Гаяз Исхакыйның «Зөләйха» драмасында милли фаҗиганең чагылышы

Соңгы вакытларда безгә ил-җиреннән аерылып, дөньяның төрле почмакларына сибелгән татарлар белән аралашырга, аларның туган илләренә сагынып кайтуларын күрергә туры килә. Татарлар яши торган кайсы гына төбәккә килеп чыксаң да, үзенчәлекле татар мохитенә юлыкмый калмыйсың. Шул мохитнең үзәген тәшкил иткән, аны күз карасыдай сакларга омтылган чын патриотлар белән аралашасың. Табигый ки, бу очрашуларның берсе дә эзсез узмый. Алар сине ниндидер күренмәс җепләр белән гасырлар кайтавазына тоташтыра, рухыңны баета. Халыкның үткәне турында кайта-кайта уйланырга мәҗбүр итә.

Халык язмышы турында Габдулла Тукайның мондый шигъри юллары бик хаклы яңгырыйлар:

Күпме михнәт чиккән безнең халык,
Күпме күз яшьләре түгелгән.
Милли хисләр белән ялкынланып,
Сызлып-сызлып чыга күңелдән.

Әйе, татар халкы — авыр тормыш юлы үткән, азатлык өчен уңышсыз көрәшә-көрәшә талчыккан, йончыган, шул юлда фидаи җанлы улларын, затлы нәселләрен корбан иткән милләтләрнең берсе.

Ә бит тарих китапларында татар мәмләкәтләренең бер-берсе белән сәүдә итешеп, рухи байлыкларын уртаклашып, бер-берләренә кызлар бирешеп, кода-кодагыйлар булып яшәүләре язылган. Ислам диненең, язу һәм сөйләмнең, гореф-гадәтләрнең, мәдәниятнең уртаклыгы, Алтын Урданың нигез булып торуы татар ханлыкларын якынайтучы һәм берләштерүче алтын җепләр булып хезмәт иткән. Татарларның шулай ук башка илләр һәм халыклар белән төрле багланышларда торуы да мәгълүм.

Әмма бәхетсезлек ерак йөрми дигән халык әйтеме дә бар бит әле. Бу хакыйкать XVI гасыр урталарында безнең борынгы бабаларыбызга да килеп ирешә. Бер-берләре белән тыныч мөнәсәбәтләрдә булмаган татар мәмләкәтләре Мәскәү хакимияте тарафыннан яулап алына. 1552 нче елда Явыз Иванның бу гайре табигый гамәле рәхимсез рәвештә ут һәм кылыч ярдәмендә башкарыла. Үзенең газиз ватаны, туган җире өчен көрәшкән татар халкының яртысы диярлек яу кырында кала. Халыкның матди һәм мәдәни байлыгының күбесе юкка чыгарыла.

Халыкның ачы язмышын тасвирлаган, моң-зар, кайгы-хәсрәт белән өртелгән җыр, бәет, мөнәҗәт кебек халык авыз иҗаты һәм әдәби әсәрләре бик күп.

Шулардай халык күңеленә кереп, иң нечкә кылларны да уята алырдай көчкә ия булганнарының берсе — Гаяз Исхакыйның «Зөләйха» драмасы.

Чукындырылган, моның белән килешмәгән өчен тугыз ай монастырьда ябып яткырылган, иреннән, газиз балаларыннан аерылып, көч белән урыс мужигына хатын ителгән, ләкин рухы белән татар хатыны булып калган, кяфер ирен үтереп, егерме биш ел каторгада интеккән Зөләйханың язмышы — ул татар халкы чиккән газапларның бер чаткысы, бер гыйбарәсе. Шул кадәрле рәнҗетелердәй нинди гаебе булган соң Зөләйханың?

Мәгълүм булганча, урыс патшаларының татар мәмләкәтләренә элек-электән күзе кызып йөргән. X—XII йөзләрдә урыс кенәзләренең һәм юлбасарларының Хәзәр, Болгар җирләренә һөҗүм ясаулары билгеле. Менә, ниһаять, алар күптән хыялланган һәм омтылган максатларына ирешәләр: татар мәмләкәтләре юк ителә, халкы коллыкка төшерелә.

