Б) М.В Чевалковтыҥ автобиографиалык чÿмдемели

М.В Чевалков бойы байат укту кижи болгон. Оныҥ адазы, мундус сööктÿ Андраш деп кижи, Байат jеринде Улуг-Айыл деп jуртта чыккан. Байаттар Алтайдыҥ тÿÿкизинде кöрÿмjилÿ эл-jон. Олор, XVII чактыҥ ортозында öскö алтай эл-jондордоҥ озо Россияга бойыныҥ кÿÿниле киргилеп, орус хозяйстволо, културала танышкылаган. XIX чакта олордыҥ кöп сабазы кычыраачылар боло бергендер. Олор саду да öткÿргендер, унаачы да болуп jÿргилейтен. Андраш он jаштуда оныҥ ада-энези Бий-Туразынаҥ (эмдиги Бийсктеҥ) одус «кыйгырыш кирезинде Кара-Суу деп jерге кöчуп келген. Ол, бу jерде-jаанап, кижи алып, узак jуртаган.

Мында 1817 jылда Андраштыҥ Кипприйен деп баштапкы уулчагы(крестке тÿшкен соҥында: Михаил) чыккан. Кипприйен jети jаштуда оныҥ ада-энези Улалуга (эмдиги Горно-Алтайска) кöчÿп келген. Ол тушта Улалуда Андраштыҥ jуртыла jаба тöрт ле биле jурт турган. Андраш, бойы сÿрекей иштенкей кижи, аргалу jадарга албаданып, балдарын кичинектеҥ ала jÿзÿн-башка ишке (мал азыраарына, кыра ижине) ÿреткен. Олорло коштой jаткан орус крестьяндар Андраштыҥ билезине маала саларына, агашла узанарына ÿренип аларга кöп болужын jетирген.

Андраш jаткан jеринеҥ Улалуга крестке тушпеске кöчуп келген болгон. Jе абыстар ого мында да амыр бербеди. 1830 jылда орус церквелердиҥ башкартузы (синод) алтай албатыны крестке тÿжÿрер Алтайский духовный миссия тöзöзин деп Петербургтаҥ Макарий Глухарев ло оноҥ до öскö абыстарды ийген. Макарий алтайга келеле, эҥ озо Маймага токтогон. Маймадаҥ ол, ары-бери jоруктап, алтай улусты крестке тушсин деп кычырып турган. Алтай байлар ла камдар jокту улусты бойлорыныҥ камаанынаҥ ычкынып ийеринеҥ jалтанып, абыстарга удурлажып, jондорын да мойножорына сайгактап турдылар. Анайда темдектезе, Улалуда jаткан бай Борис Кочеев узак öйдиҥ туркунына Макарийдиҥ jöбине кирбей, оны айлына божотпой, кедери сÿрÿп, ийттерин де тукурып туратан. Кочеевтиҥ сайгагына кирген Андраш та Макарийдиҥ jобин угар кÿÿни jок болгон. Jе абыстар крестке тÿжеринеҥ мойноп туратан алтай улусты каанныҥ башкарузы берген jакылта аайынча озогыдаҥ jуртаган jеринеҥ суруп ийетен. Макарий, бу jакылтаны тузаланып, Андрашты кыстаган. Анайдарда, Андраш он алты jашту уулына, Кипприйенге, Байаттаҥ кижи алып береле, анда jуртадып, кийнинеҥ бойы барган. Jе уулы, Улалуда öзÿп, ÿренип алган кижи, Байатта энчикпей, ойто jанып келген. Мындагы jуртын таштап барганча, крестке, тÿжеле, Улалуда артып калза, торт болор деп, ол адазын jöптöди, Адазы, уулыныҥ кÿÿнине кирип, билезиле крестке тужеле, Улалуда артып калды.

Андраш (крестке тÿшкен соҥында: Василий) кичу уулын, Андрианды, миссионелердиҥ школына ÿренерге берген, jаан уулын (эмди Михаил) хозяйствозында иштендирди. Михаил бичикке ÿренип аларга сурекей кÿÿнзеп турган. Адазы оны ÿренерге божотпосто, ол, чолоодо карындажыныҥ кычырып турган букваринеҥ кöрÿп, бойы ÿренген.

