Эмоция функциясы

Эмоциялар биологиялық маңыздылығы олар оны қанағаттандырудан мүмкіндігі, қажеттілігі туындады, адам тез оның ішкі жағдайын бағалауға мүмкіндік береді екен. Эмоцияның биологиялық маңыздылығы туындаған қажеттілік пен оның қанағатттандырылуын бағалауға мүмкіндік береді. Мысалы, табиғи тамақтану қажеттілігінде ақуыз, май, көмірсу, дәрумендер, тұз және т.б.санымен сәйке эмоция арқылы анықтаймыз.Бұл тәжірибеде аштық және тоқтық сезімі.

Эмоцияның бірнеше функциялар бар:

¾ Көрсетуші (бағалау)

¾ Қозғаушы

¾ Қолдаушы

¾ Қосушы

¾ Коммуникативтік.

Эмоцияның көрсетуші функциясы жалпы іс-шараларға баға беруді көрсетеді. Мұнда эмоция бүкіл организмді жаулап алады және эмоциялар бүкіл денесін жауып және, осылайша, оған ықпал етуші факторлар пайдалылығын және зиян анықтау және ол зиянды әсерлерін оқшаулау анықталады бұрын жауап, атап айтқанда, мүмкіндік береді дерлік лезде интеграция, олар жүзеге асырылатын барлық іс-синтезін, шығарады. Мысал ретінде адамның жарақат алғандағы мінез-құлқын келтіруге болады. Ауырсынуға бейімделе отырып, бірден ауыру сезімін азайтатын орнын табады. Адамның эмоционалды бағалау қабілетін қалыптастыруда индивидуальды уайымы ғана емес, басқа адамдармен араласу, өнер туындысының әсерінен, бұқаралық ақпарат құралдарынан туындайтын эмоциялық жанашырлық нәтижесінде қалыптасады.

Эмоцияның бағалаушы немесе көрсетуші функциясы қозғаушы функциямен тікелей байланысты. Оксфорд сөздігінің ағылшын тіліндегі «эмоция» сөзі франсуз тілінің «mouvoir» етістігінен алынған, «қимылға келтіру» деген мағына береді. Оны XVII ғасырдан бастап сезімдерін (қуаныш, тілек, ауыруы және т.б.) айтуда пайдалана бастаған. Эмоция мәселелерді шешудің, қажеттілікті қанағаттандырудың іздеу зоносын табады. Эмоциялық тәжірибе адамды іс-әрекетке қозғайтын, қажеттілікті қанағаттандыратын және оған қатынасының нысан образынан тұрады [13].

П. В. Симонов эмоцияның қолдаушы функциясын ажыратқан. Эмоцияның оқу процессіне және есте сақтауға тікелей қатысты екені белгілі. Эмоционалды реакцияны шақырушы елеулі жағдайлар тез арада және ұзақ уақытқа есте сақталады.

Табиғи жағдайдағы адамның іс-әрекеті және жануарлардың мінез-құлқы әр түрлі деігейдегі көптеген қажеттіліктермен айқындалады. Олардың өзара іс-қимылы эмоциялық әрекетте көрсететін мотивтер бәсекелестігінде көрінеді. Эмоционалды әрекет арқылы бағалау қозғаушы күшке ие және іс-әрекет таңдауды анықтауға болады [19].

Эмоцияның қосушы функциясы басым қажеттілікті анықтау нәтижесіндегі мотивтер бәсекелестігінде айқын көрінеді. Сонымен, экстремалды жағдайларда адамның табиғи өзін-өзі сақтау инстикті және этикалық нормада белгіленген әлеуметтік қажеттілік арасында бәсекелестік пайда болады, ол қорқыныш пен қарыз сезімі, қорқыныш пен ұят арасындағы бәсекелестік формасында көрінеді. Нәтижесі қоздырушы күш пен жеке қатынастарға байланысты.

Эмоцияның коммуникативтік функциясын қарастырайық. Мимикалық және пантомимикалық іс-әрекеттер адамға өзінің мазасыздығын басқа адамдарға көрсетуіне мүмкіндік береді, оларға өзінің белгілі құбылысқа, объектке және т.б. қатынысын жеткізеді. Мимика, жесттер, позалар, әсерлі тыныстар, интонацияның өзгеруі «адам сезімінің тілі» болып табылады, сөйлесуде тек ойлау ғана емес эмоция да қатынас құралы бола алады.

