Таќырып. Монополиялыќ бјсеке: ќызметтер ґндірісініѕ кґлемі мен баєасын аныќтау

Дјріс жоспары:

1. Жетілген жјне жетілмеген бјсекелестік

2. Жетілмеген бјсекелестіктіѕ басќа формалары

Тїйінді сґз. Жетілген жјне жетілмеген бјсекелестік, Монополиялыќ бјсеке

Јрбір фирманыѕ мінез-ќўќына ол ќызмет атќарып отырєан нарыќтыѕ сипаты мен тїрпаты јсер етеді. Нарыќтыѕ тїрпаты ґнімніѕ тїріне, ондаєы фирманыѕ санына, салаєа ену жјне шыєу кедергілерініѕ болуы немесе болмауына тјуелді болады.

Сўраныс пен ўсыныстыѕ ґзара байланысы нарыќта жїзеге асады. Нарыќтыќ ќатынастар жїйесінде сатушылар мен сатып алушылар кґптеген бјсекелес нарыќтарда игіліктермен еркін алмаса алады. Бјсекелестік -ќоєамныѕ барлыќ экономикалыќ мјселелерін шешетін механизм болып табылады. Бўл ґндірушілер мен сатып алушылар арасындаєы кірістіѕ жоєары кґлемін алудаєы баќталастыєы.

Бјсекелестік жїзеге асатын жаєдайды есепке ала отырып, экономистер нарыќтыѕ бірнеше ќўрылымын ерекшелейді. Нарыќтыќ ќўрылым сатушылардыѕ (сатып алушылардыѕ) баєа мен сату (сатып алу) мїмкіндіктері мен санын есепке алуды ќарастырады. Сондыќтан экономикалыќ теорияда нарыќтыќ ќўрылымныѕ тґрт тїрпатын ќарастырады: "жетілген бјсекелестік", "монополия", "монополистік бјсекелестік", "олигополия".

Жетілген бјсекелестік. Оныѕ ерекше ќасиеттері мен кемшіліктері.

Жетілген бјсекелестік бірдей тауарларды сатушылар мен сатып алушылар кґп болєанда пайда болады да, сондыќтан оныѕ ешќайсысы тауар баєасына јсер ете алмайды.

Бўл жерде баєа ќызмет етуіне байланысты нарыќтыќ заѕєа сјйкес сўраныс пен ўсыныстыѕ еркін ойыны арќылы аныќталады. Нарыќтыѕ осы тїрін "еркін бјсекелестік нарыєы" деп атайды. Сатып алушылар мен сатушылар саныныѕ кґп болуы олардыѕ ешќайсына нарыќ туралы кґп мјлімет алуына мїмкіндік бермейді. Сатушы нарыќќа келгенде ќалыптасќан баєа деѕгейімен кездеседі, оны ґзгерту ќолынан келмейді, ґйткені нарыќ баєаны јрбір уаќыт кезеѕінде ґзі аныќтап отырады. Мўндай жаєдайларда жаѕа сатушыларєа бўрынєы сатушылармен теѕ жаєдайда ґнім ґндіруге мїмкіндік беріледі. Екінші жаєынан сатушылар еркін тїрде нарыќќа ене алады. "Нарыќтыѕ" орналасу еркіндігі нарыќтаєы ґндірушілердіѕ саныныѕ їнемі ґзгеруіне жаєдай жасайды, ќалєан ґндірушілердіѕ нарыќты баќылауєа мїмкіндігі болмайды, ґйткені олар ґте кґп ўсаќ ґндірісті кґрсетеді.

Енді жетілген бјсекелестік нарыєыныѕ негізгі сипаттары:

- ўсаќ сатушылар мен сатып алушылар саны кґбейеді;

- ґндірілетін ґнім барлыќ ґндірушілерге бірдей жјне тўтынушылар тауарды сатып алу їшін кез келген сату шыны таѕдау мїмкіндігі бар;

- баєа мен сату - сатып алу кґлемін баќылай алу мїмкіндігініѕ болмауы, осы шамалардыѕ јсерінен їнемі ґзгеруіне жаєдай жасауы;

- нарыќќа "ену" мен нарыќтан "шыєудыѕ" толыќ еркіндігі.

