткая барацьба. Гэтыя самыя хутаране, якімі верхаводзіць Пецька Смык, нахабна лічаць сябе чырвонымі, а нас белымі. А ўсё якраз паадварот: чырвоныя — гэта мы, белыя — яны. У нас камандзір Чапаеў. Санька не сам гэта прыдумаў. Яго Чапаевым назваў кінамеханік, а цяпер і ўсе людзі так завуць, нават мой бацька. Ён заўсёды смяецца:

— Што, Чапаеў, новы гуз носіш? Ну, нічога, лоб трывалы будзе.

Нам з Санькам вельмі падабалася кіно пра Чапаева. Мы схадзілі за грошы раз-другі, а потым дзе ты іх, гэтых грошай, набярэшся? Вырашылі перахітрыць кіна-механіка. Калі скончыўся першы сеанс, мы залезлі ў куток пад лаўку і сядзім, як мышы пад венікам. Удалося. Мы і ў другі раз, і ў трэці, а на чацвёрты раз...

Мы з Санькам не любім успамінаць, што было на чацвёрты раз. Калі майго сябра выцягнулі з-пад лаўкі, ён сказаў з перапуду:

— Я... я... Ча-ча-паеў...

— Вось я табе дам Чапаеў! — раззлаваўся кінамеханік і вывеў яго з клуба за вуха, а ў калідоры, дзе бы­ло процьма народу, аб'явіў:

— Вы бачылі? Ён Чапаеў!

А затым куляй вылецеў і я. 3 таго часу і пайшло пра Саньку. Чапаеў ды Чапаеў. Толькі хто ж за гэта будзе крыўдзіцца?

Асноўныя «ваенныя» падзеі адбываюцца на попла­ве. Ён нібы знарок прыдуманы для такой справы. Зараснікі дзядоўніку, крапівы, конскага шчаўя тут такія, хоць ваўкоў ганяй. Гэта дае магчымасць скрытна перасоўвацца нашым «войскам», рабіць засады і хадзіць у разведку.

Ёсць на поплаве такое месца, як Глінішча. Тут уся наша веска капае гліну для розных патрэб: каму трэба ў хляве дзірку замазаць, каму комін паладзіць, каму печ перакласці. Капалі яе нашы прадзеды, дзяды, капаюць і бацькі. Хто кошыкам, хто вядром, хто возам — і перацягнулі людзі ў свае хаты і двары амаль паўпоплаву. Цяпер тут яма на яме. I ямы не звычайныя, а з рознымі падкопамі і пячуркамі.

На Глінішчы мы збудавалі крэпасць. Выбралі вруч­ную яму, нацягалі сухіх камякоў гліны, дзёрну, што на­рылі свінні, і атрымаліся сцены. Цэлыя два дні развяваўся над імі наш непераможны сцяг. А цяпер там сядзяць хутаране: Пецька Смык і яго смыкаўцы. Так што манеўраў сёння не прадбачыцца, а будзе штурм.

— Гуляй каля двара! — загадаў я Глыжку. А ён насупіўся і таксама рвецца ў бой.

— А няхай бяжыць,— дазволіў Санька. Неўзабаве сабралася ўсё наша войска. Апрача нас з Санькам і Глыжкі тут былі Коля Бурэц, Міцька Ма­лах і яшчэ з дзесятак меншых хлапчукоў з нашай вуліцы.

Баявыя дзеянні пачаліся нашай атакай. Хутаране сустрэлі нас дружнымі залпамі дзёрну. Кінуліся ўрассыпную з трывожным гогатам гусі. Каза, што пасвілася недалёка ад крэпасці, сарвалася з прывязі і з жаласным мэканнем пацягнула дахаты вяроўку з жалезным клецам. Пусціўся наўцёкі белалобы бычок. Мы насту­палі і адступалі, наступалі і адступалі хутаране, былі кавалерыйскія атакі і засады, сінякі і гузы, рукапашныя сутычкі і падраныя штаны, скрытыя абходы і калючкі дзядоўніку ў каленях і ў далонях.