Негізгі фундаменталды эмоциялардың пайда болуымен көрінетін іс-әрекет реакциясының генетикалық универсалды кешендері анықталған. Генетикалық негізгі фундаменталды эмоциялар пайда білдіру әмбебап мінез-құлық кешендер анықталған. Зағип және көреген адамдардың мимикалық қимылы (күлкі, жылау бойынша) экспрессивті реакцияның генетикалық детерминациясы дәлелдейді. Зағип және көреген балалар арасындағы бет-қозғалыстарының айырмашылықтар шамалы. Бірақ үлкендерде мимика мәнерлі және жалпыланған болады, яғни зағиптарда сияқты жетілмеген емес, тіпті ресгрессияланған болып келеді. Сонымен қатар, мимикалық қимыл тек генетикалық детерминантты ғана емес, тәрбиелеу мен оқытуға тікелей байланысты. Эмоцияның көріну орталықтары және орталық топтары гипоталамуста орналасқан.

Эмоцияның коммуникативті функциясы сыртқы эмоция көрінуінің арнайы нейрофизиологиялық механизмді ғана емес, сонымен қатар мәнерлі қимылдарды оқуға мүмкіндік беретінмеханизм ұсынады. Және бұл механизм табылған. Маймылдардың нейрондық белсенділігін зерттегенде эмоциялық қимылға селективті жауап беретін бет мимикасында жеке нейрондардың белсенділігінің идентификациясын көрсетті. Маймылдардың бетіндегі қауіп-қатерге жауап беретін нейрондар жоғарғы уақытша қыртыста және бадамда анықталған. Эмоциялық көрінудің барлығы бірдей жеңіл идентифицирленбейді. Жеңіл табылғандары қорқыныш (зерттелгендердің 57%), сосын жирену (48%), таң қалу (34%). Осы мәліметтерге сәйкес эмоция ақпаратын аузы арқылы білдіреді. Эмоцияның идентификациясы оқыту нәтижесінде артады. Бірақ кейбір эмоциялар ерте жаста танылады. 3 жастағы балалардың 50%-ында суреттегі актерлардың күлкісіне реакция көрсеткен, ауыру эмоциясын 5-6 жастағы балалар көрсеткен [5].

Эмоция тек қимылдық реакцияларда ғана емес: мимика, жест, сонымен қатар бұлшықеттің тоникалық қозғыштық деңгейімен де көрінеді. Клиникада бұлшықет тонусы әсер етуші шара ретінде қолданылады. Көпшілігі жоғарғы бұлшықет тонусын эмоционалды жағдайдың теріс көрсеткіші (дискомфорт), дабыл жағдайы деп түсіндіреді. Невротикалық бұзылулары бар, ұрыс-керістен зардап шеккен адамдар басқаларға қарағанда қимылы көбірек болады. Р. Мальмо өзінің әріптестерімен бұшықет тонусының жоғарғы қозғыштығы бақылау тобына қарағанда психикалық ауру науқастарында болатынын анықтаған. Әсіресе патологиялық мазасыздануы бар психонервті науқастарда жоғары болады. Көптеген психотерапевтикалық қабылдаулар осы мазасыздықпен байланысты, мысалы, релаксация әдісі және аутогенді жаттығу. Олар өзін еркін ұстауға үйретеді, нәтижесінде тітіркенгіштік, мазасыздық, оған байланысты ауытқулар төмендейді.

Адамның эмоционалдық жағдайының өзгерістерінің ең сезімтал индикаторының бірі оның дауысы болып табылады.эмоционалды мазасыздықтың пайда болуын және белгілері бойынша (оң және теріс) ажыратуына мүмкіндік беретін арнайы әдістер қарастырылған. Ол үшін адам даусы магнитті лентаға жазылады, сосын жиілікті анализ жасауды. ЭЕМ көмегімен сөйлеу сигналы жиілікті спектрға айналады. Нәтижесінде эмоционалды мазасыздық айтылған сөздер мен дыбыстар жиілікті спектр көлемінде жоғары жиілік областына көтеріледі. Теріс эмоция спектральды энергия аралас спектрдыңтөмен жиілікті бөлігінде, ал оң эмоция жоғары жиілікті зонасында жиналады. Бұл әдіс 90 % жағдайда эмоционалды мазасыздықтың өсуін дұрыс анықтайды, және адам жағдайын анықтауда перспективті болып табылады.

Эмоцияның маңызды компоненті ретінде вегетативті жүйке жүйесінің белсенділігінің өзеруін айтуға болады. Эмоцияның вегетативті көрінуі айтарлықтай әр түрлі: терінің жауапты өзгерісі, жүрек соғысының жиілігі, қан қысымы, қан тамырлардың кеңеюі немесе тарылуы, тері температурасы, қанның гормоналды және химиялық құрамы, т.б.