Наќты экономикада жетілген бјсекелестік тјжірибеде кездеспейді, тек теориялыќ мјнде єана болады. Ол "ерекше" ќўрылымды кґрсетеді, еркін бјсекелестік абстрактылы ой ретінде єана ќалыптасады.

Бјсекелестік ґндірушілерді нарыќты игеру маќсатында ўсынылатын тауар мен ќызмет тїрлерін їнемі жетілдіруге ынталандырады. Ол сатуєа ўсынылєан ґнімніѕ тїр-тїрін кґбейту, кеѕейту, тауар мен ќызметтіѕ жаѕа тїрлерін жасау жјне жеке ґнімді жетілдіру есебінен жасалады.

Ґндірушілер нарыќтаєы сатып алушылар їшін їнемі кїреседі. Мўндай кїрестіѕ нјтижесі тўтынушылар сўранысын жан-жаќты зерттейтін жјне тауарды ґткізудіѕ жаѕа формалары мен јдістерін ќўрайтын ґткізуді ынталандыру саясаты болып табылады. Мўныѕ бјрі бір жаєынан фирмалардыѕ пайдасын кґбейтсе, екінші жаєынан сатып алушыныѕ барлыќ ќалауы мен ѕажеттіліктерін ќанаєаттандырады. Нјтижесінде тўтынушы да, жалпы ќоєам да жеѕіске жетеді.

Жетілген бјсекелестіктіѕ ерекше ќасиеттері. Жетілген бјсекелестік жаєдайында ўзаќ мерзімді уаќытта шекті кіріс = шекті шыєын = баєа теѕдігі саќталады.

Јрине, ќысќа уаќыт кезеѕінде жетілген бјсекелестік жаєдайында фирма кґп пайда алуы немесе шыєынєа ўшырауы мїмкін. Біраќ, ќзаќ мерзімді кезеѕге бўл шарт ќолайсыз, ґйткені салаєа еркін кіріп жјне одан еркін шыєу жаєдайында ґте жоєары пайда кґлемі осы салаєа басќа фирмалардыѕ кіруге деген ќызыєушылыєын туєызады, пайдасыз фирмалар жеѕіліске ўшырап, саладан шыєып кетеді.

Экономикалыќ теорияда бўл парадокстыѕ келесі тїсініктемесі бар. Жетілдірілген ресурстардыѕ иелері їлкен сыйаќы алады деп ќарастырылады. Мысалы, жоєары дјрежеде маманданєан жўмысшылар жоєары жалаќыны алады, жетілдірілген машиналарєа їлкен жоєары баєаны тґлеу керек жјне т.б. Осылайша, тиімдірек ресурстар есебінен алынєан барлыќ їнем оларды тґлеуге жўмсалады. Бўл барлыќ бјсекелес саладаєы шыєындар теѕдігі тенденциясын тїсіндіреді.

Жетілген бјсекелестіктіѕ кемшілігі. Жетілген бјсекелестік тўтас нарыќтыќ экономика сияќты біршама кемшіліктерге ие. Жетілген бјсекелестік ресурстарды тиімді бґлу мен тїтынушылардыѕ ќажеттіліктерін барынша ќанаєаттандыруды ќамтамасыз етеді деп айта отырып, оны тґлем ќабілеті бар ќажеттіліктерден, бўрын ќалыптасќан аќшалай кірістен пайда болатындыєын ўмытпау керек. Бўл мїмкіндіктер теѕдігін ќўрайды, біраќ нјтиже бермейді. Жетілген бјсекелестік тек орны толтырылатын шыєындарды єана есепке алады. Меншік ќўныныѕ жеткіліксіз ґзгешелігі жаєдайында фирмалар есепке алмайтын пайдалар да болады, оларды ќоєам жїзеге асырады.

Жетілген бјсекелестік тўтынушыларєа ќанаєат јкеле отырып аныќ бґліне алмайтын, баєаланбайтын жјне јрбір тўтынушыєа жеке "дана" сатылмайтын ќоєамдыќ игіліктер ґндірісін ќарастырмайды. Бўл ґртке ќарсы ќауіпсіздік, ўлттыќ ќауіпсіздік жјне т.б. осы сияќты ѕоєамдыќ игіліктерге ќатысты.

