Бүлеп чыгару

Үсемлек һәм хайван организмнарының тереклек эшчәнлеге нәтиҗәсендә аның өчен кирәксез, хәтта зарарлы булган матдәләр барлыкка килә. Бу «калдыклар» дип аталучы матдәләр су, углекислый газ, аммиак, мочевина (сидекчә) һәм башка кушылмалар булырга мөмкин. Шуңа күрә һәрбер организм алдында бу матдәләрне бүлеп чыгару проблемасы тора. Бу проблема төрлечә хәл ителергә мөмкин.

Иң гади төзелешлеләрдә бу бик җиңел бара: матдәләр алмашы продуктлары күзәнәк тышчасы аша бу матдәләрнең концентрациясе кимрәк булган әйләнә-тирәлеккә чыгарыла. Ә менә аларга артык судан котылу авыррак. Төче суларда тереклек итүче иң гади төзелешлеләр артык суны цитоплазмада урнашкан куыкчык — кыскарту вакуоле аша тышка чыгаралар. Вакуоль периодик рәвештә кыскарганда аның эчендәге сыекча тышка чыга.

Күпчелек күп күзәнәкле хайваннарда махсус төрле җайланмалар барлыкка килә. Яссы суалчаннарда бу — йолдыз формасындагы күзәнәкләрдән башланып китүче бүлеп чыгару каналлары системасы. Бу күзәнәкләр үзләре тирәсендәге матдәләр алмашы вакытында бар­лыкка килгән зарарлы продуктлар белән сыекчаны суыралар һәм бүлеп чыгару тишемнәре аша тышка чыгаручы каналларга җибәрәләр.

Яңгыр суалчанының бүлеп чыгаруы нефридияләр (грекча «нефридион», «нефрос»—бөер)— керфекле бүрәнкәләр белән тән куышлыгына ачылучы каналлар аша бара. Аларда кирәксез матдәләр җыела һәм бүлеп чыгару тишемнәре аша тышкы чыгарыла. Каналлар күп сандагы капиллярлар белән уратылган, аларның стенкасы аша кандагы алмашу продуктлары да тышка чыгарыла.

Бөҗәкләрнең бүлеп чыгару системасы нәзек, озын көпшәчекләрдән тора, аларның бер очы — тән куышлыгына, икенчесе эчәклекнең арткы өлешендә ачыла. Бөҗәкнең тән куышлыгын тутырган гемолимфадан бүлеп чыгару көпшәчекләренә аларның стенкалары аша матдәләр алмашы продуктлары туплана. Шуннан алар эчәклеккә күчәләр. Эчәклектә су гемолимфага сеңә, ә коры матдәләр тышка чыгарыла.

Умырткалы хайваннарның төп бүлеп чыгару орга­ны — бөерләр. Алар аша организм өчен кирәксез сыек матдәләр бүлеп чыгарыла. Балыкларның, мәсәлән, бөерләре, ике тасмасыман сузылган орган, алар тән куышлыгының өске өлешендә умырткалык астында урнашканнар.

Кан бөерләрдә тармакланган капиллярлар челтәре аша узганда үзендәге эрегән алмашу продуктларын бирә. Фильтрланган матдәләрдән сидек ясала, һәм ул бөерләрдән киткән ике сидек юлы аша сидек куыгына җыела һәм махсус тишек аркылы тышка чыгарыла.

Бүлеп чыгару процессында башка органнар да кат­наша. Хайваннарда углекислый газ — тире, саңаклар, үпкәләр, су тире һәм үпкәләр аша бүленеп чыга. Ә минераль тозлар, кайбер органик матдәләр тире, эчәклек һәм махсус җайланмалар аша тышка чыгарылалар. Кайбер хайваннарда алмашу продуктлары туплана торган, үзенә бер төрле күзәнәкләр «туплау бөерләре» була. Мәсәлән, бөҗәкләрдә — май тәнчекләре.

Үсемлекләрнең һәм гөмбәләрнең махсус бүлеп чыгару системалары юк. Алар өчен кирәксез күп кенә матдәләр күзәнәкләрдә, органнарда туплана һәм аларның бөтен яшәү дәверендә саклана. Башлыча, алар үле тукымаларда (бөкедә, үзагачта) тупланалар, шуңа күрәүсемлеккә зыян китермиләр. Күп кенә зарарлы матдәләрдән үсемлекләр яфракларын койганда һәм кабыклары купканда арыналар.

Кайбер үсемлекләр артык суны һәм тозларны авызчыкларга охшаган, махсус күзәнәкләр төркеме — гидатодлар ярдәмендә бүлеп чыгаралар. Гадәттә, алар яфрак очында һәм яфрак читләрендә урнашкан була.

Яфрак коелу — яфракларның сабаклардан табигый аерылуы. Яфракларда кирәксез һәм хәтта зарарлы булган матдәләр туплана. Алар үсемлектән яфрак коелган вакытта чыгарыла. Ә кирәкле матдәләр үсемлекнең башка органнарына күчә. Алар туплагыч тукымаларга җыела яки үсемлекнең туклануы өчен тотыла. Яфрак коелу алдыннан яфракларның яшел төсләре үзгәрә, хлорофилл таркала һәм башка буяу матдәләре — кызыл, сары, кызгылт сары пигментлар күренә башлый. Менә ни өчен көз көне агачлар һәм куаклар куе кызыл сары төскә керәләр.

Бөерләрдә кан китергән матдәләрдән сидек ясала. Бөернең төзелеше нигезендә аның төп структур элементы — нефрон (грекча «нефрос»— бөер) ята. Сидек ясалу ике этаптан тора. Беренче этапта кан алып килгән матдәләрдән фильтрланып беренчел сидек ясала. Аннан соң канга яңадан беренчел сидектән су һәм организмга кирәкле башка матдәләр сеңә. Бу икенче этапта орга­низмнан тышка чыгарыла торган икенчел сидек ясала.

Организмның тереклек эшчәнлеге процессында кирәксез һәм зарарлы матдәләр ясала. Бу матдәләрне организмнан чыгару функциясен хайваннарда бүлеп чыгару системасы башкара. Умырткалыларның төп бүлеп чыгару органы — бөерләр. Үсемлекләрнең һәм гөмбәләрнең махсус бүлеп чыгару системалары юк.