Эмоционалды реакцияның ерекше тобы бас ми биотиктернің өзгеруін айта аламыз. Адамның эмоционалды жағдайы ЭЭГ-ның негізгі ритмдер: дельта, тета, альфа, бета қатынасты өзгеруінде көрініс табады. Эмоцияғам қатысты ЭЭГ өзгерістері маңдай аймағында нақты көрінеді. Кейбір мәліметтерге сәйкес оң эмоциясы басым адамдарда альфа-ритм және ЭЭГ бәсеңдеуімен, ал ашулы адамдарда бета-белсенділік тіркеледі.

Біздің барлығымызға бір кездері жағымсыз дене немесе эмоциялық факторлар әсер еткен, қысқаша айтсақ, басымыздан стресс өткіздік, стресс депрессия дамуының іске қосу механизмі.

Жабырқау көңіл-күй, кінә сезімі, дәрменсіздік сезімі, ойды жинай алмау немесе шешім қабылдай алмау, жұмысқа деген қызығушылықты жоғалту, тәбетті жоғалту, бас аурулары, ұйқының бұзылуы, нәпсі құмарлығының төмендеуі және тағысын тағылар секілді симптомдар Сіздің кәдуілгі мүмкіндіктеріңіз бен тілектеріңізге қайшы келетін болса, әрі ұзақ мерзімге созылған болса, Сізге білікті көмек пен ем қажет. Кейбір адамдар қыс маусымында, жарық аз болатын кезде депрессияға шалдығады. Депрессияның осы маусымдық түрін жеңілдету үшін күндіз көшеде көбірек уақыт өткізу қажет, әсіресе, күн жарқырап тұрған кезде, сонымен қатар дәрумендер қабылдау керек, олар Сізге осы күйден тезірек шығуға көмектеседі.

Сонымен, В6 дәруменін немесе бас миындағы зат болып табылатын серотонинді өндіруге қатысатын пиридоксинді қабылдау көңіл-күйдің жақсаруына ықпал етеді. Депрессия көбінесе фолий қышқылы жетіспейтін адамдарда кездеседі. Тиамин мен рибофлавин тапшылығы да депрессия синдромын қалыптастыруға өз үлесін қосады.

1.3. Жеке және реактивті мазасыздық

Адамның қалыпты өмірінің бұзылу формаларының бірі өзіндік эмоционалды жағдайымен шақырылған шиелінісі болып табылады. Жиі көрінетін жоғарғы эмоционалды шиелініс қорқынышпен, мазасыздықпен байланыста болады және тұрақты мазасыздыққа айналады. Мазасыздық жеке және жағдайлық түрінде кездеседі.

Бұл құбылысты зерттеуде мазасыздық түсінігінің психология саласында әр түрлі бағыттылығы қиындық тудырады.

Алғаш рет «мазасыздық» терминін психологияға З.Фрейд енгізген, «мазасыздықтың кейбір жағдайы - негізінен сексуалдық импульстардың жылжуы және басқа импульстармен трансформациясының нәтижесі» деп түсіндірді. Егер мазасыздық механизмінің психоаналитикалық трактовкасынан ауытқитын болсақ, Фрейдтің мазасыздықты кейбір психикалық жағдай деп түсінетінін байқауға болады[21].

Сол сияқты В.С. Мерлин мазасыздықты қауіп немесе психологиялық қақтығыс пайда болғанда, сонымен қатар, субъектке эмоционалды маңызы бар тітіркендіргішпен соқтығысқанда пайда болатын адамның уақытша эмоционалды жағдайы деп қарастырады. Осыған байланысты Мерлин бұл эмоционалды жағдайдың қиындығын көрсетіп, эмоционалды қысым жағдайы, жеке қауіп-қатерді кешу, сезімталдықтың жоғарылауы, өзіне қанағаттанбау және т.б мазасыздық компоненттерінің қатарын ажыратты. Осы мазасыздыққа жақын түсінікті Томкинс және Изардтың жұмыстарынан таба аламыз, мұнда мазасыздықты қорқыныш, қайғы, ұят, күнә сияқты эмоциялардың фундаментальды комплексі деп түсіндіреді. Ғалымдардың айтуынша, мазасыздық синдромына кіретін бұл эмоциялардың құрамы адамның индивидуальды ерекшеліктеріне және оның функциялануының нақты жағдайын, сонымен қатар, теріс эмоциялық реакция шақыратын қоздырғыштармен қақтығысымен байланысты. Сондықтан мазасыздықтың пайда болу себебінің бірі – жағымсыздықтың күтілуі[22].

