Шәриф Камалның «Акчарлаклар» әсәрендә Шәрәфи карт образы

Без Шәриф Камалның «Акчарлаклар» әсәре белән таныштык, андагы үзәк геройлар тормышы белән яшәдек, алар белән бергә борчылдык, бергә шатландык. Әлеге әсәрендә Шәриф Камал эшчеләр тормышын сурәтли. Әсәрнең исеме — «Акчарлаклар». Ләкин әлеге әсәрдә диңгез кошлары түгел, ә бер урыннан икенче урынга акчалы эш эзләп йөрүче сезонлы эшчеләр сурәтләнә. Повесть катлаулы, кискен сюжетлы түгел, ә шулай да ул кешедә төрле хис-тойгылар тудыра, уйландыра. Язучы укучыны бик оста итеп образлар, вакыйгалар артыннан ияртә, үзең дә сизмәстән алар тормышы белән яши башлыйсың. Моның сәбәбе гади: язучы иң үзәккә кешеләр язмышын, аларның рухи дөньясын куйган. Әсәрдә Гариф, Сафа, Шәрәфи, солдат Николай һәм башка образлар, вакыйгалар бик тормышчан, табигый һәм ышандырырлык итеп сурәтләнгән.

Миңа повестьта оялчан һәм тыйнак Газизә дә, сабыр, кыю, шулай ук нечкә күңелле Гариф та, башка эшче образлары да бик ошады. Тик миңа аеруча тәэсир иткән образ — ул Шәрәфи образы.

Шәрәфи карт сельд тозлаучы (солилыцик) булып эшли. Промыселга яңа килгән Гариф аны беренче күрүдә «...бер ояга кунаклап, искергән мещаннарның искергән аяк киемнәрен иске күннәр белән ямап-йөрмәштереп утыручы «гакыллы сапожник»ка охшата, чөнки башка промыселда ул күргән солилыцик шома итекле, байковый тужуркалы була. Аларның жалованьесе дә зуррак, урыны да югарырак. Шәрәфи карт беренче карашка гына шулай күренә, әлбәттә. Икенче көнне инде ул Гарифка «эшлекле генә бер агай» булып күзаллана, чөнки Шәрәфи карт үзен дисәтник Исак белән бик иркен тота, аңа үз фикерен курыкмыйча гына әйтә, аның белән сүз көрәштерә. Исак та аңа «Шәрәфи Осипыч», дип эндәшә, димәк, аны хөрмәт итәләр. Ләкин Исакка тизрәк балык тотылсын, ул тәҗрибәле Шәрәфинең невод салырга бераз сабыр итәргә кирәк диюенә каршы килә. Ә Шәрәфи карт хаклы. Кичә бик салкын булды, әле җылылар кирәк иде. Шәрәфи карт гаиләсе белән Саричинда тора. Ул инде байтак еллардан бирле промыселчы еврейләрдә хезмәт итә. Сельд вакытында хуҗаларның шушы промыселында ай ярымнар чамасы балык тозлау эшендә тора. Ә быел сельд тозлау вакыты якынлашканда ук ул карчыгы Сәгыйдә белән кызы Газизәне үзе белән алып килә, чөнки күптән түгел генә алар олы хәсрәт кичергәннәр: көз көне егет уллары үлгән. «Үзегезне генә кемгә калдырасың... Далада булса да, ичмасам, үз янымда булырсыз», — ди Шәрәфи карт, аларга шәфкать күрсәтеп. Ул карчыгына бик игътибарлы, аңа бик яхшы мөгамәләдә, кызлары Газизәне бик тә ярата. Ләкин өни белән кызның җаннарын борчып торучы бер сәбәп бар: Шәрәфи карт, төрле халык арасында байтак еллар йөреп, исерткеч хиреслегенә бирелеп киткән. Дөрес, аяктан егылырлык эчми ул. Тик акчасы булганда тәмам аек та йөрми. Тормыш болай да бик авыр, юклы-барлы акчаны әрәм итү, әлбәттә, гаилә өчен бик читен хәл. Ул бит әле бердәнбер арка таянычы да, гаилә өчен иң кирәкле кеше дә. Карчыгы ни генә әйтсә дә, Шәрәфи картның җавабы һаман бер: «Юк, болай гына, аз гына... Әллә ник эч авырта, уңайрак булмасмы, дим...» Шәрәфи карт тузынмый, сүгенми, бары тик шул җавапны гына бирә.

