Нарыќтыќ тепе-тендік

Тїйінді сґздер: сўраныс, сўраныс заѕы, сўраныс ќисыєы, шекті пайдалылыќ принципі, альтернативті тауарлар, жеке жјне нарыќтыќ сўраныс, ўсыныс, ўсыныс заѕы, ўсыныс ќисыєы, нарыќтыќ тепе-теѕдік.

1. Нарыќтыќ экономика сўраныс пен ўсыныстыѕ бітпейтін ґзара јрекеттестігімен сипатталады. Сўраныс дегеніміз -адамдардыѕ тауар сатып алуєа талабы мен ќабілеттілігі. Баєа мен баєадан тыс факторлар сўранысќа ыќпал тигізеді. Сўраныс заѕы - сўраныс кґлемініѕ баєаєа кері тјуелділігі деп білеміз: тауардыѕ баєасы неєўрлым тґмен болса, тауар сўранысы соєїрлым жоєарылайды. Сўраныстыѕ ќисыќ сызыєы - сўраныс заѕыныѕ графикалыќ бейнеленуі. Сўраныстыѕ баєаєа кері тјуелділігі мына себептерге байланысты: 1) баєа тґмендегенде сатып алушылар саны кґбейеді; 2) тўтыну-шыныѕ сатып алу ќабілеті ґседі; 3) арзандаєан тауардыѕ ќосымша бірліктерін сатып алу тиімді болады. Баєа јсері сўраныс шамасын ґзгертеді де, сўраныстыѕ кисыќ сызыєы бойынша (В) кґрінеді. Баєадан тыс факторлар сўраныстыѕ ґзін ґзгертеді жјне сўраныс ќисыєын он жаќќа (ґскен жаєдайда) яєни сол жаќќа (тґмендегенде) ысырады.

Ўсыныс дегеніміз - сатушыларлыѕ рынокќа тауарларды сату їшін ўсынудаєы талабы мен кабілеттілігі. Ўсынысќа баєа жґне баєадан тыс факторлар јсер етеді. Ўсыныс заѕы -ўсыныс шамасыныѕ баєа деѕгейін тікелей тјуелділігі: баєа жоєарылаєан сайын, рыноктаєы ўсыныс шамасы ўлєаяды. Ўсыныстыѕ ќисыќ сызыєы - ўсыныс заѕыныѕ графикалыќ сепнеленуі. Баєадан тыс факторлар ўсынысты ґзгертеді де, їсыныстыѕ ќисыц сызыгы оѕ жаќќа (ґскен жаєдайда), сол жаќќа (тґмендегенде) ыєыстырылады.

Сўраныс пен ўсыныстыѕ ґзара јрекеттестігі баєа механизмі мен бјсеке негізінде іске асырылады. Бўл сўраныс мен ўсынысты теѕестіріп, тепе-теѕ баєаныѕ ќїрылуына јкеліп соєады. Егер нарыќтыќ баєа тепе-теѕдік баєадан артыќ болса, артыќ ўсыныс (артылып ќалу) пайда болады, немесе ўсыныс шамасы тауар сўранысынан асып кетеді.Егер нарыќтыќ баєа тепе-теѕ баєадан тґмен бекітілетін болса, ќанаєаттанарлыќсыз сўраныс (танылык) пайда болады, бїл жаєдайда сўраныс шамасы ўсыныс шамасынан басым болады.

Сўраныстыѕ ќисыќ сызыєы бойынша ќозєалу баєаныѕ ґзгеруіне орай сўраныстыѕ ўлєаюын білдіреді

Баєадан тыс факторлардыѕ јрекеті нјтижесінде сўраныс ґзгереді (ќисык сызыктыѕ ысырылуы). Оѕ жаќќа ыєысуы - сўраныстыѕ ўлєаюы сол жаќќа ыєысуы - сўраныстыѕ азаюы. Сўраныс - белгілі бір тауардыѕ баєасына тўтынушыныѕ тґлем мїмкіндігініѕ жетуі. Бїл терминніѕ экономистер їшін маѕызы зор. Сўраныс, белгілі уаѕыт аралыєында јрбір мїмкін баєа деѕгейінде тўтынушылар сатып алуєа дайын ґнім кґлемін кґрсететін, график арќылы сипатталады. Тґмендегі кестеде сўраныстыѕ бірнеше мїмкіндіктері керсетілген.Онда јр тїрлі баєа деѕгейінде сўраныс пайда болєан ґнім саны мен тўтынушылардыѕ сатып алатын ґнімініѕ кґлемі кґрсетіледі.

Бўл заѕныѕ негізінде не жатыр? Бўл сўраќќа жауап беру їшін негіздеудіѕ бірнеше деѕгейін ќарастыру керек.

