Даралықтың басты нейрофизиологиялық сипаттамалары ретіңде

Жүйке жүйесінің қызметі рефлекс арқылы жүзеге асып отырады. Рефлекс туралы алғаш айтқан француз ғалымы Ренэ Декарт. Рефлекстің биологиялық сипатын чех ғалымы Иржи Прохаске өз еңбектерінде дұрыс көрсете білді және «рефлекс» терминінің ғылымға ендірді. Латын сөзі «рефлекс» бейнелеу деген мағынаны білдіреді.

Сыртан немесе іштен келетін тітіркендіргіштерге организмнің қайтаратын жауап реакциясы рефлекс деп атайды.

Шартсыз рефлекстердің жүйке жүйесі арқылы жасалу жолын рефлекс догасы деп атайды. Рефлекс догасының бөліктері: рецептор (сезім мүшесі), өткізгіш жүйке, қозу процесі пайда болатын орталық жүйке жүйесінің тиісті бөлімі, орталықтан жұмыс аппаратына (сілекей шығаратын бездер, бұлшық еттер) келетін жүйкелер

Рефлекс доғасының күрделі түрі ми қабығының жұмысына байланысты. Ми жұмыс органына хабар жіберіп қана қоймай, ол өзінің жолдаған хабарынан мағлумат алып отырады. Мұнсыз ми сыртқы ортадан мүлде кол үзген болар еді, организмдегі түрлі тітіркендіргіштерге ретімен жауап беріп отыру қиынға соғар еді.

Кейінгі зерттеулерде рефлекстердің жасалу дәстүрі үшін мүшелі доға принципіне шектелмейтіндігі, яғни рефлекс қызметі жұмыс органына келумен бітпей, ол сонымен бірге миға қайтадан хабар жеткізіп отыратындығы белгілі болып отыр. Кибернетика ғылымы жарыққа шықпастан көп бұрын орыс физиологы П. К. Анохин (1898 - 1974) ұсынган осы теория (1935) рефлекс туралы ілімнің творчестволықпен дамытылуының айғағы еді. Сөйтіп, физиолог Н. А. Бернштейн (1896 - 1966) айтқандай, қазір рефлекстердің жасалу жолын доғамен белгілемей «рефлекс шеңбері» арқылы жасалатындығын мойындау бірден-бір ғылыми түсінік болып отыр.

Рефлекс туралы теорияның негізгі қағидаларын нағыз ғылыми тұрғыдан тұжырымдаған атақты орыс физиологы И. М. Сеченов болды. Ол өзінің «Ми рефлекстері» деген еңбегінде психикалық құбылыстардың табиғатын рефлекс тұрғысынан түсіндірді.

И. М. Сеченов мынадай қарапайым тәжірибе жасады: құрбақаның үлкен ми сыңарларын аралық мидың тұсынан тіліп алып тастап, оның аяғын қышқыл ерітіндісімен тітіркендірді, ол осы тітіркендіруге жауап ретінде келетін рефлекстің қаңдай жылдамдықпен пайда болатынын бақылады. И. М. Сеченов мидың тілінген жеріне ас тұзының кристалын салғанда онда рефлекстің тежелуге ұшырағанын қөрген. Бұл тәжірибе рефлексті мидың тежей алатындығын айқын көрсеткен. И. М. Сеченовтың ми қабығында қозумен қатар тежелу процесі де қоса қызмет атқарады деген пікірі психикалық әрекеттің мидың күрделі жұмысына байланысты екендігін, оның барлық негізінде қозу мен тежелуге байланысты пайда болатын рефлекстер жататындығын тамаша дәлелдеп берді.

И. М. Сеченовтың ми қызметінің рефлекстік механизмі туралы идеялары И. П. Павловтың шартты рефлекстер туралы ілімінде дамытыла түсті.

И. П. Павловтың лабораториясында жүргізілген тәжірибенің мазмұны: егер итке бір мезгілде екі тітіркендіргіш әсер етсе – бірі шартсыз рефлексті туғызатын – тамақ, екіншісі – өздігінен жануарда рефлекс туғызбайтын бейтарап тітіркендіргіш – жарық болса, мида қозуның екі алабы пайда болады. Қозудың осы алаптарының арасында екі тітіркендіргішті қосарландыра қайталған сайын нығайып отыратын жүйке байланысы жасалады. Жануардың тіршілігі үшін жарыққа қарағанда тамақ аса қажетті тітіркендіргіш. Соңдықтан мидағы тамақтану орталығы өзінен баяу қозған көру орталығының козу процестерін өзіне тартып алады. Осыдан барып, бұл екеуінің арасында байланыс жасалады. Мұны И. П. Павлов ми қабығындағы уақытша жүйке байланысы деп атаған. Осындай байланыс жасаудың нәтижесінде ит кейін жарық жағылып, тамақ берілмесе де сілекей шығара береді. Жеке алғанда жарықтың итке мүлдем қатысы жоқ, бейтарап тітіркендіргіш болып табылатын жарық тамақпен бекіндірілгеннен кейін ит үшін биологиялық манызы бар тітіркендіргішке айналып отыр. Осындай организмге қажетті құбылыстарды білдіретін көптеген сыртқы тітіркендіргішдің әсерінен пайда болатын ми қабығының қызметің сигналдық қызмет деп атайды.

