Кире сöс

Кире сöс

Бажалык I. Тил билимде бузулбас сöсколбуларды шиндегени ……………

1.1. Орус тил билимде бузулбас сöсколбуларды шиnдегени …………………

1.2. Тeрк тилдерде бузулбас сqсколбуларды шиnдегени …………………….

1.3. Алтай тилде бузулбас сöсколбуларды шиnдегени………………………..

Бажалык II. Бузулбас сöсколбулар Jыбаш Каинчинниn

бичимелдеринде …………………………………………………………………

2.1. Адылу бузулбас сqсколбулар …………………………………………….

2.1.1.Кижиниn тыш бeдeмин кqргeскен бузулбас сqсколбулар…………….

2.1.2. Баш деп компоненттe бузулбас сqсколбулар………………………….

2.1.3. Кqс деп компоненттe бузулбас сqсколбулар…………………………..

2.1.4. Jeрек деп компоненттe бузулбас сqсколбулар………………………..

2.1.5. Qкпq, jуу деп сqстqр бузулбас сqсколбуларда…………………….

2.1.6. Оос деп компоненттe бузулбас сqсколбулар…………………………

2.1.7. Кол деп компоненттe адылу бузулбас сqсколбулар…………………

2.1.8. Jок деп компоненттe бузулбас сqсколбулар…………………………

2.2. Глагол бeдeмдe бузулбас сqсколбулар ………………………………

2.2.1. Куучындаарыла колбулу бузулбас сqсколбулар……………………..

2.2.2. Jакшы, кирелe, jаман кeeн-санааны кqргeскен бузулбас сqсколбулар

2.2.3.Jадын-jeрeмле колбулу глагол бeдeмдe бузулбас сqсколбулар………

2.2.4. Балдарга ла jаан улуска ууландыра айдарыла колбулу бузулбас

сqсколбулар……………………………………………………………….

2.2.5. Мал-ашла колбулу глагол бeдeмдe бузулбас сqсколбулар………….

2.2.6. Кижиниn ижи-тожын, jeзeн-jeeр керектерин кqргeскен сqсколбулар

2.2.7. Ар-бeткенди кqргeскен глагол бeдeмдe бузулбас сqсколбулар…….

2.2.8. Кижиниn jаман кылык-jаnын кqргeскен глагол бeдумду

бузулбас сqсколбулар……………………………………………………..

2.2.9. Qлeм-согуш, чыгым-чыгыш кqргeскен глагол бeдeмдe сqсколбулар…

Адакы сöс …………. …………………………………………………………

Jыбаш Каинчинниn бичимелдери …………………………………………

Информанттар ………………………………………………………………

Литература ……………………………………………………………………

Кире сöс

Jыбаш Бöрÿкович Каинчиннинn бичимелдеринде бузулбас сöсколбуларды бедиреп, олорды картотекага јууп, темалар аайынча бqлип, ол бузулбас сqсколбулардыn учурына аjару салып, бичиичиниn кeр-кqксиниn айдылган тереn шeeлтези тили ажыра берилгени jарт кqрeлет. Оныn учун J.Б.Каинчинниn тилиниn экпинин, аnылузын текши албай, jаnыс ла бузулбас сqсколбуларга аjару эдип, оны шиnдеерге амадаганыс.

Иштиn актуальнозы. Алтай тил билимде бузулбас сöсколбуларды шиндеери öзÿм алынып турганы ла бу аайынча билим иштердиn учуры бийик болгоны бичиичилердиn бичимелдеринде иле кqрeнет. Jыбаш Каинчиннин бичимелдеринин тили байлык. Оныn бичимелдериниn тилинде учурап турган сqсколбуларды шиnдегени алтай калыктыn jебрентиктеn бери келген энчизи, албатыбыстыn тeeкизи, jадын-jeрeми тил ажыра jарт кqрeнгени бис бузулбас сqсколбулар ажыра бойымныn алтай калыгыма кqргeзерге кeeнзеп турум. Тил аайынча бистин дипломный ижистин öрö адалган темазыла чийилип јаткан шинжÿ ижисти алтай тилле чырмайып бичип јатканыс берилген иштин база бир солуны деп бодойдыс.

Шиндеер амаду. Берилген шинжÿ иштин амадузы – Jыбаш Каинчиннин бичимелдеринин тилинде бузулбас сöсколбуларды шиндеери.