Ужо з лугу праехалі на падводах дзяўчаты з песнямі, прайшлі стомленыя касцы, вярнуліся з пашы каровы, а бітва на Глінішчы не сціхала. Яна пагражала зацягнуцца на ноч. I толькі Санькава маці ўсталявала мір на зямлі. Яна прыйшла сюды з лазіной, і наш Чапаеў, робячы абыходныя манеўры, пусціўся дахаты. Тады і астатняе войска ўспомніла, што яно яшчэ не абедала, хоць час ужо быў і вячэраць.

Нас з Глыжкам сустрэлі дома далека не так, як пераможцаў, і асабліва мяне.

— Што, з'явіўся? — змрочна спытаў бацька.— Вось бяда. Хоць ты яму кол на галаве чашы.

— А божа ж ты мой,— агледзеўшы нас з ног да галавы, сказала маці.

Бабуля, як заўсёды, прадказвае будучыню:

— Не на дабро гэта яны разгуляліся ў вайну. Ой, не на дабро!

МЫ СТАНОВІМСЯ БЯЗБАТЧЫНЦАМІ

Не паспелі мы прывыкнуць да электрычнасці, як Іван Буслік і яшчэ нейкія дзядзькі зноў пачалі лазіць па слупах і цягнуць новыя правады. Аднойчы яны спыніліся і каля нашага двара. Ногі Бусліка — нібы брыгадзірская казліна, якой мераюць поле. Прайшоўся ён разы са два ад слупа да хаты, змераў адлегласць, а потым паставіў паміж вокнаў лесвіцу і давай свідраваць сцяну свердзелам. Бабуля рукамі пляснула:

— Ды што ж гэта ты, хлопец, зноў дзіркі ў сцяне робіш? Зімой жа ўвесь дух з хаты вытхнецца.

А Буслік сядзіць на лесвіцы і зубы шчэрыць:

— Бабка, з музыкай жыць будзеш. Паскачаш, і цёпла стане.

I сапраўды, неўзабаве загучала ў хатах музыка. У Санькі радыё круглае і чорнае, як патэльня. А ў нас на куце пад абразамі стаіць невялікая ружовая скрынка. Пакруціш ручку, і гэтая скрынка як урэжа «Ляво­ниху», дык лепш атрымліваецца, чым у Адама, вядома­га на ўсю вёску гарманіста. А іншы раз і казку раскажа: «Жылі-былі дзед ды баба...»

Глыжка на гэтае цуда надзівіцца не можа. Я і сам ніяк не ўцямлю, чаму яно гаворыць: язык там які-небудзь жалезны ёсць, ці што?

Выбраўшы зручны момант, калі ў хаце нікога не было, мы з Глыжкам вырашылі паглядзець, як зроблена радыё. Адарвалі абцугамі заднюю сценку скрынкі і ткнулі ўсярэдзіну свае насы. Ніякага языка там не аказалася: адны жалязячкі ды дроцікі. Паспрабавалі цвіком — прыліпае.

— Магніт,— растлумачыў я Глыжку.

Мы разглядалі радыё, мацалі, пакуль яно не сапсавалася. Круць-верць — маўчыць, верць-круць — як у рот вады набрала. Так-сяк зграблі ўсё ў кучу і ходзім самі не свае.

На другі дзень да нас зноў прыйшоў Іван Буслік. Бацька паклікаў. Паглядзеў Буслік спачатку на радыё, потым на нас з Глыжкам і па-змоўніцку падміргнуў. Затым ён пакалупаўся крыху ў дроціках, скрынка пашыпела, пакашляла, быццам у глотцы яе нешта перасела, і строгім незнаемым голасам сказала: «Наше дело правое, враг будет разбит, победа будет за нами!»

Бацька аж ускочыў з лаўкі.

— Што гэта?

— Здаецца, вайна,— няўпэўнена адказаў Буслік, потым згроб свае абцужкі, адвёрткі, шрубкі-болцікі і, махнуўшы рукой на бутэльку, якую бацька паставіў на стол, выбег з хаты.

