Тақырып 11. Түркіменстан

Түркіменстанға қысқаша шолу, оның территориясын,мемлекеттік құрылымын, халқын, географиялық орналасуын, ауыл-шаруашылық өнімдері жайлы қысқаша тоқталып өттік. Ол М.Ратанова бойынша «Экономическая и социальная география стран ближнего зарубежья» оқулығы бойынша жазылған.

Түркіменстан территориясы – 488,1 мың шаршы шақырым. Халық саны 5,37млн адам. Астанасы – Ашхабад – 676,4 мың тұрғын.

Мемлекеттік құрылымы. Түркіменстан - президенттік республика. Президент –мемлекет әрі үкімет басқарушы. Сонымен бірге жоғарғы мемлекеттік қарулы генерал, прокурор және судияны парламент жіктейді. Бұл заң күші бойынша енген 9 жыл ішінде іске кірісу барысында Сапармұрат Ниязовқа Түркмен басшы деген титулға ие болған халық маслихаты президенттің міндетті ақтауға мүмкіндік берілген. Халық маслихатын президенттің басқаруы жүргізіледі. Оған маңызды жағдайда ғана жиналады, жылына бір рет 2000 адам шамасында.Географиялық орналасуы.Мемлекеттің географиялық орналасуы дүние жүзілік мұхиттардан алшақ орналасуы. Түркіменстан басқа мемлекеттер алдында аймақтық деп саналатын, шешуші Каспий теңізі арқылы оңтүстіктен Иран және Ауғанстан, кейін КСРО, Түркіменстан халықаралық еңбек бөлінісі болды. Бұған ат салысқан Каспий темір жол құрылысшылары 1880 жылы совет өкіметі негізінде су құбырлары, келесісі Салиорканд 1888жылы Ташкент 1899 және Оренбург 1905 жыл Чапбағытты су құбырлары.Ол Ресей империясында болып кейін КСРО құрамына енді. Қазіргі таңда Иранда темір жол құрылысы жақсаруда. Темір жол құылысы біткеннен кейін Иранда сол арада Европаға, Шығыс Азияға персикалық порт шығанағына жол қысқарған.Түркіменстан шекарасынан 2000км жерде Хоррелииех орналасқан. Мемлекет территориясы солтүстік-батысқа оңтүстіктен шығысқа созылып жатыр. Ал солтүстік шекарасында Қазақстан арқылы мол аудандарымен оңтүстікте Үстірт ойысы өтеді. Жалпы батыстан шығысқа қарай 1100 км солтүстіктен оңтүстікке 650 км.

Елдің заң атқарушы органдары – парламент мәжілісі құрамында 50 депутат территория бойынша сайланады. Бұған үнемі халық маслихаты қатысады, оны 5 жылға сайлайды. КСРО құлағаннан кейін Түркіменстан халықтық демократиялық партия болып құрылды. Бұның құрамына – председатель пашсовет ДПТ

Әкімшілік – территориялық бөлінуі. Мемлекет құрамына 5 облыс, оның әр қайсысы аудандарға бөлінеді. Мемлекетте не бары 46 аудан бар. Ашгабад облыс статусына ие Мемлекеттік мерекелер. 27-28 қазан – Түркіменстанның Тәуелсіздік күні.

Мемлекеттік тілі – түркмен тілі.Ұлттық валюта – манат (1 қараша 1993 ж енгізілген).

БҰҰ құрамына кіреді. Түркіменстан БҰҰ ұйымында 2 наурыз 1992 жылы мемлекеттік нейтралитет статусына иеленді. 12 желтоқсан 1995 жыл БҰҰ Ұйымының Бас ассамблеясында нейтралитет мемлекет болып қабылданды. 12 желтоқсан екінші ұлттық мереке – Түркіменстанның нейтралитет күні саналады. 1992 жылы сәуір дүние жүзі елдерімен саяси-экономикалық дипломатиялық қарым – қатынастары орнықтырыла бастады. Түркіменстан мемлекетінің территориясы және тарихы. Теңіз ашылулары –Европа мен Индияға маңызды роль атқарады. Әсіресе батыс пен шығыс цивилизациясына бірінші мемлекеттік құрылым Маргиона, Парфия, Мидияда б.з.д 1 мың жылдықта басталды. Оңтүстікпен солтүстік Түркіменстанда ірі оазистер көне Мерв, Куня – Дартин оазисі, Амудария ауданы және Копетдаг таулы аймағын сол кездегі атақты – Мерв, Ниса, Куня- Ургенч әскерлері судың жетіспеушілігінен құлдырауға әкелген. Оның орнына жаңа мемлекеттер пайда болады.

