Бичимелдеринде

Кажы ла албатынын «ич ийдези» – ол телекейге кqргqн анылу кqрeми, улузынын jанжыккан ла ол ок qйдq тeней ле башка кылык-jаны, кeeн - санаазы, онын национальный характери. Айдарда, албаты-jон бойыныn бичиичилериниn чeмдемелдериле оморкоп, эптe-jараш, учуры тереn сqстqриле айдылган шeeлтени eйедеn eйеге jетирерге амадаары jолду. Jыбаш Каинчин – эмдиги qйдин эн jозокту алтай прозаиктеринин бирeзи. Ол алтай тилин бийик баалап jат. Алтай тилдиn чечени, эптузи керегинде алтай бичиичилер бойлорыныn чeмдемелдериле кqргeскен. С.Сартакованын айтканыла алтай тил – чечен тил. Айткан сqс – аткан ок дегендий, бирле сqслq jыга салар аргазы бар, jылдыс ла тендей кqдeрип те чыгар. Чололоп то айт, мактап та айт, аткан ооктый jаспас.

Ээлгир тил. Угуп турзаn, тирe тын – ийде урулып тургандый. Кандый койу, кожоnдый коо, сарындый qткeн, эзиндий jенил.

Эптe тил. Сqстqри ажындыра туку качаннан ла белетелип калгандый, бой -бойына тизилип, эптe-jqптe улалып браадар. Ээндий элип турар, тыттый бек ле быжу, мqштий jымжак, угаштыра айтканы – корболонгон артыштый.

Тилин билбес кижи – qскeс. Тилин jеектеген кижи онон коомой. Ол –eeринен астыккан куш. Айдары jок jqqжqзин jылыйткан jокту.

Б.Укачиннин айтканыла, калыктын eнин qскq калыктарга угузарга литература керек. А литературанын тqзqлгqзи – тил. Ол qскq калыктарла колбу тургузатан наjылыкты ла jарашты кqргeзетен кeскe, кqс, кулак ла сезe – ончо барын айдынатан арга.

Jыбаш Бqрeкqвич Каинчин бичимелдеринин тилинде кqп тил байыдар эп-аргалар тузаланат: jаркынду сeрлe тeндештирeлер, такып-такып айдылар сqстqр, алтай албытынын чечен, кеп-укаа сqстqри, анайда ок бичиичинин тилинде jалаn ла албатызынын, телекейге кqргqн су-алтай кqрeм -шeeлтезин алынып алган бузулбас сqсколбулар база элбеде туштайт.

Jаныс ла алтай тилди jакшы билер кижи ондоор, су-алтай кqрeмдe бузулбас сqсколбуларды J.Каинчин элбеде тузаланат. Кандый бир керекти, эдилгени, бичиичи кезе-быча айтпай, бойынын шeeлтезин ээлгир бузулбас сqсколбулар ажыра айдып ийер арга, jайалта бичиичиде бар.

Бичиичинин бичимелдеринин тилинде учурап турган сосколбулардын кезигин эл-jон эрмек-куучынында улай ла тузаланып турганы бар. Бир кезек бузулбас сqсколбулар бичиичиниn кqдeринилe стилиле (марыла) берилген..

Jыбаш Бqрeкович Каинчинин бичимелдеринин тилинде бузулбас сqсколбулардын берилген учурын кqрeп, шиндеп келзебис, сeрекей солун jурамал чыгат. Бузулбас сqсколбулар ажыра бeткeл кижи, кижинин бeткен бeдeми, онын санаа-сагыжы, кылык-jанынын jакшы ла jаман jаны, jадын- jeрeми, салымы ла ижи-тожы, сeeжи, jажы ла балдары, мал-ажы, jаткан jери ле ар-бeткенле колбузы, анайда ок кижинин божоп, eргeлjиге jадатан jери jаар атанары бeткeл jурамал болуп тура берет.

J.Б.Каинчин бичимелдеринде бир кезик керектерди, эдилгелерди, онон до qскqзин кqндeре кезе-быча айтпай, албатынын ойгорын алынып алган бузулбас сосколбулар ажыра айдат. Бичиичинин чeмдемелдеринин тилинде бузулбас сqсколбулардын туку jебрен чактардан, озогызынан биске jаан энчи болуп арткандары бар, анайда ок эмдиги qйдин jаны табылгандары база бар, темдектезе: мачарат оозынан срай айрылбайт (орус тилде матершина болгонын кqргeскени)..