Бир катап Улалудагы десятник Маймага Макарийди тартып апарзын деп Михаилге jакару берген. Чевалков эки адын тарадайга jегип алала, Макарийге келзе, ол одус кирелу бичик буула таҥып турган. Чевалков бичиктердиҥ бирузин сыйлап бер деп сурады. Макарий, бир бичикти колына алып айты: ‘’Бу ÿзÿктеҥ ÿч сöс танызаҥ, мен саа мыны алкап берейин… Таныбас болзоҥ, эмдиле саал бербезим’’- деди. Михаил бичикти колына алып, ÿч сöсти кычырып береде, Макарий кайкап, сурады: «Сени кем уретти?»- «Мени кижи ÿретпеди… Бойым Андриан ÿзÿгин кычырганда, мен оныҥ jанында, ижим иштегенче jÿрÿп тыҥдай ÿрендим». Макарий ого бир букварьды сыйлап берди. Михаил Майманаҥ jанып келеле, бу бичигин сарайда jажырып койды. Одынга эмезе олоҥго барганда, jолой кычырарга ÿренип турды: jолдо кижи келип jатканда, бичигин койнына сугуп алып, ол кижи öдö бергенде, ойто чыгарып, кычырар болды. Кажы бирде карындажына эмезе миссияныҥ школыныҥ öскö дö ÿренчиктерине jарт эмес сöстöрди ле букварьларды кöргÿстирип алып ÿренди. Анайып Чевалков кыска öйдиҥ туркунына букварьды кычырып ÿренип алган.

Jе ол бичикти jаҥыс кычырарына ла jилбиркеген эмес, бичик ажыра не ле немени билерге кÿÿнзеген, оны бу мындый сÿрекей jаан кÿÿнин тузаланып, Макарий ле оныҥ болушчылары оны jарыкка эмес, карануйга баштагандар. Макарийди бичикти, билер кижи деп, Михаил ого jаантайын кадындап турганда, абыс оны jаҥыс ла кудай jанына ÿредип, куучындап, религиозный бичиктер сыйлап турар болгон. Учында абыстар оныҥ орус тилди билериле бойлорыныҥ ижинде белен тузалангандар. Ол керегинде Чевалков бойыныҥ биографиязында мынайда бичийт: Бир кÿн адай Макарийга кирип барзам, анда эки кижи отурып jадыр: бирÿзиниҥ ады Осип, экинчизиниҥ ады Пабыл… Олор ÿчÿ отурып койып, Осиптин jÿрÿмин кöчÿредилер. Мен угуп отурдым, олор кöчÿрип айдып отырдылар: ’’ ибо ’’ деген сости бил албадылар. Айдарда адай Макарий меге базып келеле сурады: «Ол ‘’ибо’’ деген сости слердин тилбиле не деп айдар?»- деди. Айдарда мен айттым: ‘’Слер меге учурын орыстыҥ тилбиле айдып беригер’’- дедим. Айдарда ол маа учурлап айдып берди: айдарда мен айтым: ‘’дезе’’ деген сöс туру’’ … Айдарда Адай Макарий маа айты: ‘’Сен маа бош öйдö келип jÿр…Бис экÿ Осиптиҥ jÿрÿмин кöчÿрели’’ –деди. Айдарда мен бош кÿндерде Осиптиҥ jÿрÿми тÿгенгенче келип jÿрдим. Осиптиҥ jÿрÿми тÿгенген кийнинде Адай Макарий маа… айтты: ‘’ Сен эмди маа кудайдыҥ сöстöрин кöчÿрерге тилмешчи болорыҥ ба?’’ деп сураган, мен ол бойымча адай Макарийге беш jыл тилмешчи болып jÿрдим.