И. М. Сеченов пен И. П. Павлов мидың барлық рефлекстік қызметі екі нервтік процестен - қозу мен тежелу тұратындығын анықтап берді.

Әр түрлі тітіркендіргіштердің әсері нәтижесінде жүйке жүйесінің қызмет жасап тұрған белсенді күйі – бұл қозу.

Жүйке жүйесін тыныштандыратын процесс – бұл тежелу.

И. П. Павлов мида бірыңғай козу мен бірыңғай тежелудің мүмкін еместігін, бұл жүйке процестерінің жұмысы организмнің бүкіл өмірінің барысында үздіксіз жүріп отыратындығын дәлелдеді. Мысалы, адам бір нәрсеге қатты зейін қойса, онда айналасындағы заттарға қарамайды, өйткені кітапка қадалған кезде миының бір алабы қозу жағдайында болады да, қалған алаптары тежелуге ұшырайды.

И. П. Павлов шартты рефлекстердің табиғатын зерттеу үстінде тежелулердің бірнеше түрлерін анықтады. Ол ең алдымен тежелуді сыртқы – шартсыз, яғни тұғаннан пайда болатын... және ішкі – шартты, яғни өмірде жасалып отыратын деп үлкен топқа бөлді.

Сыртқы тежелу бірнешеге бөлінеді: жай тежелу, шектен тыс тежелу (қорғаныс тежелу)

Ішкі тежелудің бірнеше түрі бар: сөне тежелу, ажырату (дифференциациялық тежелуі), кешігу, ұйқы тежелуі.

Егер шартты рефлекс жасалып жатқан бөлмеге жаңадан бір тітіркендіргіш қосылса (мәселен, бөлмеге бөтен кісінің кіруі), ит сілекей бөлуді тоқтатады, яғни жаңа тітіркендіргіш шартты рефлекстің пайда болуына бөгет жасап, оны тежеп тастайды. Бұл сыртқы тежелунің келесі түрі - жай тежелу.

Ми қабығының жұмыс істеу қабілетінің белгілі шегі бар. Егер миға үнемі күшті тітіркендіргіштер әсер ете беретін болса, жүйке клеткаларының тәртіппен біркелкі жұмыс істеуіне нұқсан келуі мүмкін. Мидың шаршаған кезінде пайда болып, оны апаттан сақтап қалатын сыртқы тежелудің осындай түрін шектен тыс тежелу (қорғаныс тежелу) деп атайды.

Егер шартты тітіркендіргіш (мысалы қонырау) бірнеше рет беріліп, бірақ шартсыз тітіркендіргішпен (тамақ) нығайтылмаса, онда шартты рефлекс жасалынбай, сөне бастайды, яғни байланыс уақытша тежеледі. Біраздан кейін тағы да қонырау соғылса, шартты рефлекс те қайтадан пайда болады. Бұл шартты байланыстың бұзылмағандығын, тек уақытша тежелгенін көрсетеді. Мұндай тежелулердің пайдасы организмге бір жағдайда қажетсіз болған рефлекстерді уақытша өшіріп отыратындығында. Бұл ішкі тежелунің келесі түрі - сөне тежелу.

Ішкі тежелудің бір түрі - ажырату (дифференциациялық тежелуі). Бұл организмнің түрлі заттар мен құбылыстардың арасындағы ұксастықтарды айыра білу қабілетін көрсетеді. Мысалы, итке шартты рефлекс жасауда метроном арқылы 96 рет соққанда тамақ бермей, әр 100 соққанда ғана тамақ беріп отырса, кейіннен сілекей тек 100 рет соққанда ғана шыға бастайтын болады. Осындай тежелулердің жәрдемімен организм бір-біріне өте ұксас тітіркендіргішді де тез ажырата алады.

Тежелудің түрлерін сөз еткенде сыртқы тежелулердің орталық жүйке жүйесінің кез келген бөліктерінде пайда болатыны, ал ішкі тежелулер тек ми кабығына тән құбылыс екендігі естен шықпау керек.

