Интермодальды тасымалдауларда көліктің өзара әрекеттесу ерекшеліктері

Көлік саласындағы дәстүрлі бәсекелестік түпкілікті түрде интермодальдылықты өзгертті, яғни аралас жүк тасымалдарын. Тасымалдың негізін қалаушы қағидалары мен ережелері ескірді немесе қайта қарауды қажет етеді. Тасымал саласына интермодальдылықтың енгізген негізгі өзгерісі, бұл-тасымалдың дәстүрлі тәжірибесінен «А пунктінен Б пунктіне» (порт-порт немесе станция-станция) тасымалдың өткен жүйесі «есіктен есікке» (жүктің пайда болған пунктінен оның соңғы тағайындалған пунктіне дейін).

Бұл жүйенің негізгі элементі, ол жүк үстінен бақылауы. Шындығында, кімде-кім интермодальды жүйеде жүктің тасымалдануына бақылау жасаса (кеме, теміржол құрамы, автокөлік немесе теңіз порттарынан тәуелсіз), ол жүкті көліктің жекелеген жекелеген түрлерін бақылаушылардан бәсекелестік артықшылыққа ие болады. Жүкті бүкіл бағыт бойымен бақылаушы жақ тасымалға байланысты кез-келген шешім қабылдауы мүмкін, мысалы: жаңа жүріс бағытын таңдауға, тасымалдаушыны немесе портқа соғудан көлік түрлерін ауыстыруға дейін. Бақылаудың бұл түрі жүк жіберушілерді дәстүрлі шаруаларынан, яғни бағыт таңдаудан, порт түрлерінен, қор жайларынан, шамадан тыс жабдықтан босатады. Нәтижесінде көліктердің жекелеген түрлеріне маркетингтік стратегияларын өзгерту керек, ең біріншіден жүктерге бақылау жасау керек.

Интермодальды жүйеге және әртүрлі біріккен құрылымдарға қажет көліктердің өсіңкі маманданған түрлері «интермодальдық» бәсекелестікті шиеленістіріп қана қоймай көлік түрлерінің бәсекелестігін шиеленістірді. Басты себеп әр көлік түрінің потенциалды мүмкіндігінде.

Осылай, аралас тасымал контейнер тасымалдайтын кеме жүретін сызықтарға оңтайлы мүмкіндіктер ашты.

Соңғы 10-15 жылда баржаларда контейнер тасымалының енгізілу бәсекелестігі өзен тасымалына айналды. Алдыңғы кезеңдерде, әдетте, Роттердам бағытындағы темір жолдар бәсекеге төтеп бере алмады. Қазір болса оларға және автотранспортқа Рейн аймағындағы контейнерлер жүктелген баржалар бәсекелестік жасайды.

Интермодальді бәсекелестікте тым жас транспорт түріне әуе тренспорты жатады. Ол да өзінің орнын алуды. Әуе транспортының басқа транспортқа қарағандағы бәсекелестік артықшылықтарын 4 фактормен атасақ болады: тасымалдау уақыты мен бағасы, жүк түрі мен нарық характеристикасы. Бұл транспорт түрінің ең басты артықшылықтарының бірі – орташа және алыс қашықтықтардағы тасымал уақытының аздыңы. Уақыт үнемдеу факторы әсіресе тасымалдау уақыты шығу пунктінен соңғы пунктіне дейін есептелген жағдайда маңызды. Бұл пунктер ел ішінде болған жағдайда әуежайлар теңіз транспортына қарағанда жақынырақ және ыңғайлы. Тасымал мерзімінің тағы бір маңызды аспектісі – транспорттық қызметтердің жиілігі. Әуе рейстарының жиілігі кеме рейстеріне жарағанда жоғары. Сонымен қатар әуе транспортында жүктерді жүктеу теңіз транспортына жүктегеннен жеңілдеу.