Макарийге уулы кÿчин тегине jерге jетиртип турганын кöрÿп, Михаилдиҥ адазы jаантайын ачынып, керек дезе бир кÿн оны билезинеҥ башка чыгарып та ийген. «Сен абыс деп абыска каттап, иш jакшы иштебей jадыҥ. Эмди башка чыгып, бойыҥ öс алдынаҥ jат»- деди. Михаил: «Мен кирер ÿйим jок, кайдаар барайын?»- деерде, адазы айтты: «Сен jаш кижи ашты бойыҥ тап, ÿйди бойыҥ эдип аларыҥ. Бойыҥ эдип албазҥ абызыҥ саа эдип берер»- деди. Михаил мындый кÿч айалгага кирерде, Макарий, оны бойына тартып аларга амадап, бир эмеш материалный болуш jетирген.

Михаил ÿйиле, алдынаҥ jадып, кыра сукуп, теермен тудуп, темир согуп, агаш jарып, узанып, улуска оспо салып иштенди. «Бу ÿренгеним ончозы маа тузалу болгодый болгон»- дейле, Михаил Васильевич оноҥ кожот: бу онозы мени «байытпады». Jе оныҥ крестьян кижиниҥ кандый ла ижине ÿренип алганы тегинду калбады. Учында ол, алтай албаты ортодо jоруктап jÿрерде, бу бастыра билгирин албатыга jайган.

Макарий Глухарев Россияга jана берген соҥында оныҥ ордына Алтайский духовный миссияныҥ начальниги болуп арткан Стефан Ландышев Чевалковты миссияга тилмеш эдип jалдап алган.

Бу öйдö оныҥ санаазына ла ижине бир учурал jаан салтарын jетирген. Кÿчÿдеҥ ала Михаил Васильевич не ле куучындарга jилбиркек, укканын-кöргöнин ундыбас, бойы чечен тилду куучынчы кижи болуп öскöн. Ол алтай албаты ортодо таркаган куучындарды ла чöрчöктöрди кöп билетен болгон. Абыстарла танышкан соҥында абыстар, албатыныҥ поэзиязын кам jаҥыла колбоп, ого jаантайын удурлашкан улус, Чевалковко до мындый куучындарды ла чöрчöктöрди айдып бергендер.

Jе ол öйдö Россияда миссионер абыстардый реакционерлердеҥ башка öскö улус бар болгон, олор, албатыныҥ поэзиязыныҥ jаан научный ла культурный учурын билип, оны jууп, шиндеп тургандар. Сибирьде ол öйдö андый улустыҥ бирузи Н.И Ананьин Аба-Турада jаткан. Чевалков оныла Ландышевтиҥ айылында тушташкан. Ананьин, Чевалковты jакшы тилмеш деп угала, оны кычыртып алып, айткан: «Мен слердиҥ тилбиле ошкош тилду аймактардыҥ jаҥдаган jаҥыныҥ учурын, сарындарын, ÿлгерлерин, куучындарын… сурап чийип турум… Эмди мениҥ Аба- Тура аймагынаҥ сурап чийип алгандарым бар. Jе олорды орус тилине кöчурерген оҥду кижи чыкпады… Мен сени тилмешетеерге белетен деп уга-келе, оныҥ учун... кычыртканым… Сен маа олорды кöчÿрÿжип бер». Чевалков Ананьиниҥ jууган кöп фольклорный произведениелерин орус тилге кöчÿрген, ол онылы jаныс ла Улалуда эмес, je Бий-Туразына, Аба-Турага барып, бир неделедеҥ де, эки айдаҥ да иштеп турды. Ананьинниҥ шылтузында Чевалков албатыныҥ поэзиязын, чечен сöстöрин бийик бааларына ÿренген деп айдар керек. Бу керек учында оныҥ jайаан ижине jаан салтарын jетирген. Ананьин Улалудаҥ атанар алдында ого jакару берген: «Сен мындагы аймактардыҥ jаныныҥ учурын, олордыҥ куучындарын, сарындарын, не ле озогыдаҥ бери билген куучындарын маа чийип ийип тур». – «Айдарда мен канча jууганымды адай Степанга берип турдым, ол почтобыла Николай Ивановичке ийип турды»- деп, Чевалков бичийт. Мынаҥ кöргöндö, алтай албантыныҥ оос поэзиязын jууп баштаган баштапкы ла кижи М.В Чевалков болуп jат. Jе оныҥ баштапкы jууганы кепке базылып чыкпаган.