«Ми рефлекстері» атты еңбек 1863 жылы жазылды.

И. П. Павлов ми қабығында жүріп отыратын қозу және тежелу процестерінің ішкі заңдылықтарын ашты. Ол осы процестердің алғаш пайда болған жерінен жайылатынын (иррадиация), кейін бір жерге шоғырланатынын (концентрация), тәжірибелік зерттеулер арқылы дәлелдеді.

Иррадиация құбылысы шартты рефлекстердің мида жайылып, оның әлі берік жасалмаған кезінде көрінеді. Мысалы, бала әліппеге үйрену кезеңінде «ы», «і» әріптерін айыра алмай қиналады, мұның себебі алғашқы кезде қозу процесінің бір орында тұрмай, жан-жаққа жайылуында болып отыр.

Ми қабығында қозу мен тежелудің бір жерге жинақталып, шоғырлануы да (концентрация) үнемі болып отырады. Бірак ол баяулау пайда болып, едәуір жүйке күшін қажет етеді. Мысалы, жаңағы айтылған «ы», «і» әріптерінің таңбасың, олардың естілу ерекшеліктерін бала бірнеше рет қайталағаннан кейін ғана шатыстырмай танитын болады.

Қозу мен тежелу процестерінің жайылуы және шоғырлану заңы организм өмірінде аса маңызды рөль атқарады. Мысалы, тежелу процесінің бірқалыпты жайылуы, көп жағдайларда ми сыңарлары қабығының клеткаларын мөлшерден тыс қажып кетуден сақтайды. Мәселен, ұйқы – бұл мидың барлық алабына тежелудің жайылуы. И. П. Павлов ұйқыны қорғаныс тежелуі деп атағанда, оны ми қабығын қажудан сақтайтын негізгі факторлардың бірі деп есептеген.

Қозу мен тежелудің ішікі заңдылықтарының бірі өзара индукция заңы. Бұл заң бойынша: егер мидың бір алабында қозу процесі туса, басқа бір алабында міндетті түрде тежелу процесі туады, керісінше, тежелу процесі болған жерде оған қарама-қарсы процесс - қозу пайда болады. Мидың бір алабында қозу, тежелу процесімен қоршалатын болса, бұл құбылысты... дейді. Мысалы, адам бір нәрсе туралы барлық ынтасын салып ойланған кезде, өзінің айналысында не болып жатқанын байқамайды. Бұл біздің миымызда теріс индукция, яғни күшті қозу процесінің болып отырғандығын көрсетеді.

Екінші бір жағдайда ми қабығының бір алабында пайда болған тежелу айналасындағы алаптарда қозу процесін тудырады. Бұл құбылыс оң индукция деп аталынады.

Оң және теріс индукциялар бір мезгілде пайда болса, бір мезгілдік индукция, бірінен кейін бірі пайда болса, бір ізділік индукция индукциясы деп аталынады.

Қозу мен тежелу процестерінің заңды байланысының арқасында біздің барлық іс-әрекетіміз, саналы тіршілігіміз бір қалыпта жүзеге асып отырады да ми сыртқы дүниенің заттары мен құбылыстарын дұрыс бейнелейтін болады.

И. П. Павлов ми қабығының негізгі жұмысы анализдік (талдау) және синтездік (жинақтау) қызметтен тұратындығын және бұл миды зерттеудің басты принциптерінің бірі екендігін көрсетіп берді. Мидың анализдік қызметі түрлі тітіркендіргіштерді біріктіруден, яғни ми қабығында уақытша байланыстардың жасалуынан көрінеді. Мысалы, иттің аяғын электр тоғымен тітіркендіргенде (шартсыз тітіркендіргіш), мұны даусы әлсіз қоныраумен нығайтатын болсақ

(шартты тітіркендіргіш), ит одан аяғын көтеріп қорғанады. Электр тоғымен тітіркендіруді даусы күшті қоныраумен нығайтсақ та осындай реакцияны байқаймыз. Бұл жерде ми қабығында екі ұқсас тітіркендіргіштерге (әлсіз және күшті қонырау) бір жауап беріліп отыр. Бұдан біз мидың синтездік қызметін көреміз.

Мидың анализдік, синтездік қызметі организмнің өмір сүруінің басты шарты болып табылады. Мысалы, жануарлар үшін әрбір сыбдыр, әрбір көлеңке, болмашы иіс, ауадағы болмашы козғалыстар т. б. тамақтың не қауіптің алыс – жақын екендігін білдіретін сигналдар болып табылады. Жануарлар сыртқы дүниенің тітіркендіргіштерін өте нәзік айыра және біріктіре алуы нәтижесінде ғана өзіне төнген қауіпті не тіршілігіне қажетті нәрсені дер кезінде сезіп, өмір сүретін ортасына дұрыс бейімделе алады.

