Мұздықтардың түрлері

Мұзды латын тілінде гляциес дейді, содан ғылымнын оны зерттейтін саласын гляциология деп атайды.)

Жер бетінде мұздықтар кардын жыл бойы еріп үлгірмей еселенуінен пайда, болады. Ол үшін қар қалын жауып, айналанын температурасы төмен болуы керек. Осы екі жағдай жері суық жоғарғы ендіктерде және таулы елкенін биік басында бар. Оларда жыл бойы түскен қар түгел ерімейді, буланып үлгірмейді де жинала береді. Жер жүзінде құрлықтын 16,2 млн км² аумағын, яғни онын, 11 процентін мұздық басқан. Ондағы муздын жалпы көлемі 30 млн км³.

Мұздық қар шегінен (сызығынан) жоғарғы жерде түзіле бастайды да ол шегі климатқа байланысты. Полярлық өлкелерде қар жиегі мұхит денгейіне шейін төмен түссе, экватор мақындағы тауларда 5 000—6 000 м биіктіктен етеді. Іле Алатауында қар жиегі 3 700—4 000 м биіктікте орналасқан.

Жаз маусымында күн сөулесінін қызуынан (и н с о л я ц и я) оппа қар ери бастайды да түнгі кезде қатты кристалданады. Ақырында қар сығылып, тығыздалап оны фирн деп атайды. Онын қалыптасуына

с у б л м а ц и я — қар бетінін булануы өсер етеді. Қар жиналі фирн қалындаған сайын қысым арта береді. Содан жеке кристалдар біріне-бірі жабысып тығыздала түседі, де ақ түсті фирн тығыз кристалды мөлдір, көк тайғак глетчер (сіреу) мұзына айналады. Сейтіп, 10—11 м³ қардан 1 м³ шамалы мұз жаралады. Бетінін еруінен және була-нуынан мұз массасы кеми түседі. Осыны а б л я ц и я (латынша «шылау», «сылақтау») дейді.

Мұздықтардың түрлері. Климатқа, жер бедеріне, қорлану және ағын жайларына байланысты мұздықтар үш типке бөлінеді: 1) таулы (альпілік), 2) материкті (жабынды), 3) екеуінін аралас түрі.

Т а у м ұ з д ы қ т а р ы қар жиналып, онын глетчерге айналатын қорлану аймағына және онын төменгі ағын аймағына жіктеледі. Қорлану аймағы (фирн бассейні) қар жиегінен жоғарғы үш жағынан тау беткейімен қапталған цирк секілді ой-шұнкырда (9,1-сурет) немесе тауын жазықталған тебесінде орналасады. Мұзарттып ұзындығы фирн бассейнінін аумағы мен қалындығына байланысты.

Фирн қоры неғұрлым мол болса соғұрлым мұздық төмен жылжиды (ағады). Тау анғарлы мұздықтар жеке немесе күрделі (полмскнтетикалык) түрлерге бөлінедг Жеке мұздықтар бір-бірікен бөлек, олардын. фирн аймағы да, ағын анғары да жеке-жеке. Күрделі мұздықтар жеке мұздықтардын төкенгі жолында бірігіп қосылуынан пайда болады. Мысалы, Памирдегі ұзындығы: 72 км Федченко мұздығы жол бойында 20 саласын қосып алады. Мұзынын қалындығы орта тұсында 700— 1000 м, төменгі тұсында сүйірленіп, 300—400 метрге түседі.

Қ а р (тепші) м ұ з д ы ғ ы деп тау басыпын төскей беттеріндегі колтаққа ұқсас шұнкырда түзілген түрін атайды (9.2-сурет). Олар көбінесе мұз цирктерінен жоғары немесе мұз анғарларынын төбе беттерінде орналасады. Кар мұздықтарынын келемі шамалы, өлі де болса кемеліне жетпеген немесе көне мұздыктын жұрнагы бо-лады. Олардын ағыны жоқ, тұйық.

(Аспа мұздықтар таудын тік беткейіндегі кіші-гірім шұнқырлары толтырады да, одан шамалап қана шығады. Сонда жарқабақтан асылып тұрады да кенеттен үзіліп төмен кұлдырайды.

М а т е р и к т і к м ұ з д ы қ т а р бүтін аралдарды, құрлықты бүркейді) Олардын сипаттамалары: 1)өте қалың Антарктидада мұз күмбезінін қалындығы 4 км, Гренландияда 3,5 км); 2) мұз жабудан бұрынғы кене жер бедеріне өсер тигізбейді; 3) мұзы жан-жағына радиалды жылжиды, ал тау мұздьны болса, анғарды бойлап «құлайды»; 4) мұз қабатынын беті орта тұсына қарай қалқан төрізді дөнес бітеді. (Аралық мұздықтарға таулы үстірттер мен тау баурайындағы мұздар жатады) Біріншісі жазықталған тау басын түгел көміп, кыска тілемдермен жан-жағына көшеді.

Осындай мұздықтарды скандинав түрі дейді. Олар Алтай тауларында да кездеседі. Тау баурайлық мұздар полярлық аймактардын таулы аймақтарынде қалыптасады да баурайға жеткен сон көптеген анғарларды бойлап, жан-жаққа желпуіштей жылжиды. Сонда олардын етектері бірімен-бірі" қосылып, етек мұздығын түзеді.

Мұздықтардың режимі. Ө з салмағынын тегеурініне шыдай алмаған мұз төмен жылжи бастайды. Жылжу жылдамдығы өр турлі және тұрақты болмайды: өдетте төулігіне ОД метрдеи 2—4 метрге шейін. Тянь-Шань жоталарында 0,4—0,5 м шамасында. Кейде жылжу жылдамдығы өсе туседі. Мы салы, Медвежье мұздығы 1963 жылы төулігіне 50 м (кейде 100—150 м) жылдамдықпен ығысып, жол бойындағынын бөрін де күйреткен. Онын осындай жылдамдықта жылжуы 1988 жылы қайта өтті.

Сіреу мұз қаншалық иілімді болғанымен кенет түскен күшке қатты денедер тегеуріндеп, жарылып, сынады. Тау мұздығы анғарды бойлап жылжыған кезде онын орта шені тез қозғалады, ал шет жиегінде мұз сүйірленіп жұқаруына және жағака үйкелуіне байланысты қозғалуы шабандайды. Содан келіп мұзда жарықтар жүйесі пайда болады. Ондай жарық мұздықтын бойында да тұзіледі. Жарықтарынын көлденені 10—15 метрге, терендігі ондаған, қала берсе жүздеген метрге жетеді де олар шынырау тұнғиыққа айналады. ‡стінгі бетінен еріген қар суы жарықтарды кеміріп, кенітеді, соларды бойлап ағады да мұз ішінде каналдар, үнгірлер пайда болады.

Мұздықтын сыртқы (төменгі) жиегі тұрақты емес. Қар көп жауса немесе мұздын еруі азайса, мұз қалындап, онын жиегі алға жылжиды-мұздық «серпіледі». Қардын қоры азайса, еруі өссе, ол шегінеді.