Албатыныҥ поэзиязыла элбек таныжарга ого анчадала Алтайла кöп jоруктаганы jаан арга берген. Абыстарга, орус бийлерге jÿзÿн-jÿÿр jорукчыларга тилмеш болуп, ол байаттарга, шорлорго, алтайларга, тубаларга кöп катап jÿрген. Jе миссияга ла бийлерге тилмештеп иштеп алып турган jалы курсакка, кийимге jетпесте, ол бу иштеҥ мойноп чыгала, садуга кирип, бойы алдынаҥ Алтай ичиле jоруктаган.

Албатыныҥ поэзиязын бийик бааларына ла оноҥ ÿренип, бойыныҥ кееркедим ижин баштаарына Чевалковко анчадала jаан камаанын ла болужын орус тюрколог (учында: академик) В.В Радлов, 1860 jылда Барнаулдаҥ ала Чуйга jетире jоруктап, кöп алтай оос чÿмдемелдер jууп алала, jанарда, Улалуга табарып, мында бичикчи алтай кижи бар деп уккан. Ол, Чевалковты алдыртып алала, кожо Барнаулга барып, Алтайдагы эл-jондордыҥ тилиле бичик белетеерге болуш деп, оны Jöптöгöн. Чевалков, бу керектиҥ jаан учурын оҥдоп, эки балалу уйин айлында арттыргызып, «кайыш курлу, кара алманду аймакка тузалуды бÿдÿрерге» Радловло кожо Барнаулга барала, ÿч айдыҥ туркунына оныҥ jууганын jазаарга болужып, ого ÿзери, jуугында jатткан телеҥиттердеҥ оос поэтический произведениелер jууп, Радловтыҥ материалдарына кошкон. Анайда олор экÿ ‘’Образцы народной литературы тюрских племен южной Сибири’’ деп алтай тиллле баштапкы ла бичик jазап белетегендер. Бу бичикке кöп чöрчöктöр, куучындар, кожоҥдор, кеп сöстор кирген. Онызыла коштой ондо баштапкы ла алтай бичиичилердҥ бичигени кепке базылган. Бу писатель М.В Чевалков бойы болгон. Оныҥ бичиген баштапкы ла чÿмдемелиниҥ ады-«Чöбöлкöптÿҥ jÿрÿмÿ». Оны Чевалков Радловтыҥ сураганы аайынча бичиген: ‘’Слер мени нени укканымды, нени кöргöнимди бойынныҥ jажына не болгоны маа бичип бер деп сураарыгарда, мен чийбейин дегеним. Jе слер маа чийип бер деп кÿнÿҥ сайын эреп айдарыгарда, мен бу бойымныҥ jÿрÿмимди слерге чийип бердим’’- деп, автор бичигениниҥ учында айдат. Радлов оныҥ бичигенин озо баштап алтай тилди шиҥдеерге керектÿ материал эдип тузаланарга сананган. Jе Чевалков бичип божогон соҥында Радлов, бу бийик жудожественный толантту кижи чумдеген баштапкы алтай произведение болгонын кöрÿп, оны алтай албатыныҥ ‘’литературазына ‘’ кошкон.