Анализ бен синтез мидың бірімен-бірі тығыз байланысты, біртұтас қызмет болып саналады. Мидың бұл қызметі жүйке жүйесінің структуралық дәрежесіне қарай әр түрлі сипатта көрініп отырады. Мысалы, ми қабығының құрылысы ерекше дамып, жетілгендіктен адам миының анализдік, синтездік қызметі өте күшті дамып жетілген. Тіпті кішкентай баланың миының осындай қызметіне де жануарлар дүниесіндегі дамудың ең жоғарғы сатысында тұрған маймыл миының, анализдік, синтездік қызметі ешбір тең келе алмайды.

Осы мәселе жөнінде И. П. Павлов былай деп жазды: «Жануарлар үшін болмыс тек бірыңғай тітіркендіргіштер арқылы және олар көретін, еститін және басқа рецепторларының арнаулы клеткаларына тікелей баратын үлкен жарты шарлардағы іздер арқылы ғана хабарланады. Бұл сыртқы ортадан, жалпы табиғаттық және әлеуметтік ортамыздан естіген, көрген және түсінгеніміз сияқтылардың дәл өзі. Бұл шындықтың бірінші сигнал жүйесі, мұның өзі адамға да, жануарларға да ортақ болады».

Адамның жануарлардан басты айырмашылығы, онда еңбек пен қоғам өмірі процесінде дыбысты тіл (звуковой язык) дамып жетілген. И. П. Павлов сөз тек адамға тән жаңа сигналдар жүйесі болып табылатынын, оның шартты рефлекстерді қалыптастыруға негіз болатындығын көрсетіп берді. И. П. Павлов: «Сөз болса, болмыстың екінші арнаулы ерекше біздің сигнал жүйемізді құрды, ол ешбір теңдесі жоқ кең көлемде, жануарлардың шартты тітіркендіргіштеріне сан жағынан да, сапа жағынан да ешбір салыстыруға болмайтын өте күрделі тітіркендіргіш» деген еді.

Екінші сигнал жүйесі жануарлар дүниесінде болмайды. Жануарларда бірен-саран дыбыс реакциялары бар, бірақ бұл дыбыстарда ешқандай мағына жоқ, ол жай биологиялық қажеттің хабары ретінде шығып отырады. Сөйтіп, жануалар тіршілігі үшін бірінші сигнал жүйесі бірден-бір жүйе болып табылады. Екінші сигнал жүйесі адамдарға ғана тән. Бірақ адамдар мен жануарлардың сигнал жүйелерінің арасында сапалық айырмашылық бар. Егер адамдардың бірінші сигнал жүйесінің нервтік байланыстары қоғамдық қатынастарды бейнелейтін болса, жануарлар дүниесінде бұл биологиялық сипатта болады.

Сөз нақтылы тітіркендіргіш ретінде айтылу, естілу, жазылу немесе оқу формасында келуі мүмкін. Мәселен, біз «жылқы» деген сөзді еститін болсақ, миымызда жылқының әр түрінің бейнесі пайда болады. Мұнда біз үйдегі торы байталды ғана емес, басқа да жылқыларды елестеміз. Сөйтіп, «жылқы» деген сөз жеке бір жануарды білдірмей, толып жатқан біртектес жылқы малының бейнесін туғызады. Өйткені бұрын біздің «жылқы» туралы хабарымыз болғандықтан, осы сөзді естігінде ол миымызда қайта жаңғырады. Сондықтан И. П. Павлов адамның басқа біреуден еститін не өзі айтатын сөздерін «сигналдардың сигналы» деп атаған. Бізге сөздің тек дыбысы ғана әсер етпейді, адамға ең алдымен оның мағынасы, мазмұны әсер етеді. Мәселен, маймылдар жиырмадан аса түрлі дыбыстар шығара алады. Бірақ бұл дыбыстар сигналдық қызмет атқара алмайды, өйткені, мұндағы дыбыстардың ешқандай мағынасы болмағандықтан нақтылы тітіркендіргіштер ретінде тиісті жауап реакциясын тұғызбайды.