Вайна. Бацька надзеў на галаву шапку і таксама ляпнуў дзвярыма.

Што такое вайна, я ведаю. Вайна — гэта калі бацьку прыносяць з сельсавета павестку, каб ён хуценька збіраўся ў нейкі там ваенкамат. Тут маці пачынае пла­каць і збіраць торбу. Бабуля таксама ходзіць па хаце з кута ў кут і гаворыць, што якой толькі пошасці на чалавека не прыдумаюць. I ў мяне шкрабаюць на душы кошкі, але я трымаюся, стараюся, каб не заплакаць. Я мужчына.

Як я памятаю, ён адзін раз ужо хадзіў ваяваць. Пайшоў летам, а вярнуўся аж вясной. Гасцінец прынёс: чырвонаармейскую шапку, папругу і абмоткі. У шапцы з чырвонай зоркай красаваўся я, папругай ён сам падпяразваўся, а абмоткі аддаў маці. 3 іх добрыя супонькі выйшлі. Маці насіла на базар малако, гародніну і ўсё хваліла тыя абмоткі: трывалыя, мяккія, плячо не рэжуць.

Дні праз два ці тры пасля таго, як Буслік паладзіў радыё, бацька зноў атрымаў павестку. Цяпер у нас поўная хата радні і суседзяў. Першым прыйшоў дзед Мікалай — бацькаў дзядзька. У яго вялікія будзёнаўскія вусы і сівая галава. Здаецца, ён толькі што прыехаў з млына і не паспеў абцерушыць мучны пыл з валасоў. Дзед прывітаўся, сеў на лаўку і сказаў:

— Ну вось... дажыліся, ліха яго бацьку няхай. Затым прыкульгаў наш сусед Захар Маляўка. Некалькі год назад яму бервяном у лесе пераламала нагу. 3 таго часу, наступаючы на яе, ён неяк смешна падскаквае. Мабыць, таму і мянушка за ім замацавалася— Скок. Спытай у людзей, дзе Захар Маляўка жыве, дык некаторыя плячыма паціснуць і пачнуць успамінаць, хто ж гэта такі. А скажы Скок — адразу пакажуць.

Дзядзька Захар жвава пераскочыў цераз парог, паставіў свой кіёк ля парога і, прывітаўшыся, спытаў:

— А мой жа ты татка, дык што ж гэта яно будзе?

Што яно будзе, яму ніхто не сказаў. Усе прамаўчалі.

Другі сусед, дзед Мірон, хмуры і маўклівы, калматы і здаравенны, як мядзведзь, не прыйшоў. У яго ў самога госці. Сына адпраўляе — Васіля. Мы з Санькам гэтаму рады. Толькі ўчора дзед абяцаў панакручваць нам вушы — у сад лазілі. I хто ведае, як бы ён паглядзеў на нас, калі б зайшоў у хату.

Мая цётка Марына з'явілася са сваім мужам дзядзькам Андрэем. Сама цётка нізенькая, кругленькая, як пампушка, затое дзядзька Андрэй худы і высокі, нібы жэрдка. На вайну ён не пойдзе. Кажуць, у яго трухля­вая сярэдзіна.

— Дзякуй богу, там такія не трэба,— радуецца цётка.

— Не хвалюйся, і тут насярбаешся,— папярэджвае яе дзядзька Андрэй.

Само сабой зразумела, былі тут і мы з Санькам. Без нас, як без солі.

Госці сядзяць, выпіваюць і закусваюць. Звычайна ў такіх выпадках бацька гаворыць, што мне няма чаго рабіць за сталом, а сёння прамаўчаў. Таму мы з Сань­кам таксама сядзім разам з усімі,— праўда, выпіваць не выпіваем, а толькі налягаем на пампушкі са смятанай ды слухаем, што кажуць людзі.

Мой бацька густа дыміць цыгаркай і разважае:

— Гэтага трэба было чакаць. Тыдні два назад сустрэў я кума на базары. Яго старэйшага сына забралі ў армію. Дык вось кум і кажа: «Дрэнь справы, Кірыла. Выдалі ім вінтоўкі з патронамі і гэтыя, як іх, казкі. Відаць, пачнецца...»