Промыселда вакытлы эшкә килгән кешеләр арасында төрлесе бар, монда барысы да шома гына бармый. Вакытлыча гына бергә туры килгән кешеләр арасында таркаулык та, юктан гына тавышлану да, үпкәләшү дә була. Ләкин эшчеләр берсе өчен берсе барысына да әзер. Мәсәлән, давыл вакытында иптәшләренә ярдәмгә ташланган берничә эшче шундыйлардан. Ә башкалар алар өчен каторгага да китәргә әзер. Менә шундый вак-төяк тормыш мәшәкатьләре аркылы эшчеләрдә бер-берсенә хөрмәт күренеп тора. Менә тагын бер мисал: иптәшләре артыннан көймәгә ташланган Гариф һәм башкалар өчен Шәрәфи карт борчылып тора. Барлык эшчеләр диярлек аның янына җыелган, ә ул акрын гына Исакны сүгә, аның кешеләрдән балыкны, неводны өскә куюын, үзе өчен генә тырышуын турыдын-туры әйтә. Ә инде Гариф ярга чыккач та, янына килеп: «Күлмәк-ыштаның бармы? Тиз генә алмаштыр. Булмаса, мин бирим...» — ди. Аны үзенә чакыра, булганы белән сыйлый, бизгәк ябышмасын, дип тырыша. Аның юеш әйберләрен дә алып килеп киптерергә куша. Монда Шәрәфи картның эчке мөлаемлыгы, аталарча кайгыртучанлыгы күренә. Гомумән, промыселдагы татарлар бер-берсе белән яхшы мөгамәләдә, алар бер-берсенә ярдәмчел, игътибарлы, шуңа күрә аларны башка милләт вәкилләре дә хөрмәт итә.

Татарларның промыселда тагын бер аерылып торган сыйфаты — ул эш сөючәнлек, һәрбер эшне җиренә җиткереп башкару, күндәмлек. Промысел хуҗасы да аларга: «Ә, князьләр икән... Яхшы халык... яратам мин аларны, эшчән булалар...» — дип бәя бирә. Бу промыселда татар эшчеләрен берләштереп, аларга киңәш биреп, аталарча кайгыртып торучы Шәрәфи карт, бар булган сыйларын өстәлгә куючы Сәгыйдә әби, Газизә булмаса, әлбәттә, бу әсәр төссез булыр иде.

Сүземне йомгаклап шуны әйтәсем килә: Шәриф Камалның әлеге әсәре татар әдәбиятында аерым урын алып тора. Аның бу әсәре театр сәхнәсендә дә күп еллар яшәп килә. Әсәр буенча эшләнгән спектакльгә җыр язылды. Ул җыр, әсәрнең үзе кебек үк, халык күңелендә бик тиз урын алды.

Без китәбез, акчарлаклар, акчарлаклар,
Чит җирләрдә каерыла пар канатлар.

Әллә кайларга сибелгән татар уллары-кызларының канатларын каерган ул заманнар үтте инде. Ә Шәриф Камалның «Акчарлаклар» повесте әле бик күп укучыларның күңелендә моңсу-якты хисләр уятыр.

Тарихлардан килгән хакыйкать
(Н. Фәттахның «Сызгыра торган уклар» романы буенча)

Тарих! Биш кенә хәрефле сүз булса да, үз эченә меңнәрчә-миллионнарча еллар, күпме гасырлар сыйдырган. Гомер итү башланганнан бүгенге көнгә кадәр күпме сулар аккан, күпме буыннар алышынган. Галимнәр һаман да тарихыбызны тикшереп торалар, ләкин ил тарихында байтак нәрсә безнең өчен әлегә сер булып кала бирә.

