Төрл-төрснә, элгн-садна, һазр-усна туск үлгүрмүд.

Ахиг алд күндлдг,

Дүүг делм күндлдг.

Ахнр олн болв чигн, аавлань әдл болдго.

Эгчнр олн болв чигн, ээҗләнь әдл болдго.

Усна экн- булг,

Күүнә экн- наһцхнр.

Эгл хар күүнд-эк-эцк бурхн.

Эс идв чигн-өөкн сәәхн.

Эс өгв чигн –элгн сәәхн.

Садта күн-салата модн.

Салата модн бүчрлдг,

Садта күн җирһдг.

Төркндән бәәсн күүкн тавар.

Элгн ацан[1] болдго,

Элсн ацан болдг.

Эдин сән элдго,

Элгнә сән мартгддго.

Эл[2] угад элгн уга..

Ээҗин ачиг альхн деерән мах чанҗ өгвчн, хәрүл җ болшго.

Сурврмуд болн даалһврмуд.

1..Ямаран үлгүрмүдлә таньлдувидн?

2. Үлгүрмүд ямаран сурһмҗ өгнә?

3. 3-5 үлгүр чееҗәр дастн.

4. Гертән ээҗ-ааварн үлгүрмүд келүләд, бичҗ авч иртн.

Цецн үгмүд.

Цецн үг гисн гүн ухата, сурһмжин чинртә, цөн товчта үгәр келгдсн ахр шүлг. Цецн үг орулад келсн үг чимлһтә сәәхн болчкад, гүн ухата болдг. Хальмг күн үгиннь цөөһәр, утхиннь нигтәр келхдән дурта. Тер ухаһан: «Олн үгин цөнь - сән, цөн үгин - товчтань сән»,- гидг үлгүртән шиңгәсн бәәнә.

Келхд: «Эн күүнлә эс болхар бичә харһтн, му гиҗ бичә сантн, энтн аңхун бәәдлтә болҗаһад, таниг кел-амарн шүүһәд, ичәһәд оркх күн. Хәрнь болһатн, сагар бийән бәртн»,- гисн ухаг иигҗ һурвхн үгәр товчлҗана: «Гесндән гер шүдтә».

Хальмг цецн үг эдү метәр иигҗ үгднь уутьхн, утднь-ууһар келгдсн мөн.

Һазр орта, толһа дертә.

Кеер хонад, кец дерләд.

Шорһлжнас олн, шораһас нигт.

Гесндән гер шүдтә.

Чикн уга толһа.

Теңгр хол, һазр хату.

Мал гихлә - гекс, махн гихлә- үкс.

Махлата мал.

Һашун усна көөсн.

Өндгнә уург[3] мет, өөкн түнтг[4] мет.

Ноха сүүлән зардг.

Тос уух һазрасн ус ууҗ.

Көлнь – шорад, санань-ширәд.

Идҗ- ирг болшго, цадҗ-цар болшго.

Тохацаһан тоснд, өвдгцәһән өөкнд.

Ид гихлә - чимклдг, ир гихлә -шаһадг.

Күүнә һарар моһа бәрх.

Һаринь һанзһд[5] күргәд,

Көлинь дөрәд күргәд.

Мис ноха хойр болсн,

Һал усн хойр болсн.

Сурвр болн даалһврмуд.

1. Үлгүрмүд болн цецн үгмүд юуһарн йилһрнә?

2. Цецн үгмүдин чинринь цәәлһтн.

3. 3-5 цецн үг чееҗәр дастн.

Тәәлвртә туульс.

Тәәлвртә туульс-ямаранчн юмна тускар, этүдәр[6] авад, эркн өвәрцинь[7] юмнла дүңцүлҗ келсн урн үг. Тәәлвртә туульс юмна неринь hарhл уга, олн зүсн темдгинь теҗгәр зааҗ медүлнә. Тәәлвртә туульс эргндк тоотын тускар, олн әмтнә энүнә туск ухан – тоолвр, сүв – селвг медүлнә. Тегәдчн туульсин учр – утхиг җирhлин дамшлтта хамгнь сәәнәр тәәлдг мөн. Хуучна цагт хальмгуд иим тәәлвртә туульсиг амн үгәр үвлин ут сөөд келлцәд, тәәлвринь олцхадг бәәҗ.

Хүвсхлин өмн тәәлвртә туульсиг цуглулад, барлҗ йовсн улс: Н. Бадмаев, И. Попов, В. Котвич, Д. Кутузов болн нань чигн. Советин цагла – Б. Басангов, И. Кравченко, Д. Сальмин, Б. Букшаев, И. Мацаков.

Хальмг улсин тәәлвртә туульсиг төрмүдәрнь иим багмудар хуваҗ болхмн: күн болн күч - көлснә үүлдвр; йиртмҗ болн йиртмҗин бәәдл; тәрән - темснә, мал – аhурсна тоот, бәәдл – җирhл.