Йкәлләр нәрсә хакында сөйлиләр?

План.

I. Ул көннәр — кешелекнең җуелмас хәтере (Һәйкәлләрдә халык хәтере).

II. Һәйкәлләр миңа нәрсә турында сөйли?

1. Хатынь, Краснуха авылларындагы һәйкәлләр — фашизмга нәфрәт, кешеләргә кисәтү.

2. Волгоградтагы Мамай курганы мемориалы — халкыбызның тиңдәшсез батырлыгына, үлемсезлегенә һәйкәл.

3. Батырлыкка салынган башка һәйкәлләр.

4. Мин авылыбызда Ватан сугышы батырларына салынган һәйкәл янында.

III. Ал арны онытырга хакыбыз юк.

1941 нче елның 22 нче июнь иртәсе искиткеч матур, күк йөзе ап-аяз — көннең кызу булачагы күренеп тора. Ләкин менә шушындый матур күк йөзен кинәт самолетлар гөрелтесе, шартлаулар, янгын төтене каплап ала. Бу көнне фашистлар Германиясе хыянәтчел төстә һөҗүм итеп, илдә Бөек Ватан сугышы башлана. Бөтен халык белән берлектә Татарстан хезмәт ияләре дә сөекле Ватаныбызны сакларга күтәрелә.

Тарихта тиңе булмаган Бөек Ватан сугышы 1418 көн һәм төн дәвам итә. Әмма халыкның бик күп корбаннар, аяусыз көрәше, тол калган хатыннар һәм ятим сабыйлар күз яше бәрабәренә булса да, бу озак көтелгән Бөек Җиңү килә безгә.

Әнә шул фаҗигале көннәрдән, Рейхстагка Җиңү байрагын кадаганнан соң, илебезгә илле җиденче тыныч яз килде. Сугышның соңгы тавышлары тынганга илле җиде ел узды. Ул көннәр — кешелекнең җуелмас хәтере. Сугышчыларыбызның аяусыз көрәштә кылган батырлыгы бүген яшь буынга фашизмны кабатланмаслык итәргә, Ватанны уяу сакларга өндәүче васыять булып безнең күңелләргә һәйкәлләр керде.

Һәйкәлләр — халкыбызның батырлыгын мәңгеләштерү эшләренең бер өлгесе генә.

Алар сөйләп кенә калмый, Роберт Миңнуллин әйткәнчә:

Таш һәйкәлләр җырлый эчтән генә,
Бухенвальдта җырлый, Хатыньда.

Бухенвальд... Тереләй яндырылган, газапланып үлгән йөз меңнәрчә кешеләрнең ачы язмышына, ачу, хәсрәт, нәфрәт йомгагына, адәм йөрәгенең төзәлмәс ярасына әверелде.

XX гасыр азагы. Бухенвальдтан бөтен җир шарына чаң тавышы яңгырый. Хәзер инде музейга әверелгән үлем лагерендагы чаң искәртә: «Мондый вәхшилеккә яңадан юл куелмасын! Кешеләр, уяу булыгыз!» Бу чаң — фашизмның меңләгән корбаннарының авазы:

— Кешеләр, уяу булыгыз!

Бу һәйкәл дә безгә батырлык турында сөйли.

Күреп ничек өзелмәсен кешеләрнең бәгырьләре,
Бар белорус туфрагында авылларның каберләре.
Татыган бер бу дөньяның ләззәтләрен, әрнүләрен,
Тик гомердә башлап күрәм авылларның каберләрен... —

дип языла «Хатынь» шигырендә.

Белорусь авылы Хатынь... Иң зур масштаблы географик карталарда да бу авылның исемен эзләп табып булмый. Бу авылның язмышы ничек хәл ителгән? Сугыш башлангач, 1943 нче елның 22 нче мартында бу авылны немецлар басып ала. Партизаннарга булышуда гаепләп, авылның 149 кешесен (шуларның 75е балалар) әвен сараена биклиләр, аңа бензин сибеп, ут төртәләр, кешеләрне тереләй утта яндыралар. 149 кеше тереләй утта яна, көя...

Хатынь... Шушы урында хәзер элеккеге 26 йорт урынына 26 морҗа гына тырпаеп тора. Һәр морҗада кыңгырау: «Зың-зың...» Бу кыңгыраулар Хатынь кешеләренең ачы күз яшьләрен, әйтелмәгән уй-теләкләрен, сүзләрен сөйлиләр һәм хәтерләтәләр. Сугыш чорында нигезенә кадәр яндырылган 185 авылның изге туфрагы Хатыньга китерелгән. Авыл туфраклары янәшә казылган 185 кабергә күмелгәч, Хатынь авыллар каберлегенә әверелә. Бүгенге үле Хатынь — авыллар каберлеге ул. Чөнки бу урында хәзер кара морҗалар йортлар-һәйкәлләр булып калыккан.

Хатынь, Краснуха авылларындагы һәйкәлләр фашизмга нәфрәт, кешеләрне кисәтү билгесе булып тора.