Бу берилген шинжÿ иштин амадузынан улам мындай задачалар тургузылат: баштапкызында, бичиичинин бичимелдеринин тилинде бузулбас сöсколбуларды бедиреп табары; олорды картотекага јууп, чийери (описание); экинчизинде, бичиичинин чÿмдемелдеринин тилинде бузулбас сöсколбуларды темалар аайынча ылгаары, бузулбас сöсколбулардын учурын јартаары.

Шиндеер эп-аргалар. Бузулбас сöсколбуларды учуры јанынан башка-башка бöлÿктерге бöлип, олордын учурын јер-бойынын улузыла эрмектежип, кезик бузулбас сöсколбулардын учурын чыгара чокымдап аайына чыгары.. Ижисте мындый эп-аргалар тузаланганыс: јетирÿ-јартамал, анализ.

Ишти тузаланыры (керектÿзи). Jыбаш Каинчиннин бичимелдеринин тилинде бузулбас сöсколбуларды шиндегени алтай тилде бузулбас сöсколбуларды тереnжиде шиндеерине болушту ла јарамыкту.

Шинжÿ иштин практический тузазы. Эдилген иштин тÿп-шÿÿлтезин ле материалдарын алтай тилдин ле литературанын ÿредÿчилери уроктордо, спецкурстарда, филологический факультеттин практический ле семинарский иштеринде тузаланарына болушту.

Бузулбас сöсколбуларды билери, олорды ондооры, керектÿ учуралдарда эрмек-куучында тузаланары, айдары јок јаан учурлу. Учында бöлÿктин материалдары алтай тилдин бузулбас сöсколбуларынын сöзлигин кемин јаанадарына ла алтай тилдин урокторында бузулбас сöсколбуларла таскадулар тургузарына jарамыкту.

Шинжÿ иштин турган аайы. Иш турат: кире сöстöн, эки бажалыктан, адакы сöстöн, билим иштердин, Jыбаш Каинчиннин бичиктеринин тисмезинеn (списогынан), кошмак бöлÿктен ле информанттардын ады-jолы.

Баштапкы бажалыкта тил билимде бузулбас сöсколбуларды шиндегени. Орус, тÿрк тилдерде, ол тоодо алтай тилдде бузулбас сöсколбуларды канайда башка-башка кöрÿмле шиндегенине ајару салганыс. Бир кезек иштердин кыска ширтемели берилет.

Орус тил билимде бу проблема аайынча иштеген блимчилер В.В. Виноградов, Н.М. Шанский, В.П. Жуков, А.В. Калинин, А.И. Молотков ло онон до öскöлöри. Тÿрк тилдерде бузулбас сöсколбуларды шиндеген билимчилер – С.К. Кенесбаев, С.Н. Муратов, М.Ф. Чернов, З.Г. Ураксин, С.Т. Наурузбаева, Е.В.Николина ла оноn до qскqлqри.

Алтай тилде бузулбас сöсколбулардын сурактарын кöргöн деп, А.А.Тыбыкованы, А.А. Чернованы, М.Ч. Чумакаеваны, Дыдыянова, М.Ю. Кыйынованы, А.Э. Чумакаевти адайдыс.

Экинчи бажалыкта Jыбаш Каинчиннин чÿмдемелдеринин тилинде бузулбас сöсколбуларды шиндегенине учурлалган. Бу бажалыкта бичиичинин чÿмдемелдеринде учурап турган бузулбас сöсколбулар таап, семантика јанынан башка-башка анылу бöлÿктерге бöлигенис.

Адакы сöстö мындый тÿп-шÿÿлтеге келдис: баштапкызында, бичиичинин чÿмдемелдеринин тилинде озогызынан энчи болуп арткан бузулбас сöсколбулар сÿрекей кöп; экинчизинде, öйлö кожо табылган јаны бÿткен бузулбас сöсколбулар бар; ÿчинчизинде, озогызынан артып, эл-јоннын куучын-эрмегинде туштап турган ла јаны бÿткен бузулбас сöсколбуларды бичиичи ол ло турган бойыла тузаланат; тöртинчизинде, бичиичи бузулбас сöсколбулардын структура бÿдÿмин бузуп, бойынын шÿÿлтезин, бичимелдерде јÿзÿн-базын керектерди, эдилгелерди кезе-быча айтпай, терен шÿÿлте берерге амадап эрмекке эптÿ кийдирет.