Томкинс пен Изард мазасыздықты жеке адам ерекшеліктерімен байланыстырса, басқа бір қатар авторлар мазасыздықты адамның жағдайға байланысты жеке мінезі-құлқы деп санайды. Н.В.Имедадзе мазасыздықты белгілі жағдайдағы уақытша күйі деп санауға болмайды дейді, оның айтуынша мазасыздық индивидуальды-дифференцияланған хроникалық жағдай, яғни әлеуметтік қажеттіліктерін қанағаттандыра алмау қорқынышы бар жағдайларға эмоционалды жауап беру мазасыздықты индивидуалды-спецификалық диспозия деп санайды, яғни мақсатқа жетудегі қажеттілік, алайда тапсырманы орындау жақсы нәтиже берсе, оң мотив, ал керісінше нашар нәтиже берсе жұмысының шығармашылығы және өнімділігі төмендейді, яғни авторлар мұны теріс мотив деп қарастырады. Мазасыздықтың мұндай әр түрлі трактовкасы психологиялық шынайылықта қиындық тудырады [23].

Бұл Ч.Спилбернгердің мазасыздық концепциясында көрініс алды, концепцияда мазасыздықтың 2 формасы ажыратады: реактивті мазасыздық – вегетативті нерв жүйесінің белсенділігімен жүретін қысым, мазасыздық, ашуланшық жағдайының реактивті эмоционалды жағдайы, ал жеке мазасыздық – салыстырмалы түрде тұрақты жеке айналадағы қауіпке байсал қарап, оған лайықты жауап беру мінез-құлқы болып табылады. Жеке мазасыздық спецификалық ситуациялардың өзін бағалауына және беделіне әсер ететін стимулдар белсенгенде көрінеді.

Мазасызданудың белгілі бір деңгейі – белсенді әрекетшіл тұлғаның табиғи және міндетті ерекшелігі. Әрбір адамның өзіндік тиімді немесе қалаған мазасыздану деңгейі болады. Ол пайдалы мазасыздану деп аталады. Бұл қатынастағы адамның өз ахуалын бағалауы ол үшін өзін-өзі бақылау мен өзін-өзі тәрбиелеудің маңызды компоненті болып табылады. Алайда, егер аяқастынан адамның өзі немесе айналасындағылар бәрі жалпы қалпында болғанымен, ал оның мазасызданудан арыла алмауы, немесе әдеттегі оқиғаларға әсерленуі шектен тыс, немесе бұрын мән бермейтінге, назар аударып, мазасыздануы байқалса, онда бұл жағдайда ситуациялық мазасызданудың дезадаптивті сипат алғаны жӛнінде айтуға болады.

Мазасыздануды зерттеуге арналған көптеген жұмыстарда қалыпты және патологиялық мазасыздану деп екіге бөлінеді. Қалыпты және патологиялық деп бөлу оның көптеген аспектілері мен түрлерін бөліп көрсетуге алып келді: қалыпты, ситуативті, невротикалық, психологиялық және т.б. Дей тұрғанмен, кӛптеген авторлар мазасыздануды, оның көріністері, адекваттық емес қарқындылықпен үлкейсе, патологиялық сипат алуы мүмкін, маңызы бойынша біртұтас құбылыс деп бағалайды.

Мазасызданудың психопатологиялық құбылыстардағы рөлін саралау, осы бұзылулар байқалатын ауытқулардың басым бөлігіне мазасыздануды жауапты деп санауға негіз береді.

Мазасыздану мен кейбір физиологиялық көрсеткіштердің арасындағы өзара тығыз байланыстың барлығына негізделеді, ол эмоциялық стресстің тетіктерін зерттеу кезінде алынған нәтиже.

Алайда, мазасызданудың кейбір физиологиялық көрсеткіштермен өзара байланысын қарастырғанда, мазасыздану – ол субъективтік құбылыс екендігін, оның көріну деңгейі мен сипаты индивидтің тұлғалық ерекшеліктеріне тәуелділігін ескеру қажет. Мазасыздануы жоғары категорияға жататын тұлғалар, өзіндік бағалауына және өмірлік іс-әрекеттеріне төнген қауіпті ситуациялардың кең диапазонында қабылдауға және мазасызданудың қысымы анық байқалған ахуалмен жауап беруге бейім. Зерттеушілер (Л. Куликов, М. Долина, М. Дмитриева, 2000) психологиялық тест сыналушының тұлғалық мазасыздануының жоғары көрсеткішін анықтайды деп көрсетеді, олай болса, оның түрлі жағдайлардағы мазасыздық ахуалының пайда болатыны туралы айтуға негіз бар.

Date: 2015-10-18; view: 2878; Нарушение авторских прав