Магматизм, магмалық денелер

Магматизм жер қыртысының құралуында атқаратын ролі зор.

Жер қыртысынын құрайтын тау жыныстарының 95%-і магмалық процестредің нәтижесінде пайда

болады.

Магманың негізгі құрамы силикаттық балқыған қою заттар, ұшпалы компонентердің молшері

12%-ке дейін жетеді (су буы, күкірті қосындылар, көмірқышқыл газы, сутегі, азот), 88% жер

қыртысында кездесетін химиялық элементер болып саналады (оттегі, кремний, алюминий, темір,

кальций, магний, калий, натрий)

Ұшпалы компонентер магманың қоюлығын азайтып, оның қозғалу немесе жылжу жылдамдығың

өсуіне әсерін тигізеді.

Магматизм:

· Интрузивті магматизм

· Эффузивті магматизм

Интрузивті магматизм жердің ішкі қабаттарында пайда болады.

Эффузивті магматизм жердің беткі қабаттарында пайда болады.

Магмалық денелердің сырт көрінісі ір түрлі болып көрінеді.

Эффузивтік жыныстар жер бетінде лава тасқындары мен лавалық жамылғылар түрунде түзіледі

немесе лавалық құмбездер мен конус пішінді шындар құрайды.

Интрузивтік жыныстар жер қыртысының терең қабаттарында кристаллданған жағдайда

бұрыс жатысы ірі денелер (баттолит, шток), жыныстардың көне жатыс жағдайына сәйкес

орналасқан денелер (лакколит, факолит, силл), бұрыс жатысы кішігірім денелер (дайка, желі,

некк) кездеседі.

Батолиттер («батос» терендік деген мағынада) көлемі жүз км.ден астам, тік бағыты бес он

км.ден аспайт.

Құрамы граниттер мен гранодиориттерден тұрады.

Штоктар цилиндр пішінді, батолиттерден кіші болып келеді.

Лакколиттер («лакос» шұнқыр деген мағынады») шөгінді қабаттар арасында диаметрі жүз

метірден бірнеше километрге дейін жететін санырауқұлақ пішінді денелер құрайды.

Лаполиттер («лопос» табақ деген мағынада) шөгінді қабаттар арасында құрамы негізгі

магмадан суына келе қатайып жайпақ пішінді болып келеді.

Факолиттер («факос» жасымдық дене деген мағынада) көбінесе қатпарлы құрылымдардың

иілімдерінде кол орақ тәрізді пішінде қалыптасады.

Дайкалар («дайка»шотландия тілінде қабырға деп аталды) жер қыртысының жарықтары мен

жарықшактарын толтыра өскен тау жыныстары түрінде тік қабырғалы интрузиалық кішігірім

денелер құрайды.

Некктер (мойын деген мағынада) диаметрі бірнеше метрден бір жарым км.ге дейін жетеді.

Интрузиалық денелер әр түрлі терендікте қалыптасады. Батолиттер мен штоктар терең қабаттарда

түзіледі, оларды аббисальдық деп, ал қалғандары жер қыртысының жоғаргы қабаттарында

түзілетін болғандықтан гибаббисальдық денелер деп аталады.

Ронов пен Ярошевскийдің есептеулері бойынша, жер қыртысын жалпы көлемін 10,4%

ГРАНИТТЕР, 11,2% ГРАНОДИОРИТТЕР МЕН ДИОРИТТЕР, 42,2% ГАББРО, БАЗАЛЬТАР,

0,2 % ДУНИТТЕР МЕН ПЕРОДИТТЕР.

Магманың дифференциалдық жіктелуі деп, біртекті алғашкы балқыманың химиялық құрамына әр

түрлі фракцияларға бөлініп, соған сәйкес олардан минералдық құрамы өзгеше әр түрлі тау

жыныстарының түзілуінін айтады.

Ликвациялық процесс кезінде магма құрамына және меншікті салмағына қарай өзара

араласпайтын екі түрлі фракцияға ажырайды: ауыр салмағы темірлі магнийлі қосындылар төмен

қарай ағып ығысыды, ал салмағы женілірек қышқылды қосындылар жоғарғы қабаттарда

жиналады.

Кристаллизацилық дифференциация магманың кристаллдарға жіктелуімен аяқталады.

Гибридизация деп, магмамен жапсарлас жынымтардың ыстық магма әсеріне байланысты

жартылай балқып әртүрлі өзгерістерге ұшырауын айтады.