Бәсекеге әсер ететін екінші фактор - тасымалдау бағасы. Әуе транспортының жоғары құны оны дамытудағы басты тежеуші факторлардың бірі. Басты себебі тасымалдау бағасы мен отынның бағасымен салыстырғанда жоғары капитал салымын қажет ететіндігінде. Бірақ әуе транспорты әрқашан ең қымбат болып табылмайды. Тауар бөлінісінің жүйесі бағалық элементтерден тұрады. Мысалы, қаптама, сақтандыру, жүкті жеткізу, капитал бойынша шығындар. Осындай элементтер бойынша теңіз транспортына қарағанда әуе транспортында артықшылықтар бар. Мысалы, аз уақытта тасымалдау мен жүкті мұқият қауіпсіз ұстауы жәшіктер мен контейнерлерге қарағанда жұқалау қаптамаға орауға мүмкіндік береді. Ал жұқа қаптама, еңбектің, материалдың, жүк массасы мен көлемінің үнемділігі транспорт шығындарын азайтуға мүмкіндік береді. Әрине контейнерлерге жүктеу теңіз транспортының шығындарын азайтуға мүмкіндік бергенімен әуе транспортының қаптамадағы артықшылығы жүктің сақталуынанда тиімділікке ие. Сақтық төлемдерінде де әуе транспортының артықшылығы бар. Статистика бойынша әуе транспортында апатты жағдайлар саны басқа кез келген транспорт түріне қарағанда азырақ. Сонымен қатар, тасымалдың аз уақыт алуына және жүктің тасымалының қауіпсіз болуына байланысты сақтық ставкалары белгілі бір бағыттарда теңіз транспортына қарағанда арзанырақ. Әуе жайлардың нарыққа қатысты ыңғайлы орналасуы дақұн жағынан әуе транспортына артықшылықтар береді.

Бәсеклестік күреске қатысушылар арасында қоғамдық тасымалдаушылар ерекше назарға ие, яғни кемелер қолданбайтындарға интермодальділік жақсы жағдайлар жасайды, әсіресе жүктерге бақылау жасауда.

Интермодальдық көлік құралдары арасында бәсекелестікті арттырып қана қоймай, сонымен қатар аралас тасымал мен біртүрлі тасымал элементтерін толықтыра түскенін белілеу керек. Мысалы, темір жол және жүк көліктері операторларының бірлесіп жұмыс атқаруы тиімді болуда.

Интермодальдылық алып келген жаңа үрдістер тасымал саласының қайта реттелуімен бірге жүреді. Мысалы, АҚШ-та автокөлік, темір жол, су және әуе тасымалдары мемлекеттік органдармен реттеліп отырған. Олар көлік құралдарының бір түрімен екінші түрін байланысқа түсірмеген, себебі, бәсекелестікке кедергі келтіреді деп есептеген. Бірақ, бұл пікір қате болды. Мұндай саясат АҚШ көлік құралдарының бәсекелестігін төмендетіп жіберді, әсіресе темір жол жүйесін. Бәсекелестіктің, бір-бірін толықтыруының реттелуінің есебінен, қарқынды дамуна жаңа серпін алды.

Аралас тасымалмен айналысатын отандық көлік ұйымдары жаңа шарттарда жұмыс істеуге дайын емес екендігін көрсетті.

Жапония-Находка көлік жолы екі негізгі көліктік сызықтарды қосады: Trans-Siberian Container Service (TSCS – транссібірлік контейнер тасымалы) және Japan-Nakhodka Line (JNL – Жапония – Находка сызығы). Өз кезегінде, JNL сызығы тасымалдың 2 түрін тасымалдыйды: контейнерлік (JNLCS) және қарапайым (контейнерлік емес).

TSCS сызығы жапондық (NAVICS Line, UNO Line) және ресейлік (FESCO = Қиыршығыстық теңіз пароходы) бірігіп басқарылып үшкүндік теңіздік тасымалмен бірнеше жапондық порттарды (Иокогама, Кобэ, Нагоя, Модзи, Симидзу, Томакомай) Восточный портымен байланыстырады. Бұл сызық ашылу сәтінен, яғни 1975 жылы қыркүйек айынан бастап, Жапония-Еуропа және Орта Шығыс Сібір арқылы теңіздік контейнерлік жүк тасымалына мамандануда. 1985 жылдың қаңтар айынан бастап JNLCS сызығы бойымен Жапония-Ресей бағытына әрдайым контейнерлік жүк тасымалы бастау алды.