Дзед Мікалай задуменна ківае сівой галавой:

— Ну, калі казкі выдалі, значыць, шабаш...

— Ды не, тат,— умешваюся я ў размову,— не казкі, а каскі.

— Адзін чорт,— адмахваецца бацька,— казкі ці кас­та. Куля не паглядзіць.

Тут мне захацелася растлумачыць, што каску, мабыць, куля ўсё ж не праб'е, але падышла бабуля і тузанула за рукаў. Гэта, каб я не быў разумнікам і не лез, куды не трэба.

— Я іх бачыў на польскай,— працягваў бацька.— Яны і тады на нас коса глядзелі.

Дзядзька Андрэй хрупае радыску і ў знак згоды ківае галавой. Яго востры кадык бегае па доўгай, нібы ў гусака, шыі, то ўткнецца ў падбародак, то схаваецца пад каўняром кашулі. Калі кадык супакоіўся, дзядзька заявіў:

— Атмасфера даўно зараджана порахам.

Ён заўсёды гаворыць па-вучонаму, асабліва калі пад чаркай.

— А куды ж, мой татка, мы глядзелі? — спытаў дзядзька Захар. Голас у яго тонкі, высокі. Сусед гаво­рыць, быццам на дудачцы грае.

— Туды і глядзелі,— адгукнуўся дзед.

— Давайце мы лепш спяем,— перабіла мужчынскія размовы цётка і, не чакаючы згоды, зацягнула высокім, прарэзлівым голасам. У нас з Санькам аж у вушах зазвінела.

Ой, паля вы, паля,

Вы зялёны паля.

Мужчыны набралі духу і ляніва загулі басамі:

А чаму ж на вас, паля,

Ураджаю няма?..

— Трэба вышэй,— параіў Скок і пачаў дапамагаць цётцы:

А чаму ж на вас, паля,

Ураджаю няма?..

Ад натугі ў суседа выступілі на шыі жылы і пачырванеў твар. Здавалася, вось-вось у яго горле лопне нейкая струна і ўсё скончыцца. Але струна не лопаецца, і тонкі, чысты голас плавае над басамі:

Толькі вырасла адна

Кучарава вярба-а-а!

— Вось, мой татка, як спяваюць,— пахваліўся Скок і зноў зацягнуў. Сіпяваючы, ён закідвае галаву ўгару, быццам певень п'е ваду.

Што пад той, пад вярбой,

Салдат ранены...

Яго падтрымала цётка:

У галавах у яго

Вараны конь стаіць.

Тут маці, якая да гэтага ўсё набівалася гасцям, каб яны паспыталі то бліноў, то студзіны, моўчкі паднялася з-за стала і, закрываючыся ад людзей хусткай, выйшла ў сенцы. Басы змоўклі. Толькі высокі голас суседа ўсё не хацеў сціхаць:

На грудзях у яго...

I раптам голас абарваўся. Апошнія словы Скок не праспяваў, а, уздыхнуўшы, прагаварыў:

Сцяг чырвоны ляжыць...

Настала цяжкая цішыня, толькі муха дзінькала ў акне, б'ючыся аб шыбу.

— Эх, чорт,— раззлаваўся раптам бацька і грукнуў па стале кулаком, аж падскочылі міскі і лыжкі. Потым ужо больш спакойна звярнуўся да гасцей:

— Аб чым я вас папрашу...

Тут бацькаў голас задрыжаў, і ніжняя губа часта-часта заторгалася.

— Усіх прашу: і цябе, дзядзька Мікалай, і цябе, Марына, і вас, суседзі, калі здарыцца такое... Словам, прыгледзьце сірат, калі што...

Цётка Марына адразу захліпала і загаласіла пра тое, што бедныя нашы галованькі і што самі мы таксама бедныя-бедныя. Мне аж самому захацелася плакаць, толькі Санькі пасаромеўся. Потым смяяцца будзе.