Чевалков чÿмдемелин Радловко учурлаган «кат» (письмо) кеберлÿ эдип бичиген: ‘’Jе эмди мен саа нени кöрдÿм деп айдайын? Мен теҥериниҥ бийигин билбедим, jердин кенин кемjибедим; энедеҥ тууганы тöртöн jыл öтти; бу jылдардыҥ тöкöни jаҥыс кÿн öткöндий болды; бу jылдар öткöнчö ачуга да чыдадым, татуды да jидим, ыйлап та jÿрдÿм, кубусып та jÿрдÿм, олордыҥ ончозы мениҥ суубыла сал аккандый öдÿп, кöскö кöрÿнбей калды, Jаҥыс ла олордыҥ изи мениҥ jÿрегимде öскöнгö базылгандый калды.’’ Чевалко мында кöп ле сабазында бойыныҥ jÿрÿмин айдат. Алтай улус угы-тöзин канча-канча ÿйедеҥ баштайтан аайынча ол до угын ‘’тöрт аймактыҥ бажын билген Тöрбöт-Ойроттон ’’ бери куучындайтан. Бу куучында байаттар кайдаҥ такркаганы керегинде легенда да, исторически чын болгон керектерде де айдылат (телеҥеттердиҥ кезиги Джунгарияда бускалан чыгарда, Эртишке кöчкöни, оноҥ Мамыт ла Балык деп исторически чын болгон бичилерине баштадып, Аба-Турага киреле, орус каанга калан берип турарга jöпсингени). ‘’Ол тужында мениҥ öбöкöмнöҥ кирген кижиниҥ ады Чöбöлöк болгон’’- деп, Михаил Васильевич бичийт. Адазыныҥ ла бойыныҥ jÿрÿми, крестке тÿшкени, абыстарга мекелеткени керегинде бичигенин бис öро айтканыбыс. Оныҥ бу jÿрÿмин кöргöнибисте, Михаил Васильевич, XIX чактагы öскö бичикчи алтайлар чылап ок, миссионерлердиҥ олjозына кирип калар эди. Je, карын ого 1860 jыдла В.В Радлов учурап барып оныҥ талантын öскö jолго-литературно- jайаан ишке ууландырган.

Чевалковтыҥ чÿмдемелинде оныҥ jÿрÿминеҥ башка öско дö кöп jакшы бичилген jерлер бар. Мындый jерлер – Ол Алтайла jоруктаганы, нени кöргöни-укканы керегинде айтканы. Олор историко-этнографрафичекий де наукаларга баалу, онызы ла коштой литературный да jанынаҥ jилбилу. Бу мындый куучындарынаҥ эҥ ле jааны - ол билезиле Алтын-Кöлгö лö Чолушманга узак öйдиҥ туркунуна балыктап ла садыжып jÿргенин билгени. Бу бичигенинеҥ, бир jанынаҥ, алтай улустын сÿрекей jокту jатканы, олорды байлар ла бийлер базынганы, албатыныҥ хозяйствозы ла культуразы сыраҥай jабыс кеминде турганы кöрÿнет: экинчи jанынаҥ, Михаил Васишльевич бойы jокту улуска килемjилÿ болгоны, алтай албаты орус албатыныҥ jадын-jÿрÿмине ле културный кемине jетире кöдÿрилзин деп кÿÿнзегени билдирет. Бу ончозы оныҥ Алтайдагы кажы ла jерди куучындаганынаҥ кöрÿнет. Тубалар jуртаган Ыжы деп jердеги улустыҥ jадынын ол мынайда бичийт: «Мында мындый олордыҥ кылыгы, Пазилай Пазилайбыч. Эмди сен качан jышка барзаҥ, олордыҥ кылыгын бойыҥ кöрзöҥ. Олор дезе кÿдÿчизи jок койлор ошкош. Олордыҥ кемизи бай болзо, онызы jаргыдаҥ, бийдеҥ коркынчаак ошкош болуп jат. Олордыҥ jоктуларыныҥ бирузи бойыныҥ комудалын jаргыдан суралбай, таштап jадылар. Слер неелек комыдалыгар jаргыдаҥ сурабайзыгар дегенде, олор айттылар:» Колында айгыр jокто, капта акча jокто, канайып jаргыдаҥ сураир?.. Бис койондый коркынчаак, балыктый айдынып албас, сакан(Закон –С.С) билбес аймак нени бис билерик?.. Киштиҥ каразын öлтÿрип, кийиктиҥ семизин öлтÿрип турган кижиниҥ тили бийге jарамыкту болор» –деп, айдадылар. Jе, Пазилай Пазылайбыч, бу ÿлгерди ук, мен айдайын! Тöгÿнбиле чынныҥ ортозы тöрт öлÿ. Кулагыҥбыла укканыҥ ончозына бутпедиҥ, бойыҥ ол тубаларды кöзÿнбиле кöргÿн!»