TSCS және JNLCS сызығы бойымен Жапония-Ресей арасындағы контейнерлік тасымал жүк айналымы төрт ресейлік және төрт жапондық кемелермен, орташа сыйымдылығы 425 TEU (=425 20-футтық контейнер), тасымал жиілігі айына 24 рейс. Жүк тасымалы көлемінің төмендеуінен кемелер саны екі тараптан да 1987 жылдың шілдесінен 3-ке дейін, 1993 жылдың желтоқсанынан екі тараптан 2-ге дейін, 1994 жылдан ресейліктер тарапынан 2 кеме және жапондықтар тарапынан 1 кеме қысқарды. 1996 жылдан бастап айына 2 кеме қолданылады.

Транссібір жолымен (Siberian Land Bridge) жүк тасымалының көлемі 1996 жылы батыс бағытына 2315 TEU, шығыс бағытына – 6181 TEU, жалпы 8469 TEU, бұл 1983 жылғы тасымал көлемінің (110730 TEU) 1/13 бөлігіне теңестірілді. Тасымал көлемінің төмендеуінің себебі халықаралық бәсекелестік есебінен теңіз тасымалы құнының төмендеуі, интермодальдық тасымалдың қызмет көрсету деңгейінің жоғарылауы, КСРО ыдырағаннан кейін сібір жолының саяси және экономикалық тұрақсыздығы. Осы кемшіліктердің барлығы жойылмай, жүк тасымалының көлемі артпайды.

Әлемдік транспорттық қызмет нарығы

Бұрын айтылғандай, тасымалдау транспорт өнімі болып табылады, яғни жүктердің немесе жолаушылардың кеңістіктегі орнының (жағдайының) өзгеруі. Тарихи транспорт өнімі «тасымалдау» термині арқылы анықталады.

Әлемдік транспорттық қызмет көрсету нарығы транспорттық өнімдердің нарығы болып түсіндіріледі(табылады) немесе халықаралық жүк тасымалдау нарқы. Бұл нарыққа, бір жағынан тұтынушылар– жүк жөнелтушілер, ал екінші жағынан сатушылар - жүкті тасымалдаушылар қатысады. Транспорттық нарықтың ерекшелігі, жүкті жөнелтушілер мен қабылдап алушылар бірінші кезекте өнімді сатушылар мен тұтынушылар болып, ал тасымалдаушылар – олардың қатысынсыз ешқандай алып-сату(сауда-саттық) келісімі болмайтын, байланыстырушы бөлім болып табылады. Сондықтан әлемдік коммерциялық практикада тауардың тасымалдануы(дәлірек айтқанда тасымалдау емес, жүкті тасымалдаушыларға өткізу) мен сатып алушыға жеткізілуі екеуінің де маңызы бірдей екендігі мойындалды.

Транспорттық нарықтың мұндай екі жақты сипаты, яғни бір жағынан ол транспорттық өнімді жеткізуші – қарапайым нарық, ал екінші жағынан – сауда-саттық келісімін жүзеге асыратын нарық болуы, оның сырқы сауданың даму деңгейі мен түгел әлемдік шаруашылық байланыстарға маңызды өсерін анықтайды.

Әлемдік транспорттық нарықтың жан-жақтылығы мен күрделілігін түсіну үшін транспорттық фактор, өртүрлі транспорттық нарықтардың қызмет көрсету ерекшеліктері, транспорттың өртүрлі түрлерін таңдау критерийлері сияқты түсініктерді тереңірек қарастыру керек.

7.1. Транспорттық фактор

Алып сату келісім-шартын жасамас бұрын транспорттық факторды ескеру қажет және экспорттық-импорттық өнімнің тасымалдануының әлем бойынша бағаларын анықтау қажет. Бұл фактор өндірушіден тауарлардың тұтынушыға жеткізуге кететін қажетті шығындардың деңгейін сипаттайды, сонымен қатар барлық бағыт кезіндегі транспорттық қызмет көрсетудің сапалық сипаты мен тиімділігі бағаланады. Халықаралық тауар алмасуда сипаттамалардың сапалық және сандық түрлерін ажыратады. Сандық сипаттамаларға: тасымалдар географиясы, тауарлардың транспорттық сипаттамалары, экономикалық жағдайы, жүктеу технологиясы және т.б. жатады. Сапалық сипаттамаларға: тауарды жеткізу жылдамдығы, тасымалданып жатқан тауардың бүтіндігі, көліктің бағытының үздіксіздігі, эксплуатациялық сенімділік және т.б.