Дзед Мікалай пакратаў свае будзёнаўскія вусы, быц­цам хацеў праверыць, ці на месцы яны, і, глуха кашлянуўшы, адказаў:

— Бог дасць не здарыцца. Вернешся. А мы тут не кінем іх.

— Ды што казаць, — падтрымаў яго дзядзька Андрэй.

Па вуліцы я іду побач з бацькам і стараюся выглядаць героем, ступаю шырока, нага ў нагу з дарослымі. Не спяшаючыся, відаць, баючыся што-небудзь забыць, бацька вучыць маці:

— Авёс на агародзе сажніце, складзіце на хату — сушэй будзе. Ды толькі добра вымалаціце, а то мышы аўсянку пасякуць. Карова ацеліцца — цяля не трымайце. Не пракорміце. А будзе якая капейка — купіце на зіму хоць якога кабанчыка. Дзеду Мірону пуд пшаніцы аддасцё з працаднёў.

А маці ідзе і чамусьці яго не слухае. Яна думае пра нешта зусім іншае і ўвесь час цяжка ўздыхае.

— Сена паможа прывезці дзядзька Мікалай. Вы тады яму скажыце.

— I казаць не трэба,— адгукнуўся ззаду дзед.— Мы тут з Іванам як-небудзь управімся...

Я аж расту на вачах: гэта дзед пра мяне гаворыць. За вёскай нас дагнала падвода. На ёй людзі ехалі таксама на вайну — усе з торбамі.

— Болей не праводзьце,— сказаў бацька,— доўгія провады — лішнія слёзы.

Мазолістай, цяжкай рукой ён раскашлаціў валасы на маёй галаве.

— Ну, глядзі тут, сын. Слухайся маці, дзеда, бабу. Струмент мой не расцягні. Можа спатрэбіцца.

Бацька легка ўскочыў на падводу і паехаў.

Мы з Санькам беглі следам, пакуль не засапліся, а потым селі ў прыдарожны палын, і нам стала горка-горка: ці то ад палыну, ці то ад пылу, якога наглыталіся, даганяючы падводу, ці то ад крыўды, што нас не бяруць на вайну. Там бы мы сябе паказалі, а заадно пакаталіся б і на танках, назбіралі б па кішэні гільз, а то і разжыліся б кулямётнымі стужкамі, якімі абвешваюцца матросы ў кінафільмах пра рэвалюцыю. А дома черта лысага выседзіш.

Дамоў я прыбег пад вечар, абгойсаўшы ўсю вёску. Тут, аказваецца, кабанчык нарабіў бяды: залез у агарод і ўзараў цэлы рад бульбы.

3 гэтага выпадку бабуля сустрэла мяне з асаблівай урачыстасцю.

— А-а, бязбатчынец! Прыйшоў? — спытала яна, як бы не верачы сваім вачам, і патрасла перад маім носам зглумленым калівам бульбы.

— Што ты такое кажаш? — спрабавала была заступіцца за мяне маці.

Але бабулю ўжо цяжка суняць.

— Тое і кажу: не паспеў бацька за парог выйсці, а яму ўжо ўправы няма...

Адным словам, бабуля мяне наскрозь бачыць, яна ведае, чым я дыхаю, ёй здаецца, што ў мяне растуць рогі...

Неўзабаве пайшоў на вайну і Санькаў бацька, і Санька таксама стаў бязбатчынцам.

ГЕРОЙСКІ КАБАНЧЫК

Пайшлі бацькі на вайну, адгаласілі ў вёсцы бабы, адзвінелі песні, і зноў жыццё пайшло сваім парадкам. Востраць людзі сярпы, ладзяць цапы — пачынаецца жніво. Але іншымі сталі вяскоўцы, неспакойнымі, заклапочанымі, у вачах трывога, у размовах трывога. А размовы ходзяць самыя розныя. Мы з Санькам іх слухаем ды на вус матаем.

— Кажуць, Мінск немец забраў...

— Во, прэ, гад...

— Ды брэшуць усё...

— Дыму без агню не бывае.

— А пра шпіёна не чулі? Шпіёна пад Стараселлем злавілі...

— Уцёк ён...

