Дақылдың тыңайтқыштарға өзара қатынасы

Ноғатық, барлық бұршақ дақылдары сияқты автотрофты және симбиотрофты азоттық қоректену режимі бар және де минералдық тыңайтқыштарды енгiзулерде өзiндiк әсері бар, әсiресе азотты. Ноғатықтың азотты минералдық тыңайтқыштарға қатынасы туралы ғалымдардың үш пiкiрі бар. Пікірлер бойынша, азотты тыңайтқыштар ноғатықтың және басқа да дәнді–бұршақ дақылдарының азотофиксация процесін басып және тұқым өнiмі мен өнiмдiлiгіне ықпалын тигізбейді. Әсiресе бұл жағдай ноғатықтың майлы мәдени дақылдармен аралас егiндерiнде кездеседi. Ғалымдардың пікірі бойынша, құнарлылығы төмен топырақтарда ноғатықтың тұқымын егуге (20-40 кг/га азот) аз мөлшерде енгізуге кеңес бередi [4].

Басты зерттеушілер тобы азоттың орташа мөлшері (1/3 азот өнiмін шығару) оң әсерін беруін көрсетеді. Егер бұршақ дақылдарына азотты тыңайтқыштарды қолдану туралы пiкiрталас қылса, онда фосфорлы тыңайтқыштарды қолдану олардың шартсыз қажеттiлiгi туралы пiкiр жасалынды. Біріншіден, фосформен қоректену барлық өсiмдiктерде топырақ қорындағы жиі қол жетімді фосфордың жеткiлiксiз есебiнен жүзеге асырылады. Екіншіден, фосфор, азот сияқты, өсiмдiк жасушасының ең маңызды қосындысының құрамына–нуклеопротеидтер, нуклеин қышқылдары, фосфатидтар және протоплазманың, хромосомалардың, ферменттердің, дәрумен жасушаныңсы негiзгін құрайтын басқа органикалық байланыстар кiредi. Демек, фосфаттармен бұршақты өсiмдiктер азотфиксациясы биоэнергетика жасушаларына байланысты. Топырақта фосфордың аз болуына байланысты тамыр түктерде тұйiн бактериялардын енуi төмендеуі анықталған. Бұршақты дақылдар фосфорды жеке организмнiң дамуына өте ерте кезеңдерiнен үлкен қажеттiлiгін көрсетедi. Фосфор тамыр жүйесінiң өсуiне, тамыр мұртшалары мен түйнектердің және түйнек бактериясының жылдам көбеюіне жағдай жасайды [23].

Ноғатықтың ең жоғары өнiмдiлiгi 150 кг фосфордың жылжымалы түрінде жетедi. Дегенмен мәлiметтер бойынша, бұршақ дақылдары үшін (салыстыруда бұршақ дақылдары емес) фосфордың кәдiмгi мөлшері тым көтерінкі. Бұршақ дақылдары топырақтың фосфорын үлкен қабiлеттiлiкпен қол жетпейтiн пiшiндерде сiңiруге ұластырады. Сондықтан бұршақ дақылдары үшiн топырақтың 120-130 мг/кг (Кирсанова бойынша) шымды–күлгiн және орманның сұр топырақтарында жылжымалы фосформен оңтайлы қамтамасыздандыру төменгi деңгейде жеткiлiктi болып табылады [58].

Демек, ноғатыққа бұршақтының асында фосфорлы тыңайтқыштарды қолдану туралы сұрақ, ашық түрде қалады. Бiрақ егістікте 1 га Р₂0₅ 10-20 кг мөлшерде фосфорды қолдану күмән келтiрмейдi. Ноғатыққа және де басқа бұршақ дақылдарына калий тыңайтқыштарын қолдану керек, өйткенi өсiмдiк жеткіліксіз калийді, фосфор сияқты топырақтан алады. Калий–тамырдың өсуіне және тамыр түктеріне, фотосинтез процессі арқылы түйнек бактерияларының дамуына, түйнектердің фотосинтез өнімінің тасымалдау жылдамдығын жандандыру арқылы оң әсерін тигізеді. Кейбiр ферменттердiң белсендiлiгiн арттыру үшiн калий қажет. Анықталған нәтижеде бойынша, калиймен ашығуы органикалық байланыстарда фосфордың енуіне шек қояды, нәтижесінде өсiмдiктердегi АМФ, АДФ, АТФ-тың нуклидтерінің саны және басқа органикалық фосфоры бар заттектер нуклеин қышқылдарының құрамын төмендетеді [61].

