Сурет 6.4. Еңбек нарығында жалақыны анықтау

Еңбек нарығына жетілген бәсекемен қатар жетілмеген бәсеке де тән. Оның бір түрі монопсония. Мұндай жағдай көбіне қала экономикасы тұрғындардың көпшілігін жұмыспен қамтитын бір ірі фирмаға тәуелді болатын шағын қалаларда кездеседі. Осы кезде фирма жергілікті еңбек нарығындағы басты сатып алушы ретінде болғандықтан жалақы деңгейіне ықпал ету мүмкіндігіне ие. Бұл жалданатын жұмысшылар санын қысқарту жолымен жүреді. Жұмысшылар арасында бәсекенің күшеюі нәтижесінде олардың жалақысы тепе-теңдік деңгейден төмендейді.

Жер рентасы – жер учаскiсiн уақытша қолданғанға (пайдаланғанға) төленетiн төлем. Осы төлем қосымша құнның арендатор капиталының орташа пайдасынан артық болу есебiнен пайда болады.

Дифференциалды рентаның екi түрi бар: 1-шi және 2-шi дифференциалдық ренталар. 1-шi дифференциялдық рентаның құрылу себебiн жердi шаруашылық объектiсi ретiнде монополиялау болып табылады.Мұндай монополиялық шаруашылығын өндеуге жарамды және онымен әртүрлi шаруашылықтың айналуына жердiң шектеулiгiнен туындаған.

Мемлекет нашар жерлердi де айналымға қосуға мәжбүр.

Сондықтан өндiрiстiң қоғамдық бағасы орташа жермен емес,нашар жер мен анықталады. Нәтижесiнде жақсы және орташа жер учаскесiндегi еңбек өнiмдiлiгiнiң жоғары болуы кеткен шығындар учаскiге қарағанда жоғары болады. Сөйтiп, қосымша пайда құрылды, оны жер иегерлерi жер рентасы ретiнде иеленедi.

Дифференциялды рентаның қайнар көзi жақсы және орташа сапалы жер учаскесiендегi ауыл шаруашылығы жұмыскерлерiнiң өнiмдi еңбегi болып табылады. Демек құнарлығы бойынша 1-шi диференциалдық рента – ауыл шаруашылығы өнiмдi өндiрiсiнiң қоғамдық бағасы арасындағы айырмашылыққа тең.Сондықтан ол нашар учаскi жағдайымен және олардың ең құнарлы жердегi өндiрiстiң жеке бағасымен анықталады.

Сондықтан 1-шi дифференциалдық рента жер учаскесiнiң рынокқа алыс-жақын орналасуымен, ауыл шаруашылығы өнiмiн өндеу орнының алшақтығы салдарынан тууы мүмкiн. Өткiзу пунктiне жақын

орналасқан шаруашылықтар өз өнiмдерiн бiркелкi қоғамдық өндiрiс бағасымен сата отырып, қосымша пайда табады- ол орналасуы бойынша 1-шi дифферанциалды рентаны құрайды.

Егер дифференциалды рента топырақтың табиғи қүнарлығымен байланысты болса,2-шi дифференциалды рента топырақтың жасанды құнарлығымен байланысты.Ол топырақ құнарлығын қосымша капитал жұмсау арқылы жақсартумен түсiдiрiледi.

Топырақтың экономикалық құнарлығын арттыру дегенiмiз экстенсивтi жердi игерудiң орнына интенсивтiлiктiң келуi.

Бұрыннан бар участкiнi қосымша қаржылау бiрiншi қаржылауға қарағанда қосымша пайда әкелуi мүмкiн,сосын барып ол екiншi дифференциалды рентаға айналады.

Осы қайшылықты шешу үшiн ҚР «Жер туралы» Занының 104-бабы 1-шi пунктiнде былай делiнген:Жер учаскелкелерiнiң меншккерi мен жердi қолданатындар топрақ құнарлығын қалпына келтiру және арттыру бағытындағы шараларды жүргiзуге мiндеттi.