— А я кажу — не ўцёк...

Мы з Санькам у сувязі з гэтымі размовамі сталі вельмі пільнымі. Каго толькі на вуліцы чужога не сустрэнем, прыглядаемся, ці не шпіён. Вельмі ўжо нам хочацца самім злавіць хоць аднаго.

Некаторыя мужчыны, якіх не забралі ў армію, запісаліся ў апалчэнцы. Ім выдалі вінтоўкі і патроны. Хо­дзяць яны па вёсцы са зброяй, а хлапчукі следам бегаюць:

— Дзядзька, дай патрон...

Верхаводзіць апалчэнцамі калгасны брыгадзір Максім Здор. У яго не тое што вінтоўка, але і рэвальвер ёсць.

На калгасны двор прывезлі немаведама адкуль палявую кухню. Цяпер апалчэнцы не ходзяць дамоў абедаць. Ім гатуе маці Колі Бурца. Коля і сам не адзін раз еў апалчэнскі суп, а потым хваліўся — смачна.

Амаль кожны дзень праз вёску ідзе войска. 3 рані­цы да позняга вечара мы дзяжурым на шашы, баючыся прапусціць хоць адну калону. Як толькі чырвона-армейцы спыняюцца на прывал, Санька выносіць вядро з карцом, і мы цягаем з калодзежа ваду, поім стомленых, запыленых, спацелых байцоў.

За гэта нам дазваляюць памацаць кулямёт, памераць каску, а адзін вясёлы кучаравы баец падарыў нам тры вінтовачныя гільзы. Мы доўга не маглі іх падзяліць і ледзь не пабіліся.

А аднойчы камандзір дазволіў паглядзець у бінокль. Тут нам было ўжо і зусім добра. Калі я навёў бінокль на нашу новую школу, дык яна апынулася пад самым носам. Здаецца, рукой дацягнуцца можна. Іншая справа, калі перавернеш бінокль другім канцом. Тады школа становіцца не большая за цагліну, і знаходзіцца яна цяпер аж на самым краі вёскі. Мы праверылі гэта і на Санькавай хаце, і на трансфарматарнай будцы, і на таполях — аднолькава. Цэлы тыдзень мы потым жылі ўспамінамі пра гэты бінокль.

А войска ідзе ўсё болей і болей. Толькі цяпер не так, як раней. На прывалах доўга не расседжваюцца. Перавернуць байцы анучы, пераматаюць абмоткі, і вось ужо гучыць:

— Станавісь!

Другія ў біклажкі і вады не паспеюць наліць.

Цяпер падводы, палявыя кухні, гарматы, аўтамашыны абвешаны галлём вербаў. Сякуць галіны і на нашых вербах. Сухія з машын скідаюць, а на іх месца торкаюць свежыя. I зусім, відаць, недарэмна. Над вёскай цяпер часта вісіць «рама». У нас з Санькам на языку новае слова — маскіроўка.

А бабы з сярпамі ўсё бегаюць на поле. Ходзіць і мая бабуля жаць жыта.

— Вайна вайной,— гаворыць яна,— а хлеб хлебам.

Затым паківае перад маім носам закарэлым пальцам і дадасць спецыяльна для мяне: — Вайной сыты не будзеш.

Што будзе далей, як яно будзе далей, ніхто нічога не ведае. Адно цяпер зразумела — вайна не пройдзе стараной, не міне нашай вёскі. I ўсе да гэтага рыхтуюцца. У кожнай хаце цяпер штодзень пякуць хлеб, а ў іншых і па два разы на дні. Пячэ хлеб і мая маці, рэжа яго на скібкі і кідае нанач на гарачы под. А раніцой яна выграбае качаргой з печы сухары. Цяпер гэтых сухароў і ў нас, і ў Санькі па два мяхі. Гэта на чорны дзень, які не за гарамі.