Трепачевтың (1999) эксперименталдi жалпы негiзгі жұмысының құралы, жылжымалы фосформен қамтамасыздандырылған топырақтарға бұршақ дақылдары аз талапты, ал қол жетімді калийдың топырақтағы құрамына керiсiнше, астық тұқымдас өсiмдiктердiң көпшiлiгіне қарағанда көп талапты деген қорытынды жасалынды. Сондықтан ноғатық фосфорлы және калийлi тыңайтқыштардың топырақтағы қажеттiлiгін анықтауында, фосфор және калий астық дақылдарына қарағанда қамтамасыздық бойымен топырақтардың басқа топтау болу тиiстi ықтимал, дегенмен бұл сұраққа бiртұтас пiкiр жоқ. Осылайша, бұршақ дақылдары үшiн топырақ құрамындағы қол жетімді калийдың оңтайлы төменгi деңгейi шымды-күлгiн, сұр орманды түрiндегi Храмов бойынша 120 мг/кг (1997), Петухов бойынша-(130 мг/кг), Рахимов (1995) бойынша–150 мг/кг санасу керек. Бұршақ дақылдарының жатып қалмау тұрақтылығына калий тыңайтқышы оң әсерін тигізеді. Бүкiлодақтық ҒЗИ-ның тәжiрибелерiндегi мал азықтық ноғатық дақылына Р₆₀К₆₀ тыңайтқыштарын енгізуде, сабақтарының қаттылығы 3 есеге артты. Калий тыңайтқышының тиiмдiлiгі өз кезегiнде қышқыл топырақтарды әктеу тұсында жоғарылайды. Ноғатық калий тыңайтқыштарын мөлшерінен көп тұтынғандықтан, ол егiстікте хлорофобом болып табылады [65].

Азотты тыңайтқыштарын және кезектен тыс фосфор және калийді бөлек енгізгенде, ноғатық тәжірибеде жақсы нәтиже береді. Дегенмен, ноғатықтың өнiмiне ең жоғары қосулар минералдық тыңайтқыштарды кешендi қолданғандада алуға болады [61].

Калийлi және фосфорлы тыңайтқыштарды ноғатыққа қолданғанда, биологиялық ерекшелiктерiне қарай оң әсерін тигізеді. Бүкiлодақтық ҒЗИ-ның мәлiметтерi бойынша, мал азықтық ноғатықтың бір түрдегі егістігіндегі, нәруыз жиыны төмен емес, керісінше суперфосфатқа қарағанда жоғары өнiмдiлiкті фосфорит ұны қамтамасыз етедi. Көбінесе тәжірибелердің егістіктегі нәтижесінде фосфорлы–калийлi тыңайтқыштардың 60 кг/га мөлшерінде немесе сирек кездесетіні–45 кг/га мөлшерінде қолданған жұмыстары кездеседі. Дегенмен, калий және фосфордың топырақтағы жылжымалылығын қамтамасыздандыру есебімен олар басқа тыңайтқыштар түрімен алмастырылуы керек. Ноғатықтың өнiмділігі толықтай NPK мөлшерінің көп табандатқан теңдеуiне тәуелдi [47].

Ноғатықты кешендi (күрделi) тыңайтқыштармен өңдеуде жоғары тиiмдiлiгі анықталған. Сонымен қатар егіс алдында диаммофос тыңайтқышының арттықшылығы мен сапасында, ал–үш еселi нитрофоска түрiндегі кешендi тыңайтқыштар жақсы қолданылады [58].

Минералдық тыңайтқыштарды толық мөлшерде ноғатыққа енгізу алдында (қоректік заттардың кг/га) есептеу әдiсі шығарылуы керек, себебі есептеу әдiсінде үлкен дәрежеде дақылдардың биологиялық ерекшелiктерi ескерiледi және топырақ-климаттық жағдайы, жекелiкте, топырақтың қоректiк заттары және топырақ пен тыңайтқыштардағы қоректік заттардың коэффициент құрамының қолданылуы [57].

Ноғатықты көбінесе астық дақылдарымен–сұлымен, арпамен аралас түрінде, жатып қалмау мақсатында өсіреді. Сонымен қатар негізінде өсімдіктердің өсуі мен дамуына минералдық тыңайтқыштар әр түрлі әрекет жасайды, әсiресе азотты тыңайтқыштар. Дәнді–дақылдармен аралас өндіруде ең жоғары өнімділігі аралас дәндi–дақылдар есебiнен толық минералдық тыңайтқышты қамтамасыз етедi. Ноғатық пен сұлы аралас егісінде, ноғатық өседі және әлсіретеді. Сондықтан ноғатық пен асық дақылдарының қоспасында азотты тыңайтқыштардың мөлшері–30 кг/га (аз дегенде 1/2 жоспарлы қоспа өнімінің шығуы) аспауы қажет [54].