Чевалков, бойы кырачы кижи, алтай улустыҥ jокту jатканы кыра ижин кичеебей турганынаҥ улам деп кöргÿзет. Ыныргы деп jерде улусла эрмектешкенин ол мынайда биийт: ‘’Мен база сурадым:’’ Слер орус ошкош атпыла кыра сÿрÿп jазынар ба?’’-дедим. Алар айттылар: ‘’ Jок, бис абылбыла jымжак jердеҥ чаап, ашты салып jадыбыс…’’ Айдарда мен айттым: ‘’Слер… салда эдип алып, неерек сурбай jазанар? ‘’-дедим. Олор айттылар: ‘’ Бисти салда эдерге кижи ÿретпегенде, бис канайып эдели’’-дедилер. Айдарда мен айттым: Cлер… орус чылап кыра сÿрер болзогор, аш учун алымга тÿшпес эдигер… Слер кыра кöп салбайзыгар, орус ижин база иштебейзигер, ондый болгондо…улу бийди каланын, бойыгардыҥ курсагы гарды кайдаҥ таап jазынар?’’-дедим…
Олор айттылар: ‘’Кузук чыккан jылда курсакла болгынча табадык ок… Кузук чыкпаган jылдарда аннаҥ тапканыбыс улу бийдиҥ каланына арайдаҥ jедет… Кажыбыстыҥ улу бийдиҥ каланына да jетпейт… оныҥ учун кажыбыс, оруска барып, jалга кирет’’-дедилер’’.

Артыбашта болордо, Чевалков Оржок деп jайзанныҥ «момычында» иштеген туба улустыҥ ижин кöргÿзет: ‘’ Мен, олордыҥ аш кезип jатан кыразына мылтыгымды jÿктенип алып, сымдалаганча барзам, одус кирелу кижилер арба кезип jадлар. Кажызы сериппиле, jулуп алып, будубыла тазылына базып койып, бычакпыла кезип jадылар. Мен айттым: «Слер ончгогор сериппиле кеспей, неерек мынайып мунканып jадыгар? «Олор айттылар: ‘’ Бистиҥ кажыбыс энезинен туугалы колына серип тутпаган кижилер бар. Оныҥ учун озо jаҥбыла jулуп алып, бычак была кезип турубыс… Серипти боо кумандылар аккелип сатпаган болзо, бу да сериптер jок болор эди; бис озогы jаҥбыла ÿренип калган болып, казакка jÿргенде, оны садып аларын эзебейдир’’.

Алтын-Кöлдиҥ jаказында Чолушпа деп jуртта jатткан тöлöстöрдиҥ кыра иштеп турганынын jабыс кемин ол база бичиийт: «Чаап турган кыралары койу тöҥöштиҥ аразында эмтир. Мен олордоҥ сурадым: «Слер ак jерге кырагарды салбай, мындый тöҥöштÿ jерге неерек салып jазыгар?...» Олор айтты:! «Ак jерге кыра салалы дезек, jери кату, абылбыла чабарга кÿч… Бис дезе кыра чабатан jерибисти ÿч jыл озо койу агашту jердиҥ агажын jыгындап саладыбыс… ол jыгын ÿч jылга jетире jатса, оныҥ бÿрлериниҥ алдындагы öлöҥиҥиҥ тазылдары jыдып барар. А ÿзеери чычкандар, номондордо jуулужуп, оны касканда, Jымыжак болот… Мыныҥ учун бистиҥ кыраларыбыс тöҥöштÿ «-дедилер».