Скок супраць сваей хаты пад вербамі выкапаў ка­наву, наклаў зверху бярвення і растлумачыў нам з Санькам, што гэта бліндаж. Услед за ім начала капаць бліндажы ўся веска. Мая бабуля таксама не захацела адставаць ад людзей. Яна дала мне ў рукі рыдлёўку, другую — Саньку, бо ён круціўся якраз на нашым двары, і павяла нас у канец агарода. Там яна адмерала шырыню, даўжыню, наказала, куды кідаць зямлю, і наогул расказала, як што рабіць, быццам усё жыццё толькі тым і займалася, што капала бліндажы.

Калі яма была гатова, бабуля нацягала з двара рознага ламачча — жэрдак, старых дошак — і пачала масціць перакрыцце. У гэты час і прыкульгаў да нас дзя­дзька Захар. Ен крытычна агледзеў наша ўмацаванно і задудзеў:

— А, татка мой родны, у вас жа накат будзе слабкі. Ён пачаў угаварваць бабулю разбурыць наш свінушнік і пакласці яго на бліндаж, а то, маўляў, як трапіць снарад ці міна, дык тут нам і капцы будуць.

— Ды, можа, яшчэ і нічога не будзе,— не згаджалася бабуля.— Толькі дарэмна свінушнік зглумім.

Бліндаж атрымаўся ў нас вельмі ўдалы. Адно толькі — бабуля не дазваляе на ім гарцаваць, баіцца, што пасціл праваліцца. Але калі яе няма, мы ўсё ж гар­цуем — і нічога, толькі пясок у шчыліны сыплецца.

Над вёскай усё часцей равуць нямецкія самалёты. На ўсход ідуць нагружаныя, аж неба дрыжыць, а на­зад — парожнія. Дзесьці ў Гомелі бухаюць зеніткі, у не­бе ўзнікаюць спачатку белыя воблачкі, а затым ужо даносяцца глухія, частыя выбухі. Вечарамі за калгасным дваром неба наліваецца густой чырванню.

Аднойчы я прачнуўся сярод ночы ад страшэннага грукату. Стогне над хатай неба, а па сценах пакоя бегаюць чырвоныя водбліскі. Маці і бабуля спалохана глядзяць у вокны і па чарзе божкаюць.

— А божа ж мой, божа,— шэпча маці.

— А божа ж,— дапамагае ёй бабуля.

У мяне ў самога сэрца ёкнула. Я кулём зваліўся з ложка і таксама ўткнуўся ў акно. Далека, над Гоме­лем, шугалі пажары, трывожна мітусіліся на небасхіле яркія промні пражэктараў. Яны то збіраліся ў кучу, то разбягаліся ў розныя бакі, старанна абмацваючы неба. Невядома чаму, мабыць, з перапуду, я выскачыў на двор. I тут неба заверашчала вялізнай недарэзанай свіннёй. Страшэнны, незразумелы мне гук свідруе вушы, пранізвае ўсяго наскрозь. Не паспеў я ўцяміць, што гэта такое, як мяне здзьмула з ганка і пакаціла па двары. Зазвінелі разбітыя шыбы, загаласіла не сваім голасам бабуля.

I раптам усё змоўкла. Супакоілася неба, патухлі пражэктары, толькі зарава пажараў гуляла над горадам.

Раніцой мы з Санькам пайшлі глядзець, дзе упала бомба. А упала яна на Скокавым агародзе, разваліла плот, пасекла яблыні і забіла карову ў хляве. Людзі прыходзяць да Скока як на экскурсію: прыйдуць, паглядзяць яму, паківаюць галовамі — во, хвароба! Многія кажуць, што нашаму суседу яшчэ пашанцавала, што яму так наканована.

Сама Скачыха стаіць каля ямы і расказвае жанчынам, як яно было:

— Мой хацеў якраз з бліндажа вылезці, а я яму кажу: куды цябе панясе нячыстая сіла? I тут яно як трэсне ды як гакне, дык мой назад потырч...

Потым яна пачынае плакаць і прыгаварваць, што карова была залатая, што каб ім, гадам, так легка дыхалася, як ёй будзе легка пракарміць сваю плойму без каровы. Жанчыны спагадліва ківаюць галовамі, а мужчыны стаяць убаку і з выглядам бывалых людзей спрачаюцца, які быў калібр бомбы.