Табиғи жағдайлары. Түркіменстан – Орталық Азиядағы біршама жазықты мемлекет. Территориясының 80% Тұран ойпаты алып жатыр, теңіз деңгейінен 100 – 200м биіктікте. Ол шығыстан батысқа қарай Каспий маңы ойпатымен ерекшеленеді. Ал негізінен геологиялық құрылуы неоген кезеңіне байланысты, кезінде сол территорияны теңіз басып жатқан.Ең биік нүктесі – Айырбаба тауы 3137м шығыс бөлігінде, Өзбекстанмен шекаралас Хребет Кугитанг тау (оңтүстік батысында Памиро Алая). Копетдаг Түркіменстан маңында – Ризе тауы 2942м Иранмен шекаралас. Заунгуз Қарақұм аймағының деңгейі Аджакая (дүние жүзі мұхит деңгейінен 81м). Мемлекеттің оңтүстік бөлігі Копетдаг сейсмикалық ауданға кіреді. Жер сілкінісі 1946 жылы Балканабат қаласында және 1948 жылы Ашхабадта болған.

Климаты. Орта Азия мемлекеттері Түркіменстанды күн шуақты ел деп атайды.Бұнда бұлтсыз күн 290 күнге дейін болады. Климаты шұғыл континентті минималды жауын шашын жылына 75-100мм жауын-шашын түссе, жоғары жауын-шашын мөлшері 350мм-ге дейін болады.

Түркіменстан климатына ауа массалары да, ендік континенталды тропикалық Орталық Азия және Иран таулы Үстірті ықпал етеді. Түркіменстанның жылдық және тәуліктік амплитуда температурасы жазда жоғары. Ең жылы аудан оңтүстік батыс бөлігі, орта жылдық температура 26,9 градус. Жазы үнемі құрғақ, әрі ыстық. Қысы жұмсақ, аздаған қарлы. Қыста солтүстік желдерде антициклон байқалады температурна 20 градус. Максималды жауын – шашын қыстың соңыкөктемнің басында түседі.

Су ресурстары. Түркіменстанның ірі өзендерінің бірі ретінде Амударияны айтады. Мургаб және Теджен өзендері құм астында қалған. Атрек өзенінің батыс бөлігі Каспийге құяды. Мемлекет суға тапшы. Сары камыш көлі ащы ірі кең ауқымды, солтүстік батысында Амударияның төменгі ағысында орналасқан.

Өсімдігі және топырағы. Түркіменстан құмды, түссіз топырақтар. Ежелгшөлде сұр қоңыр топырақ кездеседі. Онда бұталы өсімдіктер, сексеуіл, құмды акациялар таралған.Тоғай таулы жерде жаңғақ, арчевниктер территориясы жайылымға жарамды.Ерекше қроғауға алынған табиғи территориялар. Бұнда қорғауға алынған 6 табиғи қорық бар. Олар Красноводск, Сюнт – Хасардок, Копетдаг, Амудария,Репетек

Табиғи ресурстар. Түркіменстан табиғи ресурстары, қазба байлықтары бар.Табиғи газ, мұнай Түркіменстан табиғи газ қоры жағынан дүние жүзі бойынша 5-ке кіреді. Ғалымдардың тұжырымы бойынша газ қоры 23трлн текше метр,мұнай – 12млрд тонна. Қазіргі таңда газ бен мұнайдың 144 орны бар. 4 аса ірі мұнай кен орындары орналасқан. Соның бірі Өзбекстанның шығысында Яшылдепе –Көкдомалақ мұнаймен, газ ресурсы Бұхара – Хивин мұнай – газ провинциясы, Лебап ауданында елдің батысында – тұз, иод-бром, бентонит, Копетдаг тауында барит, шығысында калий тұзы, тасты тұз, көмір полиметал рудалары кездеседі.