Тауардың бағасын қою кезінде транспорттық фактор біраз әсер етеді. Ең алдымен, серіктестердің бір-біріне қатысты, халықаралық сауда орталықтарына қатысты географиялық орналасуын ескере отырып, тауар бағасының құрамындағы транспорттық бөлігін есеп жүргізу, және де жүктердің тасымалына транспорттық саладағы әлемдік бағалардың деңгейін көрсететін экономикалық айқындалған тарифтер орнату.

Тұтынушылыр мен өндірушілер арасында, бір-біріне қатысты, бағаларды есептеудің 2 принципі жұмыс істейді: 2 жақты тиімділік принципі, әлемдік сауда орталықтарына қатысты орналасу тиімділі мен тиімсіздігі серіктестер арасында теңдей бөлінеді; бәсекелестік принцип әлемдік сауда орталықтарына қатысты орналасу тиімділі мен тиімсіздігі бәсекелестіктің деңгейіне немесе тауарға сұраныс пен ұсыныс арасындағы қатынасқа байланысты бөлінеді. Тауарға сұраныс жоғарылағанда транспорттық шығындардың негізгі ауыртпашылығы сатып алушыға түседі немесе керісінше. Айта кететін жайт бәсекелестік принцип әлемдік нарықта кең қолданылатын, әлемдік нарықты сипаттайтын принцип болып табылады.

Әлемдік нарықта жиі, импорттық және экспорттық бағалардың транспорттық бөлігін анықтауда қолданылатын тағы бір принцип бар, ол бойынша өндірушінің немесе тұтынушының территориясында болған транспорттық шығындар, сәйкес экспорттық және импорттық бағаларға әсер етпейді. Халықаралық практикада әлемдік бағалар «франк-шекара» шарттары бойынша анықталады.

Транспорттау бойынша шығындар біраз көп болуы мүмкін. Сол себепті келісім-шартка кол коймас бұрын тауарды тасымалдау бойынша кететін барлық шығындарға алдын ала есеп жүргізіп алу керек. Тауарлардың бағалық бәсекелестігінде шешуші рөлді сатып алушының тауарды келісілген жерге дейін жеткізуге кететін суммарлық шығындары «өндіру бағасы» атқарады. Бәсекелестік күрес жүргізген кезде дәл осы бағасының көрсеткіші ескеріледі, яғни әр жағдайда сатушы тұтынушы оның тауарын сатып алғанда қаншаға түсетінін немесе тауарлар тұтынушылық қасиеттері бойынша бірдей болғанда бәсекелестерінде қаншаға түсетінін есептейді. Бұл мәселе тауарларды жеткізуді ұйымдастыруда өте өзекті және халықаралық тауартасымалы атауын алды.

Тауар тасымалдау саласының экономикалық тиімділігі төмендегідей анықталуы мүмкін:

Этв=(F-Rтв): Rтв,

F – тауарларды сатудан кіріс, Rтв - тауар тасымалының шығындары

Тауар тасымалының оптимальды нұсқасын анықтау үшін тауарлық массаның қозғалысының өзгермелі қосындылары ретінде әдетте қолданылады: жеткізудің транспорттық сызбасы, транзитпен тасымалдау немесе аралық пунктерде қоймалық қорлардың жиналып тұруы, әртүрлі транспорт түрлерін пайдалану және т.б.

Тауар тасымалының шығыны көрсеткіші бойынша тиімділік критериінің көмегімен неғұрлым тиімді мемлекеттер мен елдімекендерді анықтап, сонымен қатар әртүрлі нарықтық бағадағы тауарлар мен транспорттық қызметтерді импорттау мен экспорттауға порттар мен шекаралық пунктарды анықтаймыз. Тауар тасымалдаудың оптимальді сызбасын анықтап алып, тауарды тасымалдауға міндетті тарап транспорттық қызмет нарығына шығады.