Адамдарда екі сигнал жүйесінің қатарынан болуы адамға бейнелеу тәсілінің ең жоғары түрі тән екендігін көрсетеді. Адамның сөзі барлық нақтылы тітіркендіргіштердің орнына жүреді де, ол ми қабығында сан алуан қозулар мен тежелеулер тұғызады. Сөз тек жеке, жалғыз, нақтылы зат туралы ғана хабар беріп қоймай, толып жатқан бір тектес заттарды да білдіреді. Сөз арқылы ой қорытындыларын жасауға, абстракті түрде ойлауға, түрлі ұғымдарды қалыптастыруға мүмкіндік туады. Екінші сигнал жүйесі (сөз) адамды тәрбиелеуге де, ұрпақтан ұрпаққа тәжірибе жинауға да зор маңыз алады.

И. П. Павлов адамның сигнал жүйелері бір-бірімен үнемі тығыз байланысты,... сигнал жүйесі адамның тарихи даму процесінде тұған және бұл бірінші сигнал қызметін реттеп, бақылап отырады деп тұжырымдады.

Адамның сигнал жүйелері дамудың, оқу-тәрбиенің барысында қалыптасады. Сөздік сигналдар адамның айналасындағы қоршаған дүниемен белсенді қарым-қатынас жасауының арқасында біртіндеп қорланып отырады.

Динамикалық стереотип – грек сөздері, біріншісі (динамикос) қазақша «қозғалыс жағдайында», екіншісі (стреес тупос) «қатты таңба» деген мағынаны білдіреді.

Белгілі тітіркендіргіштерді бірқалыпты ұзақ уақыт қайталай берсе, ми қабығында қозу мен тежелудің тұрақты, бір ізге салынған жүйелері пайда болады. Соның нәтижесінде рефлекстердің бекіген жүйесін қайта жаңғыртып отыру, көп күш жұмсауды қажет етпейді де. Мәселен, егер итте күрделі тітіркендіргіштердің жиынтығына бірнеше рефлекстер тұғызылса, (қонырау, жарық, метроном т.б.) және олар белгілі тәртіп бойынша жеткілікті түрде қайталанса, кейін осы тітіркендіргіштердің біреуімен ғана әсер етсе болды, ит бұрынғы жауап реакциясының бүкіл жүйесін өзгертпей, түгелімен қайта жаңғыртып шығады. Осы секілді үнемі қайталанып отыратын тітіркендіргіштерге организмнің төселуін, соның нәтижесінде ми қабығында қозу мен тежелу жүйесінің жасалуын И. П. Павлов динамикалық стереотип деп атаған. Бұл ми қабығынын «біріккен әрекеті», «ішкі процестердің жаттыққан және теңескен жүйесі». Қозу мен тежелудің осындай бірқалыпты стереотиптері сыртқы ортадан келетін тітіркендіргіштердің бір сыдырғы тұрақталған жағдайында ғана жасалынады стереотиптер сыртқы ортаның өзгеруіне қарай жаңадан құралып, ал ортаға сәйкес келмеген жағдайларда қайтадан жаңғырығып тұрады. Адамның сан алуан дағдылары мен әдеттері, жүріс-тұрыстың, мінез-бітістерінің бір қалыпты көріністері осындай динамикалық стереотиптерден тұрады. И. П. Павловтың ілімі бізге тек психикалық құбылыстардың материалдық негізін ашпай, сонымен қатар, оларды тәрбиелеудің жолдарын да көрсетеді.

Адамның барлық өмірі, оқыту, тәрбиелеу процесі, түрлі әдет-ғұрып пен мінез-құлықтың сан алуан көріністері И. П. Павлов ілімі тұрғысынан түсіндірілгенде бірінші және екінші сигнал жүйелерінің бірлескен жұмысына негізделген шартты рефлекстер болып табылады. Жүйке жүйесі икемге көнгіш, онда адамның кейбір кемістіктеріне қарсы күресетін компенсаторлық механизмдер жеткілікті, мінез-құлық жүйке жүйесінің тек тума қасиеттерімен ғана емес, сол сияқты жеке өмір сүру кездерінде организмге үнемі әсер етіп отыратын тәрбие мен оқуға (кең мағынасындағы) байланысты да қалыптасып отырады – міне, осы тұжырымдар И. П. Павлов ілімінің ең негізгі арқауы. Ол әр заман ғұламаларының жан қуаттары туралы айтқан пікірлерін тәжірибе жүзінде зерттеу қажет деген салиқалы тұжырымдарын өзінің әйгілі шартты рефлекстер атты ілімінде тайға таңба басқандай етіп дәлелдеп берді. Оның ілімі адам санасы мен жануарлар психикасының арасындағы байланыстар мен айырмашылықтарды жан-жақты зерттеуге мүмкіндік тұғызды. И. П. Павловтың жоғары жүйке қызметі жөніндегі ілімнің баға жетпес маңызы да осында.