Сезнең җиргә көндәлек күмгәнегез бармы? Уй-кичерешләр белән тәфсилләп язылган көндәлекне. Су үтмәслек итеп төрәсең дә тирәнрәк итеп җиргә күмәсең. Шактый вакыттан соң, берзаман ул келт итеп исеңә төшә. Җирдән казып аласың да шул чакларны искә төшереп укыйсың. Ә инде исеңә төшмәсә, аны, бәлкем, берәр гасырдан археологлар казып алыр. Шулай итеп, син тарихка да кереп калырсың. Ләкин үткәнебезне язма кәгазьләр генә яктыртмый. Савыт-саба, бизәнү әйберләре, сугыш һәм эш кораллары безгә тарихта калган кешеләрнең яшәве, культурасы, аларга бәйле төрле вакыйгалар турында сөйли. Ничек инде сөйли, аларның бит теле юк, дисезме? Теләсә кем белән сөйләшми шул алар! Бары тик ул табылдыкларны аңлаган археологлар белән генә. Әйе, нәкъ шулай итеп археологлар безнең эрага кадәр III гасырда хәзерге Монголия, Төньяк Кытай территориясендә яшәгән борынгы төрки кабиләләренең тормышын һәм күрше халыклар белән катлаулы мөнәсәбәтләрен өйрәнәләр.

Ничек болай килеп чыкты соң әле? Сүз башым бит шүрәле дигән сыман, мин бит тарихыбыздан килгән хакыйкать турында язарга утырган идем. Әйе, без дә олуг тарихыбыздан килгән хакыйкатьне, чынбарлыкны, дөреслекне белү өчен танылган әдип, күренекле язучы Нурихан ага Фәттахның олуг, гыйбрәтле, ничә елларны үз эченә алган «Сызгыра торган уклар» исемле романы белән таныштык. Роман үзенең миллионга якын кеше катнашкан вакыйгаларны колачлый алуы белән мине таң калдыра. Төрле эчтәлектәге максатлар хакына ырулар, кабиләләр бәрелешә. Идарәче тарханнарның, каганнарның әмере белән эреле-ваклы халыклар һәлакәтле яуга кузгалалар. Романны укый барган саен, гасырлар артында күмелеп калган кырыс вакыйгалар җанлана, хәзерге төрки халыкларның борынгы бабалары — сөннәр тормышы, аларның көчле, дошманнары белән ирек өчен, яшәү өчен алып барган тиңсез көрәшләрен тасвирлаучы картиналар калка. Битләр ачыла барган саен, әсәрнең геройлары белән таныша барып, шатлансалар шатланасың, кайгырсалар кайгырасың. Язучының безгә сугыш-орыш вакытында көчнең гаскәр күплегендә түгел, ә хәрби осталыкта — акыл, тәҗрибә белән эш итүдә икәнлеген аңлатасы килә. Эреле-ваклы бәрелешләр, конфликтлар аерым кешеләрнең эш-гамәлләре белән тыгыз үрелеп бара. Тарихи вакыйгалар мәкерлелек һәм затлылык, хыянәт һәм тугрылык, мәхәббәт һәм нәфрәт, тәхеткә омтылу һәм ватанпәрвәрлек хисләренә кискен каршылыгы белән тыгыз бәйләнгән хәлдә яктыртыла.

Тарихта чынлап та булган вакыйгаларга нигезләнеп язылган, кискен хәлләргә, көтелмәгән борылышларга бай «Сызгыра торган уклар» романы Албуганың әтисе Тулган тархан урдасына сөенеч алып килүе белән башлана: «Атсыз күлне боз тоткан». Атсыз күлне боз тотуны сөннәр изге, кадерле, кабатланмас вакыйга итеп исәплиләр.