Jыбаш Каинчин озогызынан арткан, эмдигиче ле эл-jон ортодо текши jарлу эм тура тузаланып турган сосколбуларды бойынын бичимелдеринин тилинде шeeлтезин теренжиде берер амадулу элбеде тузаланып турган эмтир. Анайда ок бичиичи албатызынын ойгорын бойына алынып алган бузулбас сqсколбулардын бeдeмин олло бойынча тузаланат, кезикте эрмекке келиштире турган бeдeмин эптe бузуп, jаны кепке кийдирет деп кqрqдис.

Бичиичинин чeмделге тилинин бузулбас сqсколбулары текши эл-jоннын ортозында эрмек-куучында элбеде тузаланып турганы бар, анайда бир кезик бузулбас сqсколбулар бичиктин бийик кодeринилe маарыла чийилген.

Бу бажалыкта бузулбас сqсколбулар морфология бeдeми jанынаn эки бqлeкке бqлинет: адылу ла глагол бeдeмдe сqсколбуларга. Тил билимде тегин сосколбуларды да, бузулбас сqсколбуларды да эбире шиnдеп келгежин, аjару олордыn структуразына (сайламазына) аjару салынат. Тqс лq компоненттердиn колбожор эп-аргазы канайда берилгенинен улам сqсколбулардыn семантика учуры ла синтаксис jанынаn функциязы иле jарт кqрeне берет. Тeрк тилдерде бузулбас сqсколбулар адылу ла глагол бeдeмдe болот. Анайда ок олордыn кезиги эрмек те болот, jе бу тушта эрмек бeдeмдe бузулбас сqсколбулар аnылу учурлу болуп, тегин эрмектеn чек аnыланып jат. Jыбаш Каинчинниn бичимелдеринеn jууп алган бузулбас сqсколбуларды адылу ла глагол бeдeмдe деп бердибис, мынайда бqлeгени эрмек-куучында олордыn учурын шиnдеери jаан учурлу. Бу тужында билимчилер алдында таnынаn сурак тура берет: нениn учун тегин сqсколбуныn эмезе эрмектиn члендери бой-бойлорыла чыт биригип, тоnуп калган немедий кижи сананбаган jанынаn jаnы учур кqргeзет. Бузулбас сqсколбулардыn кажызы ла учуры jанынаn башка-башка темаларга бqлинет.

2.1. Адылу бузулбас сqсколбулар.

Jыбаш Каинчинниn бичимелдериниn тилинде адылу бузулбас сqсколобуларды кqрeп, шиnдеп келеристе, олордыn кqп jаны кижиниn характеристиказын берип турган эмтир. Бис ол аайынча ылгабай, кижиниn эди-каны, эрене-сqqгиниn аттары аайынча бqлeкке бqлидис. Эn ле кqп башла, jeрекле, колло колбулу бузулбас сqсколбулар чыкты. Онызы кайкамчылу эмес деп санандыс, нениn учун дезе баш ажыра кижиниn санаа-сагыжы барат, кижиниn кeeн-санаазы jeрек ажыра qдqр. Кол jадын-jeрeмле тудуш, бастыра иш колло эдилет. Оныn учун бу бqлeктиn классификациязы шак мынайда берилгени – ол.

Jе алтай тилде адылу сqсколбулар глагол бeдeмдe бузулбас сqсколбулардаn ас деп билдирет. J.Каинчинниn бичимелдериниn тилинде бузулбас сqсколбуларды шиндеп келеристе, адылу бeдeмдeлери глагол бeдeмдeлеринеn ас болуп калганы оны керелейт.

Адылу бeдeмдe сqсколбулар учуры аайынча бир канча бqлeктерге бqлинет: 1) кижинин тыш бeдeмиле, эди-каныла, эрене-сqqгиле колбулу бузулбас сqсколбулар; 2) кижинин сагыш-санаазыла, jадын-jeрeмиле, сeeжиле колбулу бузулбас сqсколбулар; 3) ар-бeткенле, чотомол учурлу сqсколбулар ла оноn до qскqлqри.

J.Каинчинин бичимелдеринин тилинде кижинин бeткен бeдeмин, эди-канын кqргeскен адылу сqсколбулардын темдектерин берип jадыс, jе кезик учуралда бузулбас сqсколбулар эки де учурлу болордоn айабас.