1. Ќарапайым баќылаудыѕ ґзі сўраныс ќисыєыныѕ дўрыстыєын растайды. Белгілі ґнімді кґбінесе, жоєары баєаєа ќараєанда, тґменгі баєада кґбірек сатып алады. Сауда-саттыќ жасау кезінде тўтынушылар їшін баєа кедергі болады. Бўл кедергі жоєары болєан сайын олар аз ґнім кґлемін сатып алады, керісінше, баєа кедергісі тґмен болєан сайын олар ґнімніѕ кґп кґлемін сатып ала алады. "Тґмендетілген сауда кїндерін" жїргізу сўраныс заѕына негізделген еді. Кјсіпорындар ґздерініѕ ќорларын баєаны жоєарылату арќылы емес, баєаны тґмендету арќылы ќысќартады.

2. Белгілі бір мерзімде сатып алушыныѕ сатып алєан јрбір келесі ґнімдерінен ґздеріне алатын ќанаєаты мен пайдалылыєы тґмендейді. Осылайша, кемитін шекті пайдалылыќ принципі бойынша јрбір ґнімніѕ келесі бірлігі аз пайда јкеледі.

Сондыќтан да тўтынушы ґнімнін, келесі бірлігін оныѕ баєасы тґмендегенде єана сатып алады.

3. Талдаудыѕ жоєарєы деѕгейінде сўраныс заѕын кіріс пен алмастыру јсерлері арќылы тїсіндіруге болады. Кірістіѕ јсері еѕ тґменгі баєада адамдарєа басќа альтернативті тауарларды алуєа кедергі келтірмей, ґнімніѕ кґп кґлемін алуєа мїмкіндік беріп, ґнімніѕ баєасыныѕ тґмендеуі тўтынушыныѕ аќшалай кірісініѕ сатып алушылыќ ќабілетін жоєарылатады. Сондыќтан ол осы ґнімніѕ кґлемін бўрынєыєа ќараєанда кґбірек сатып алуєа ќабілетті, ал ґте жоєары баєа ќарама-ќарсы нјтижеге јкеледі. Алмастыру јсері салыстырмалы ќымбат тауарлардыѕ орнын алмастыратын тґменгі баєадаєы тауарларды алуєа адамдарды ынталандыру арќылы сипатталады. Тўтынушылар ќымбат ґнімдерді арзан ґнімдермен алмастыруєа дайын. Мысалы, сиыр етініѕ баєасыныѕ тґмендеуі тўтынушы кірісініѕ сатып алушылыѕ ќабілетін жоєарылатып, сиыр етініѕ кґп кґлемін алуєа мїмкіндік береді (кірістіѕ јсері). Сиыр етініѕ баєасы ґте тґмен болєанда оны шошќа, ќой, жылќы еттеріне ќараєанда кґп сатып алады (алмас­тыру јсері). Кіріс жјне алмастыру јсерлері бірігіп тўтынушыны жоєары баєадаєы емес, тґменгі баєадаєы ґнімніѕ кґп кґлемін сатып алуєа ынталандырады. Кіріс јсері мен алмастыру јсері бір-бірін толыќтырады.

Сўраныс ќисыєы. Ґнім баєасы мен сўраныс шамасыныѕ арасындаєы кері байланысты ќарапайым екі ґлшемді график арќылы кґрсетуге болады. Бўл процесті графикке жоєарыдаєы кестедегі бес "баєа-сан" нўсќаларын орналастыру арќылы кґрсетейік.

Мысалы, "баєа" 5000 тг болєанда сўраныс шамасы 10 ц болса, мўндаєы јрбір нїктеде тўтынушыныѕ осы баєаєа сатып алуєа дайын наќты баєа мен ґнімніѕ сјйкес кґлемін кґрсетеді. Осындай жолмен алынєан ќисыќ сўра­ныс ќисыєы деп аталады. Баєа мен сўраныс шамасы арасындаєы байланыс кері болєаннан соѕ сўраныс ќисыєы тґмен жјне оѕєа ќарай жылжиды.

Жеке жјне нарыќтыќ сўраныс. Осы уаќытќа дейін біз мјселені жеке тўтынушы тарапынан ќарастырып келдік. Бјсекелестік жаєдай бўл мјселені нарыќта кґптеген сатып алушылар тарапынан ќарастыруды талап етеді.

2. Ўсыныс пен сўраныс тїсінігін, їй шаруашылыєыныѕ ґнімді сатып алу туралы шешімі мен ґндірушініѕ оны сату туралы шешімдері, нарыќта наќты сатып алынатын ґнім баєасы мен санын ќалай аныќтайтынын тїсіну їшін біріктіріп кґрейік. 2-6 кестеніѕ (1) жјне (2) баєанасында 2-5 кестедегі бидайдыѕ нарыќтыќ ўсыныс шкаласы кґшірілген, ал (2) жјне (3) баєана 2-3 кестедегі бидай сўранысыныѕ шкаласын кґрсетеді. Мўнда біз бјсекелестік жаєдайды есепке алєанымыз жґн.

Осы жаєдайда біздіѕ алдымызда мынадай сўраќ туындайды. Бес баєаныѕ ішіндегі ќайсысы бидай сатылатын нарыќтыќ баєа болады? Бўл сўраќты 2-6 кесте арќылы ќарапайым тјсілмен шешіп кґрейік.