Бу вакыйга кыш якынлашуны — яңа шатлыклар, мәшәкатьле, тик сөенечкә бай вакыйгалар башлануны хәбәр итә. Хәбәрне ирештергән зат чиксез шат, йөзендәге елмаю чаткысы гомер сүрелмәс төсле. Әйе, бу шатлыклы хәбәр, чыннан да, изге. Һәр елны кабатланса да, бу көн — онытылмаслык. Албуга моны белә, сизә, йөрәге белән тоя. Албуга урдада хөрмәтле кеше булуга карамастан, үзен атасы янына кертмәячәкләрен белә. Нинди генә дәрәҗәдәге кеше булса да, бу тыела.

Ханны борчырга ярамый. Кояшның җирдәге углы үз бурычын тулысынча үтәргә тиеш: иртән торып чиста ак киезгә ялан аяклары белән басып, югарыга үз нурларын чәчкән Кояшка табына ул. Кояшның мәңгелек сүнмәс ут булып калуын тели, аның мәрхәмәтенә дога кыла. Ирексездән, күңел горурлык хисе белән тула. Сөн халкының Кояшка табынып көн үткәрүләренә сокланасың. «Кояш — мәрхәмәтле ул, изгелегеннән ташламый», — дип ышану аларны бөек тә иткәндер, күрәсең.

Ниһаять, Албуга әтисе янына керүгә ирешә. Менә алар очраша... Һәм кинәт күңелдә яз уяна. Ата белән ул. Аларның һәрбер хәрәкәтендә эчкерсез бер җылылык, мәхәббәт, сөю сизелә. Албуга йөрәгендә әтисенә карата горурлык хисе уяна, Тулган тархан улын сөеп коча.

«Боз кату» йоласыннан соң роман кышкы ау белән дәвам итә. Сөн дәүләтендә кабул ителгән гадәт буенча, ауны Тулган тархан башларга тиеш. Ау кызып килгән бер мизгелдә, тарханның гомере куркыныч астында кала. Аны котылгысыз үлемнән Албуга коткарып кала. Романда үзәк конфликт ата белән улы — тархан һәм тәхеткә законлы варис Албуга арасында бөреләнә, киңәя һәм тирәнәя барып, гади кешеләрне, югарыгы затларны үз янына тартып китерә, ахырда зур-зур гаскәри берләшмәләрне, бөтен бер ыру-кабиләне кузгалырга мәҗбүр итә. Төрле астыртын эш йөртүләрдән зиһене чуалган тархан Сөн дәүләтенең катгый канунын боза: Албуганы тәхетеннән читләштереп, ерак төбәккә озатырга әмер бирә. Кол кытай кызын кече хатыны дип, аннан туган баланы үз дәвамчысы итеп игълан кыла. Дәүләт тотрыклылыгының нигезе булган кануннарны бозу ил эчендә ризасызлыклар китереп чыгара. Халык акылы әйткәнчә: «Үзара сугыш — дошман илә сугыштан яманрак». Сөн дәүләтендәге таркаулыкны сизеп алган явыз ниятлеләр илне таларга керешә. Туган җиреннән куылып, җиңелеп, хурлыклы хәлгә калган Тулган тархан, изге киңәш эзләп Баргынтай бабага килгәч, ил агасы әрнеп аңа эндәшә: «Нинди киңәш? Элегрәк колак салырга иде ил-көч сүзенә. Инде эш узган. Туйлап, калым түләп алган бичәләреңне таратып бетердең, угланыңны читкә тибәрдең. Илсез-көнсез килмешәкне үз яныңа биеккә утырттың, Сөн иленең бер як кабыргасын дунху алды. Күпме ирләр яуда ятып калды. Әйт, нинди киңәш бирим мин сиңа, Тулган улым»?!