Волгоградта да яуда һәлак булган батырларга куелган һәйкәлләр күп. Волгоградтагы Мамай курганы мемориалы — халкыбызның тиңдәшсез батырлыгына, үлемсезлегенә һәйкәл, батырларга безнең чиксез рәхмәтебез. Халкыбыз батырларны онытмый. Герой-шәһәр өстеннән узганда, кызыл йолдызлы самолетлар, батырларга сәлам биреп, көмеш плакатларын җилпиләр. Елның-елына һәйкәл янына халык агыла.

Гүр иясе булып аусаң да,
Әҗәл белми синдәй батырлар.
Утта янып көлгә калсаң да,
Һәйкәл куя сиңа гасырлар, —

дигән юлларда батырлыкка һәм көчле, кыю кешеләргә һәрчак һәйкәлләр салынуы турында аңлашыла.

Татарстаннан ерак Латвия җирендә яшел бакчалары, нәфис фонтаннары, готика стилендә эшләнгән сарайлары, тарихи йортлары белән дан тоткан Лудза шәһәре бар. Менә шул шәһәрнең үзәгендә таштан эшләнгән мәһабәт һәйкәл тора. Кулына эре яфраклы лавр тоткан, башын бераз ия төшкән, үзенең батырларча һәлак булган балаларын искә алучы Ватан-ана һәйкәле бу. Ул иңенә кара плащ салган, башына да кара калфак кигән, кайгылы хәлдә уйланып басып тора. Чәчләре, тузгып, көлтә-көлтә салынып төшкән. Ул күз төбәгән урында дистәгә якын батыр сугышчы мәңгегә күзләрен йомган. Бу сигез баһадирның барысы да — Советлар Союзы Герое. Аларның исемнәре мәрмәр ташына алтын хәрефләр белән язылган. Алар дошманга каршы ике тәүлек буе батырларча сугышып, бер адым да артка чигенмичә, туган ил, Ватан өчен һәлак булалар. Латыш авылы Сунуплява янындагы биеклеккә батырларның гәүдәләре күмелгән, бу урынга гранит таш куелган. 1963 нче елда геройларның гәүдәләре Лудза шәһәренә күчерелә. Шәһәр уртасындагы бакчада каберләр өстенә зур һәйкәл — латыш хатын-кызы сыны ясала һәм аның алдына мәрмәр таш куела.

Һәйкәлләр илебездә байтак. Берлиндагы Трептов паркында совет сугышчысына салынган һәйкәл бар. Сугышчы — плащ-палаткадан, баш киеме юк. Аның сул кулында кыз бала. Кызчык сугышчының күкрәгенә сыенган. Мөгаен, ул үзенең әти-әниләрен югалткандыр, кайда да булса ач килеш елап утыргандыр. Ул үзенә килеп кул сузган коткаручысына — совет сугышчысына сарылган, аны кысып кочаклаган. Скульптор эшләгән һәйкәл Совет Армиясе, совет сугышчысы алдында торган бөек һәм изге бурычны ачык чагылдыра.

Безнең илебездә батырлыкка салынган һәйкәлләр шактый. Мәсәлән, «Билгесез солдат кабере», «Ватан Ана чакыра» һәм башка һәйкәлләр. Алар батырлыкка дан җырлый. Туган авылымда Ватан сугышы батырларына салынган һәйкәл бар.

Безнең авылдан 108 кеше сугышка китә, сугыштан бары тик 56 кеше исән-сау әйләнеп кайта. Ә хәзерге вакытта алтысы исән. Бу ветераннар зур хөрмәткә ия.

Тиздән — Бөек Җиңү көне. Ул һәр елны дәһшәтле көннәрне искә төшерә, сугыш ветераннары күңелендә тарихи хатирәләрне яңарта. Чөнки 1418 көнгә сузылган канкойгыч сугышның һәр көне йөрәкләрдә җуелмаслык эз калдырган. Батыр якташларыбызның истәлеген халкыбыз кадерләп саклар, аларга булган хөрмәтебез, изге ихтирамыбыз билгесе булып бу һәйкәлгә һәр бәйрәм саен тере чәчәкләр, веноклар куелыр. Чөнки бу шигырь юлларында да шулай диелгән:

Сугыш һәйкәлләре һәр урында:
Ишетәсезме, авылдашлар!
Безне беркайчан да
Начар яктан искә алмагыз,
Һәр ел Җиңү бәйрәме көнендә
Һәйкәлгә чәчәк куймый калмагыз!

Бу шулай буыннан буынга күчәр. Сагыш-хатирәләр, батырлар истәлеге, туар буыннарга күчеп, гасырлар буена яшәр...

Беркем дә, беркайчан да онытылмас!
Батыр үзе үлсә дә, исеме үлмәс.
Эх, апалар, сугыш елларында
Теңкәгезгә тиде авырлык.
Заман авырлыгын күтәрергә
Зур кайгылар баштан үткәрергә
Кайдан тылсымлы көч таптыгыз да
Кайдан алдыгыз сез сабырлык?!
Сезнең сабырлыкка, батырлыкка
Мәңге-мәңге хәйран калырлык.