Фирмалардыѕ кґп санын ќарастыратын жетілген бјсекелестік єылыми-техникалыѕ прогресті жеделдетуге керекті ресурстар концентрациясын ќамтамасыз ете алмайды. Бўл еѕ алдымен іргелі зерттеулерге, єылыми жјне капиталды топтастырушы салаларєа ќатысты.

Жетілген бјсекелестік ґнімді ќалыптандыру мен стандарттауєа септігін тигізеді. Тўтынудыѕ жоєары деѕгейіне жеткен ќазіргі замандаєы ќоєамда јр тїрлі талєамдар дамуда. Тўтынушылар тауардыѕ тек ќана пайдалану маѕызына єана емес, сонымен ќатар оныѕ безендірілуіне, дизайны мен жеке адамныѕ ерекшеліктеріне байланысты бейімдеу мїмкіндіктеріне де кґѕіл аударады. Біраќ мўныѕ бјрі ґнімдер мен ќызметтердіѕ саралану жаєдайында єана мїмкін, ал оларды ґндіруде шыєындар жоєарылайды.

2. Жетілмеген бјсекелестіктіѕ басќа формалары

Баєалыќ кемсітушілік. Жетілмеген бјсекелестіктіѕ формалары алуан тїрлі. Тўтынушыєа еѕ ќолайсызы баєа кемсітушілігімен айналысатын монополия. Баєа кемсітушілігініѕ мјні мынада. Фирма бірдей тауарларды тўтынушыєа олардыѕ тґлем ќабілетіне байланысты јр тїрлі баєада сатады. Бўл келесі шарттар бойынша жїзеге асады:

1. Егер сатушы оєан ґндіріс пен баєаєа баќылау жасауды ќамтамасыз ететін монополиялыќ биліктіѕ жоєары деѕгейіне ие болса.

2. Нарыќы саралау мїмкін болса, яєни баєа бойынша сўраныстыѕ икемділік дјрежесін ерекшелейтіндей етіп сатып алушыны јр тїрлі топтарєа бґлу.

3. Егер де тауарды арзанєа сатып алушы оны кейіннен ќымбатќа ала алмаса, баєа тґмендегілерге байланысты ерекшеленеді:

• тауар мен ќызметтіѕ сапасына;

• тўтыну кґлеміне (кґтерме сатып алушыларєа жеѕілдіктер);

• сатушыєа мјлім болса сатып алушыныѕ кірісіне;

• сатып алу уаќытына (кїндізгі немесе тїнгі уаќыт, демалыс немесе жўмыс кїндері жјне т.б.).

Осылайша, бірдей тауарєа бірнеше баєа ќойылады жјне баєадаєы айырмашылыќтыѕ шыєын айырмашылыєымен ешќандай байланысы жоќ болады. Бір ќараєанда баєалыќ кемсітушілікті пайдаланып ќызмет атќарып жатќан фирмалар жоќ сияќты. Біраќ наќты ґмірде мўндай іс-јрекеттіѕ элементтері кґптеп кездеседі. Бўл кинотеатрдаєы кїндізгі жјне кешкі сеанс билеттерініѕ баєасы, фирмалар мен їй шаруашылыєыныѕ электр энергиясына тґлейтін тґлемі жјне т.б. Бўл жаєдайлардыѕ барлыєында кемсітушілік бойынша ќызмет атќаратын фирмалар тўтынушылыќ артыќ ќаражаттардыѕ бір бґлігін иеленеді.

Монопсония. Ґндірушілер тарапынан болатын монополиямен ќатар, сатып алушы тауарды еѕ тґменгі баєада сатып алуєа мїдделі жјне осындай мїмкіндіктерге ие. Мўндай жаєдай ґнімін тек ќана мемлекет сатып алатын јскери ґнеркјсіпке тјн. Біраќ мемлекет ґзініѕ осы артыќшылыєын їнемі пайдаланбайды. Кґбінесе монопсониялыќ артыќшылыќ жергілікті нарыќтарда жїзеге асырылады. Мысалы, аудандаєы ауыл шаруашылыєы ґнімдерін ґѕдейтін жалєыз кјсіпорын фермерлерге ґзініѕ тґменгі монополиялыќ баєасын таѕады.