Түркіменстан мемлекетінің территориясы және тарихы. Теңіз ашылулары –Европа мен Индияға маңызды роль атқарады. Әсіресе батыс пен шығыс цивилизациясына бірінші мемлекеттік білім Маргиона, Парфия, Мидияда б.з.д 1 мың жылдықта басталды. Оңтүстіктен солтүстік Түркіменстанда ірі оазистер көне Мерв, Куня – Дартин оазисі, Амудария ауданы және Копетдаг таулы аймағын сол кездегі атақты – Мерв, Ниса, Куня- Ургенч әскерлері судың жетіспеушілігінен құлдырауға әкелген. Оның орнына жаңа мемлекеттер пайда болады.1960-1970жж Түркіменстан өндірісі дами бастады. Мемлекеттің батысы мен шығысында газ өндірісі екі мұнай өңдеу заводы – Красноводск және Чарджоу салынды.Көптеген электростанциялары газға ауысты, машина құру, азық-түлік және т.бөнімдерді өндіру халықты жұмыспен қамтамасыз етті. 1991 ж кезінде Түркіменстан өз иелігін алып, Тәуелсіз мемлекет атанды. 1990 ж басынан бастап саяси, экономикалық тәуелсіз мемлекет болды.

Халқы. 2005 ж санақ бойынша Түркіменстанда 4483,3 мың адам тұрған.Соның шінде 2225,3 мың ерлер, 2258,0 мың әйел адамды құраған 2006 жылы 5 мың адамға көбейген. Тығыздық орташа есеппен 10,2 адамнан келген.Халықтың көбі тығыз орналасқан жері оазистерде 1 шаршы шақырымға 200 адамнан, Қарақұм территориясында елдің 80% халқы орналасқан.Динамикалық санақ бойынша және табиғи өсім жоғары. Совет үкіметі кезінде 1960-1990ж 1,7 есеге халқы өсімі – мың адамға өсті, жылына 2,9%. қазіргі уақытта Түркіменстан ТМД бойынша 3,5%. Бұнда ауылдық жерде көрсеткіш жоғары. Табиғи өсім кейінгі 10 жылда ТМД бойынша тенденция төмендеген.2005 жылы табиғи өсім коэффиценті 26,3, 1999ж 13,1% бұған себеп туудың төмен болуы. 1000 тұрғынға 33,6%, 18,5%, өлім 5,4-6,5% келеді. Орташа есеппен әр отбасында 3-5 бала, ал ауылдық жерде одан да көп болуы мүмкін.1993 жылы қаңтардан бастап электр энергия, су, табиғи газ және тұз тегін.

Ауыл, орман шаруашылығы 48%, өндіріс- 12, құрылыс – 6% құрайды. Құрылыс Түркіменстан ТМД бойынша Ресей мен Белорусиядан кейін үштікке кіреді.1993 жылы миграция 10 мың адамға – 37,4 адамнан келеді. 1994 жылы 35 мың отбасы осы елден сыртқа кеткендер. XX ғ 420 мың адам ішінен 190 мың адам кеткен. Туркіменстан территориясында 100-ден артық халықтар өкілдері тұрады оның 80% түркмендер құрайды. Түркімендер түрік тобы, Алтай тіл семьясына және Монғол және Европоидтарға жатады. Бұнда этникалық топқа өзбектер 9,2% орыс 6,7, қазақ 2,2, армян 0,8%. Түркімен- мемлекеттік тіл.1993 жылы реформа енгізген,алфавиттен латын тіліне ауысқан.

Өндірістік кешен. Түркіменстанның өндірістік өнімдері 2000 жылы 29% құрайды.

2001- 31%. Түркіменстан егемендік алғаннан бастап 150 жаңа өндіріс орындарын ашты. Жағар - жанармай энергетикалық кешені. Мұнай – газ экспортқа шығарылады. Жағар- жанармай энергетикалық комплексі 80%-нан астамын құрайды. Түркіменстанда мұнай және газдың үлес салмағы жоғары. Мұнай кен аудандары мемлекеттің батысы Барсакелмес, Корпедже, Тамылыджа, Катурдепеде. 1973 жылы максималды 5,7 млн тонна, Кейін 1995 жылы 3,7 млн тонна төмендеген. Кейін 1999жылы 7 млн тонна, 2005жылы 12 млн тоннаға өсті.

Машина өндірісі. Бұрынғы Кеңес уақыты кезінен бері шаруашылықтың мамандануы – мұнай газ өндірісі және ауыл – шаруашылық функцияларымен байланысты. Ашгабадта газ аппараттары, электротехникалық заводы «Түркменкабель» техникасы вагонжөндеу, Мор қаласында насос өндіреді.