Романда төп идея Албуга углан образы белән бәйләнгән. Беренче китапта ул — тәҗрибәсез яшүсмер. Тәкъдир аны баштан ук кырыс сынауларга дучар итә: әтисе тарафыннан читкә җибәрелә, Кытайга уңышсыз яу вакытында әсир төшә... Мең бәла белән туган җиренә кайтса, таланган, яндырылган газиз ил-йортын күрә... Икенче кисәгендә инде ир-ат буларак ныгыган, ачы тормыш тәҗрибәсеннән кырыслана төшкән Албуга угланга шушы тар-мар китерелгән ватанны торгызу, күңелләренә өметсезлек сарган илдәшләрен азатлык өчен көрәшкә күтәрү бурычы йөкләнә. Иң әүвәл ул гаскәрләрендә ныклы хәрби тәртип урнаштыра, буйсынмасларны хөкемгә тарта, беренче булып дошманнарының өнен алган шомлы сызгыручан ук куллана. Роман ахырында боҗра формасында корылган сюжет әсәрне ачып җибәргән кышкы ау вакыйгасына алып килә. Традиция буенча, ауны илбашы ача. Әмма дөнья һәм вакыт тарафыннан шактый типкәләнгән, бетерешкән тархан үз гомерендә беренче тапкыр тидерә алмый. Бу — хәбәр, бу — символ: картайган тархан көнен генә түгел, идарә итү хокукын да югалткан, дигән сүз. Тарханның вафатыннан соң сөннәрнең илбашчысы булып калган Албуга ватандашларын изге яуга җитәкли. Кайда көч, кайда акыл белән эш итеп, Албуга тархан илне ятлардан чистарта, нәтиҗәдә дошманнарның төркиләр көчен, өстенлеген танымыйча чарасы калмый. Эш шуңа барып җитә ки, төркиләрнең иң көчле сәяси «көндәше» Кытай империясе дә сөннәр белән килешү төзергә, ел саен аларга ясак-калан түләп торырга мәҗбүр була.

Албуга исеме белән бергә без Туйгак алып исемен дә куярга тиеш булабыз. Кем соң ул Туйгак алып? Албуга тархан улы булса да, чынлыкта аңа ата кеше бирергә тиешле тәрбияне, җылылыкны һәм ныклыкны тарханга гомер буе тугры хезмәт иткән, тархан урдасындагы каравыл агасы Туңгак бирә. Туңгак алып үзенең зирәк һәм алдан күреп, уйлап эшләве белән Албуганы көчле сугышчы гына түгел, барыннан да бигрәк акыллы, гадел ил башчысы булырга әзерли.

«Сызгыра торган уклар» романы беренче чиратта нинди авыр шартларда да азатлыкларын, яхшы кояш астында горурланып яшәргә хокукларын саклап кала алган ерак бабаларыбызга рәхмәт хисе булып кабул ителә. Әйе, мәкальдә әйтелгәнчә, «хакыйкать — ачы, ялган — татлы». Ни өчен болай соң әле? Киресенчә булырга тиеш түгелме соң? Әллә мәкальне дөрес укымадым микән, дип, китапны тагын бер тапкыр ачып карадым. Юк, дөрес икән! Мәкальнең мәгънәсен аңларга тырыштым. Чыннан да, безнең тарихыбызны элек җиде кат йозак астында саклаганнар, тарих турында искә төшерү дә ярамаган, аны яшергәннәр. Менә шуңа да инде «хакыйкать — ачы, ялган — татлы» мәкале килеп чыккан.

Татар милләте җанына бөтен барлыгы белән береккән Нурихан ага Фәттах моннан ярты гасыр элек башлаган иҗат юлыннан ышанычлы адымнар белән баруын дәвам итә: тарихның галим-академиклар керә алмаган, капкасын кагарга да җөрьәт итмәгән ерак дәверләрендә йөри, милли вәзгыятьтән гыйбрәт вә үрнәк дәресләре бирә. Татарлар — иң ерак заманнарда ук дәүләт булып көн күргән мәдәниятле, горур халык. Гасырлар буе үз йолаларын саклыйлар алар, гореф-гадәтләрен югалтмыйлар. Шуның белән без — горур халык, бөек нәсел. Ирексездән, күңелемә Тукай сүзләре килде: «Без сугышта юлбарыстан көчлебез, без тынычта аттан артык эшлибез!»