Чевалковтыҥ алтай улусла мынайда jаантайын эрмектенишкени тегин калбаган, кöп туза jетирген деп айдар керек. Улу оны бичикчи, билгир билер деп тооп турган. Оныҥ айтканын баалап, jÿрÿминде бÿдÿргилеп тургулаган. Ол керегинде, темдектезе, мындый учурал керелейт. Бир катап оныҥ Артыбаштагы одузына эки кижи келген. Олор Чолушманга кемеле барарга турган. «Чолушманда не ондый керегер бар, кузуктабай меҥдеп барып jатканыгар?»-дедим. Олор айттылар: «Арга jокто барып jадыбыс…Бу öткöн кышта мениҥ адам öлгöн, бу нöкöримниҥ каты öлгöн. Онын учун бис Чолушманга барып jадыбыс. Ондо дезе Нийас деген кам бар, оны алып келип, ÿй каразын сÿрдрели деп барып jадыбыс…» «Ол ÿй каразы деген не… болотон дыр?»-дедим. Олор айттылар: «Бистиҥ кижиниҥ jанында кем кижиниҥ ÿйÿнеҥ кижи болзо, ол öлгöн кижиниҥ каразы, алдачызы ол кижиге база jаман эдер»-дедилер. Мен айттым:» Бу тиргештиҥ jонынаҥ кам чыкпады ба оны сыбырарга?» Олор айттылар: «Бу аба jыштыҥ ичинде ол тöлöстоги Нийастый ÿч кам jок» - дедилер». Чевалков оны угала, камдардыҥ тöгÿнин куучындап берерде, «jибан (эки кижиниҥ бирузиниҥ ады- С.С) баа Чолушмандагы камына барбай, айлына ойто jана берди».

Чевалков, бойы орустардаҥ кöрÿп, ару-чек jадарына ÿренип öскöн кижи, алтай улустыҥ санитарно-гигиенический культуразы сÿрекей jабыс болгонына кородогон. Ыныргыда тубалардыҥ бир канчазы тузалу да болзо, je олор ошкош ло»биске… таҥкылажып отурарга, арба куурып, талкан эдип jиирге мындый сööлту jакшы» дежип, jайы-кыжыла сööлту айылда jадып, тÿнде кöстöрин артадып, тоозынга уймалып турганын корÿзет. Ол алтай улустыҥ каҥзала кÿндÿлежетенин сыранай jаратпайт. Öрöжöк jайзанныҥ «момычында» турушкан улустыҥ иштиҥ кийнинде «jыргаганын» мынайда айдат: «Баа быжырган эттерин казаннаҥ чыгарып алып, jидилер. Мен кöрÿп турзам, бирузи де колын jунбай, аш кескен балкашту колыбыла этти тудунып алып, jип отурдылар; эттин майыбыла колыныҥ кири агып клатканда, табажын jалайла, сабарларын сорып ийедилер. Аракыны ичип турдылар. Тÿн койулган сайын табыштары анайып ок койула барды. Кажылары сарнажа берди, кажылары уружа берди, jармызы тышкары чыгып, jылаҥаштанып салып, уружып турдылар; кезиктериниҥ кеjегези ÿзÿлди, кажылары турунбыла кагыштылар. Онойып согыжа келеле, ойында урушкан балдар ошкош кожо отурып, öчöжушпей, аракызын иче бердилер».

М.В Чевалков бойыныҥ бу биографический очергинде алтай улустыҥ ол öйдöги jадын-jÿрÿмин кöп jанынаҥ кöргÿскен. Бистиҥ кöзибиске озогы улустыҥ jÿзÿн-jÿÿр иштериниҥ, jаҥдаган jаҥдарыныҥ, jаткан jерлериниҥ чокум картиналары кöруне, ондо олордыҥ озогыдаҥ бери айдылган легенда-куучындары, чын болгон керектери, кожондоры айдылат. Оныҥ учун бу очерк эмдиге jетире баалу болуп jат.

«АзраганА.Я Уваровскийдиҥ «Воспоминания» (эске алынганы).