— Хунтаў на сто будзе,— кажа дзед Мікалай і правярае рукой, ці не згубіліся будзёнаўскія вусы.

А дзядзька Андрэй, які ўсё глытае свой кадык і ніяк не можа яго праглынуць, не згаджаецца з дзедам. Ён думае, што ва ўсе дзвесце не ўбярэш.

У Скока пяцёра дзяцей. Большаму Скачку — Лёш­ку — год восем. Ногі ў яго рэпаныя-перарэпаныя. Штаны на адной шлейцы з вялізным гузікам увесь час спаўзаюць, бо ў кішэні поўна асколкаў. Пад носам дзве вяроўкі гуляюць у жмуркі. Шмыгне Лёшка носам — вяроўкі схаваюцца, пройдзе хвіліна — зноў выглянуць. Убачыўшы нас, Лёшка ўзрадаваўся. I не дзіва, ёсць перад кім пахваліцца.

— Ух, і яму выкапала ў нас! Бомба была асколашная...

А нам з Санькам дык яма не спадабалася. Мы ду­малі, туды цэлая хата ўвойдзе, а яна толькі мне па пояс.

На двары таксама таўчэцца народ. Людзі заглядаюць у хлеў. Заглянулі і мы. Там забітая карова ўжо вісіць на бэльцы ўніз галавой, і Скок здымае з яе шку­ру. Па руках ходзіць невялічкі акрываўлены кавалачак жалеза, і усе, разглядаючы яго, уздыхаюць, ківаюць галовамі. А нехта з мужчын сказаў:

— Так і чалавек. Багата яму трэба?

Скокава карова — першая ахвяра вайны, якую я і Санька ўбачылі сваімі вачыма. I мы аднесліся да яе з ўсёй павагай: пастаялі, паглядзелі, уздыхнулі і адышлі. Праўда, мы б і яшчэ стаялі, але нас паклікаў Лёшка.

— Пайшлі, штось пакажу,— шматзначна паабяцаў ён і шмыгнуў носам. Гэтым «штось» аказалася дзірка ў свінушніку. Яе таксама прабіў асколак. Ён прайшоў можа на адну пядзю ад таго месца, дзе спіць кабанчык. Самому ж кабанчыку хоць бы што. Мы ткнулі свае насы ў закутан. Кабанчык задраў угару лыч, весела рохмуў і зноў пачаў перакопваць подсціл. Быццам і не бы­ло яму бамбёжкі, быццам начхаць яму і на дзірку, і на асколак. Геройскі кабанчык — гэта мы адразу зразумелі.

Нагледзеўшыся на кабанчыка, мы па прыкладу Лёшкі таксама назбіралі па кішэні асколкаў і пабеглі да Санькавай хаты. Тут нас чакала сапраўдная ўдача. Аказваецца, Санькава маці паспела ўжо схадзіць у горад.

— Ой, людцы, шчо там робіцца! — расказвала яна.— Усё разбіта, усё разбурана, хапаюць, грабуць... Шчоб воны паказылыся!

Санькава маці — жанчына не падлюбская. Тоўстыя, залацістыя косы, твар круглы, як сонца, і ямачкі на шчоках. Прывёз яе дзядзька Іван здалёк, з нейкіх хахлоў, і казалі людзі, што на руках насіў. Праўда, асабіста я гэтага не бачыў і, пакуль не ўцяміў, што гэта толькі так гаворыцца, доўга дзівіўся з дзядзькавай сілы. Цётку Марфешку, як называў яе Санькаў бацька, каб падняць, дык трэба пад'есці.

3 горада цётка прынесла макацёр патакі. Сёння ноч­чу разбамбілі цукеркавую фабрыку, і цяпер гэтая патака цячэ ў горадзе па канавах уздоўж дарог, як вада пасля дажджу.

Мы сядзім з Санькам каля макатра, мачаем у патаку хлеб і ядзім. Крыху пахне мазутам, крыху трашчыць пясок на зубах, але не так ужо гэта і страшна. Можна жыць.