Элек-электән татарлар яши торган төбәкләргә күпләп руслар күчеп утыртыла башлый. Чиркәүләр, монастырьлар төзелә. Уңдырышлы татар җирләре тартып алына. Көчләп чукындыру, урыслаштыру башлана.

Әмма мең еллык тарихы, үз дәүләтчелеге булган, бай мәдәни һәм рухи культурага ия халыклар милли-колониаль изелүгә каршы чыга, үз диннәрен һәм телен саклап калырга тырыша.

Драмадан күренгәнчә, әлбәттә, Зөләйханың бер гаебе дә юк. Беренче нәүбәттә, ул — урысларның кансызлыгы, нәфеслеге корбаны гына. Зөләйханың авыр язмышы, хәтта, авырлыкның иң зурысы дип әйтергә була, — татар халкы кичергәннең бер чаткысы. Кырда үсеп утыручы ялгыз башак кебек, көзге ачы җил иркенә дучар ителеп, төрле якка сыгыла ул, әмма сынарлык дәрәҗәгә җитсә дә, үз-үзен саклап кала ала.

Зөләйханың күз алдында яраткан ире Сәлимҗанны руслар кыйнап үтерә. Ул моңа үч итеп, һич вөҗдан газабы кичермичә, үзенә дип әзерләгән агуны Петрга бирә. Үзен җәзалаучының үлеме аңа җиңеллек китерә. Әйе, Зөләйха гөнаһ кылды, ул зур җавапка тартылачак. Әмма бу бичара татар хатыны теләсә нинди мәхшәрләр кичерергә дә әзер, чөнки христиан чолганышындагы «ирек» аңа төрмәдәгедән мең өлеш авыррак. Зинданда ул кыйналса, мыскыл ителсә, суктырылса да, күңелен бернинди киртәләр дә били алмый. Зөләйха биш вакыт намазын да укый, теләгәнчә уразасын да тота.

Мин Зөләйханың Аллаһы Тәгаләгә тугрылыгына, намуслы, көчле рухлы булуына, туган халкын шулкадәр көчле яратуына сокланмый кала алмадым. Аның өчен кешеләр ике төргә генә бүленәләр: халкына, диненә тугры халык — дус, ә кешенең хисләре белән исәпләшмәүчеләр — дошман. Бу карашыннан Зөләйха улына карата да кире чигенми. Йөрәгенең бер өлеше булса да, үзенең рухыннан ераклашкан Захарны ул баласы итеп карамый. Үз рухында булганда гына ул аңа кадерле. Анасы үләр алдыннан гына Захарның үз диненә кайтуы олы гаделлек булып кабул ителә. Анасына бу гамәл зур шатлык китерә.

Зөләйханың Аллага тугрылыгы аның васыятендә дә күренә: «Мине татар зиратына күмегез, әби-бабаларыгыз белән бергә буласым килә. Мине рус зиратына җирләмәгез», — ди ул балаларына. Зур җәфалар кичереп, иманына хыянәт итмәгән Зөләйханың оҗмахка керәчәге шиксез. Әлеге фикер әсәрнең ахырында да яктыртыла. Гаяз Исхакыйның «Зөләйха» драмасы автор хыяллары нәтиҗәсендә генә барлыкка килмәгән. Ул бу золымнарны тормышта да күргән, күп ишеткәндер. Драма сизгер рух, оста каләм белән язылган һәм безне үткәндәге тарихыбыз белән бәйләүче бер хәзинә булып тора.

Талантлы прозаик, драматург, публицист, җәмәгать эшлеклесе Гаяз Исхакыйның әсәрләре озак еллар буе бикләп тотылса һәм эшчәнлеге бозып аңлатылса да, аның бай тарихлы иҗаты укучы күңелендә үз урынын тапты, һәм инде киләчәктә дә без аның әсәрләрен укырбыз, өйрәнербез, гыйбрәт алырбыз.