Монопсонист фирманыѕ пайда кґрсеткіштерін арттыру тепе-теѕдігі шекті кіріс пен шекті шыєынныѕ теѕдігініѕ јмбебап жаєдайында ќалыптасады. Егер ўсыныс ќисыєыныѕ кґлбеуі оѕ болса, онда шекті шыєын ќисыєы одан жоєарыраќ ґтеді. Сонда монополист фирма ґзініѕ билігін пайдалана отырып сатып алу кґлемін QЕ тепе-тевдік деѕгейінен QM-ге дейін ќысѕартады, ол баєанын, БЕ-ден Бм-ге тґмендеуіне јкеледі (4-2 сурет). Осылайша монсопсионистіѕ ґнімді сатып алу шыєындары (бўл јрине, ґндірістік ресурстар) жетілген бјсекелестік жаєдайынан тґмен болады.

Ќазаќстан Республикасыныѕ халыќаралыќ еѕбек бґлінісініѕ жїйесіне енуі мен жаћанды бјсекеніѕ ќысымына тґтеп бере алу мїмкіншіліктері инновациялыќ шараларды дўрыс ўйымдастырып, оны іске асыра білуіне байланысты. Олай болмаєан жаєдайда бјсекеге ќабілеттіліктіѕ барлыќ деѕгейлерінде: тауарлыќ, фирмалыќ, салалыќ жјне мемлекеттік ауќымда олар ќосымша ќўны жоєары бјсекелік артыќшылыќтары бар ґнім ґндіруде кґптеген кедергілерге соќтыєады.

Елбасы Н. Назарбаевтыѕ 2004 ж. Ќазаќстан халкына жолдауында инновациялык дамудыѕ, яєни ўлттыќ инновациялыќ жїйені ќалыптастыруєа баєытталєан жаѕа экономикалыќ саясаты белгіленген. Республикамыздыѕ 2003-2015 жж. индустриалды-инновациялыќ дамуы Стратегиясыныѕ басты маќсаты тўраќты ґсім траекториясына шикізаттыќ баєыттан сервистік – технологиялыќ экономикаєа кґшіру маќсатында ґндіріс салаларын диверсификациялауєа негізделген. Яєни бўл мјселелерге ўлттыќ ауќымда кґѕіл бґліне бастады. "Їшінші мыѕжылдыќтаєы єылым" айдарымен ґткен халыќаралыќ конференцияда Елбасы: " Жана жїзжылдыќтаєы тўракты даму стратегиясы отандыќ єылым жетістіктеріне ресурстарды їнемдейтін жјне экологиялык таза технологиялар негізінде єылыми сиымдылыєы жоєары жјне бјсекеге ќабілетті ґнім ґндіруге байланысты екендігі кїмјнсіз", деп атап ґтті. Жетілген экономика деп жаѕа, јрі кїрделі салаларда бјсекеге тїсе алатын экономиканы атайды, ал бўндай жетістіктерге тек инновациялык ќарќынмен єана ќол жеткізуге болады.

"Инновация" ўєымы аєылшынныѕ "innovation" сґзімен ўєымдас жјне жаѕалыќтар енгізу деген маєынаны білдіреді. Бўл терминге Оксфордтыѕ тїсіндірме сґздігінде тґмендегіше ауќымды маєына берілген: "Конструкциялаудыѕ, тауар ґндірісі немесе оны ґткізудіѕ кез-келген жаѕаша јдісі, бўны енгізген инноватор немесе компания ќандай да бір бјсекелік артыќшылыќќа ие болады. Патенттерді ќолдана отырып табысќа ќол жеткізген инноватор уаќытша монополист болєанымен, ќандай да бір мерзімнен кейін бјсекелестер де табысты нарыќќа кірудіѕ јдісін табады. Кейбір компаниялар ґнімніѕ жаѕаша тїрін ќалыптаскан сўранымєа ќарай бейімдесе, басќалары жаѕа нарыќтар ќўрай алатын технологиялыќ жаѕалыќтар енгізіп отырады".