Жеңіл өнеркәсіп. Түркіменстанның – Лебап, Мары, Ахалск аудандарында мақта тазартумен айналысады, аз мөлшерде – Ашгабад, Марыда қағаз өндірумен айналысады. Онда ірі өнеркәсіп орындары, мақта шығару, әсіресе экспортқа джинсый өнімдерін шығарады. Өндіріс заводы – Ашгабад және Түркменбат қаласында, Мары қаласында шерст фабрикасы. Мұнда тері-былғары аяқ киімі, тігін, тоқыма өндірісі оның өнімділігін арттыру болатын. Сонымен қатар түс киіз фабрикасы 15 қалада орналасқан. Көбі түркмен киіздерін алады – оның 90% құайды, осыны 1,5 есеге арттыру көзделген. Құрылыс материалдарын шығару. Оған цемент, терезелер, кірпіш республикада шығарады. КСРО күйреуі әсерінен өндіріс көлемі үш есеге төмендеген 2010 жылғы жоспары бойынша металлургиялық кешен құру жоспарланған. Мара ауданында қара металл балқыту 400 мың тонна, 240 мың тонна алюминий өндіреді.

Агроөндіріс кешені.Ауыл – шаруашылық өндірісі. Жалпы табиғи өсімдіктер ел территориясының аумағының 15% құрайды. 95% ауыл суармалы жерлер алады. Түркменстан президентініңжарлығы бойынша жер жекеменшік иелеріне немесе арендаға беру туралы айтқан. 2000 жылы бұндай жерлердің 80% жеке шаруа иелеріне берілген. Бидай құны өсуде салыстырмалы түрде 1990 жылы 3,5 есе өскен. Статистика бойынша 2000 жылы 1,5 млн тонна бидай. Адам басына шаққанда орташа есеппен әр адамға 300 кг бидайдан келеді. Амударияның төменгі ағысында 70 мыңт-ға жуық және 98% күріш өнімі алып жатыр. 1998 жылдан бастап Марыйск ауданында қант қызылшасын өндіреді ол 15 мыңын алып жатыр. Бұнда көбінде- қауын қарбыз өсіру және ауыл шаруашылығында субтропиктік климатқа байланысты,бейімді өсіидіктер өсіріледі. Сумбар және Атрен өзен бойында, інжір, гранат, айва, миндаль өсіреді. Түркіменстанның ауыл – шаруашылығының 96% мал жайылатын жайылым алып жатыр.Тамақ өнімдері. 1990 жылы КСРО кезінде жылына ауыз су 15 млн бутылка шығарған. Күнбағыс майы бойынша Түркіменстан Молдавиямен бірінші орынды бөлісті: ет, сүт, бидай және балық аулау өнімдерін өндіру жақсы дамыған.

Транспорт кешені. Теміржол транспорты II орынға ие 37 немесе 11%. Жалпы ұзындығы 2570 км болатын транзит жолдары: Теджен- Серахс Мешхед 320 км, жоба бойынша Ресей арқылы Қазақстан мен Иранға өту және Каспийдің шығыс жағалауымен байланысу. Автомобиль транспорты – әлсіз транспорттық кешен 242км 10000 шаршы шақырым территорияға, ал, ТМД- дағы Ресей көрсеткішімен салыстырғанда 234 км. Теңіз транспорты. Каспий жағалауында Түркменбашы порты арқылы теңіз транспортын дамыту. Бакуға жол ашу басқа елдермен сауда қарым – қатынас жасау болып табылады. Авиациялы транспорт. Ашгабад аэропорты әр түрлі ұшақ түрлерін қабылдайды. Басқа да дүние жүзі мемлекеттермен қатынасады. Мысалы: Индия, Пакистан, Иран, Түркия, ТМД, Германия, Қытай және т.б.елдермен қатынасады. Туризм. Түркіменстан маршруты бойынша Бахар үңгіріне, үлкен және кіші Балхан массивіне ауданға атпен серуен, Қарақұм каналы, су өзен туризмі жақсы дамыған.

Сыртқы экономикалық байланыс және сауда географиясы. Түркіменстан саяси – экономикалық байланысын жақсарту. 2005 жылы экспорт бойынша 3506 млн АҚШ доллар, ал импорт – 2785 млн доллар құрайды. ТМД-ға 26% экспорт, 47% импорт тауар алмасуы келеді. Турцияға 15%, Германияға 7,8%, АҚШ 7,2 % Ұлыбританияға 2,0% өнімі беріледі.Экспортқа Түркіменстан отын-энергетикалық шикізат өнімдерін шығарса, ал импортқа көбіне – тамақ өнімін,керекті құрал-жабдықтар мен машина алады.

Әдебиеттер [1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,17,18,19,20,21]