Егер ќандай да бір салада бір ґнімді басќа ґнім тез алмастырып отырса, онда фирмалар ґзініѕ техникалыќ артыќшылыќтарын саќтап ќалып, ґз ґнімдерін бјсекелестерге ќараєанда шапшаѕ енгізу їшін ЄЗТКЖ-на кґп уаќыт пен ќаржы жўмсап отыруы тиіс, яєни инновациялыќ стратегияларды ўстанып отыру фирмалардыѕ нарыќтаєы ґміршеѕдігін аныќтайды. Сонымен ќатар саладаєы тјжірибе ќисыєы ќиєаш болса, жаѕа ґнімді еѕ алєаш енгізіп, басым нарыќтыќ їлеске ќол жеткізген фирмалар ґндіріс шыєындарын тґмендетуге негізделген бјсекелік артыќшылыќтарды да ќолдана алады

Технологиялыќ инновацияларєа ґндірістік аяда еѕ алєаш рет зерттеу жїргізген єалым И. Шумпетер еді. Ол ґзініѕ "іс-керлік белсенділік циклдері" ілімінде экономикалыќ дамудыѕ ќозєаушысы кјсіпкердіѕ инновациялыќ јрекеттері деп кґрсетті. Яєни кјсіпкер экономика мен экономикалыќ ґсімнін бјсекелік тўрєыдаєы ќўрылымдыќ ґзгерісініѕ кайнар кґзі. Жалпы инновацияларды ґнім ґндірудіѕ кез-келген кезеѕінде енгізуге болады. Инновациялыќ ґзгерістер технологиялыќ процесстерден басќа жабдыќтар мен ќўралдардыѕ жанаша тїрлерін енгізу мен тўтынушыларєа тауарды сатуєа дейін жјне сатудан кейін ќызметтіѕ ерекше, жанашыл тїрін кґрсете отырып, дифференциацияланєан бјсекелік артыќшылыќтарєа ќол жеткізудіѕ басты шарты.

Инновацияларды шартты тїрде екі денгейде ќарастыруєа болады:

1. Ґндіріске алєаш рет енгізіліп отырєан жаѕалыктар, идеялар – ал бўларды енгізіп отырєан инноваторлар жоєарєы деѕгейдегі бјсекелік артыќшылыќтарєа ќол жеткізе алады.

2. Имитатор – фирмалар енгізіп отырєан ќайталанбалы ноу-хау немесе жаѕалыќтар.

Бірінші деѕгейдегі инновациялар мекемелердіѕ барлыєында жаппай ќолданыс таба алмауы ыќтимал. Екіншісі ќатаѕ бјсеке талаптарына тґтеп бергісі келетін фирмаларда ќолданыс табуы керек.

Ќазіргі кезе экономикалыќ байланыстармен катар аќпараттар мен технологиялардыѕ да жаћандыќ сипатќа ие болуы ішкі нарыктаєы бјсеке мен халыќаралыќ бјсекеге де сјйкесінше ґзгерістер енгізіп отыр. Мўны тґмендегі тенденциялардан байќауєа болады:

• бір текті ґнім ўсынып отырєан жабдыќтаушылар сыбайлас мекемелермен ґндірістік байланыстарын ныєайта отырып, шыєындарын барынша азайтуєа ўмтылысы;

• мекемелердіѕ бјсекеге ќабілеттілігін кґтеру маќсатында тік интеграция жїргізе отырып, ќўндылыќтар шынжырын жетілдіруі;

• нарыќтаєы бјсеке интенсибтілігініѕ кїшеюіне байланысты ґз фирмаларыныѕ мїдделерін ќорєауєа баєытталаєан стратегиялыќ альянстардыѕ жјне диверсификация негізінде ќўрылєан конгломераттардыѕ кґбеюі.

Біздін пікірімізше, ўлттыќ экономикадаєы инновациялык белсенділік ќана ґнеркјсіптіѕ жетекші факторы бола алады. Бўл мјселе жґнінде ресейлік экономистердін дўрыс пайымдауынша "ресейлік экономиканыѕ бјсекеге ќабілеттілігініѕ кґп факторлы мјселелері жана-жаќты баєытта ќарастырылуы тиіс. Бўл факторлардыѕ ішінде жетекші орында инновациялыќ факторлар тўр, ґйткені дјл осы факторлардыѕ ыќпалымен экономиканы ќўрылымдыќ тїрде ґзгертуге болады.