А) Чÿмдемелдери, баснялары, уткаа сöстöри, ÿредÿ сöстöри

В.В Радлов Чевалковко jаҥыс ла jÿрÿмин бичитирген эмес, орус тилдеҥ де бир канча чÿмдемелдерин кöчÿртирип, jуунтызына кийдирген. Jе бу чÿмдемелин религиозный эмес, улу орус классиктердиҥ, ол тоодо И.А Крыловтыҥ, бичигининеҥ алынат:» Бака» («Лягушка и Вол»), («Тулкучек пиле каргаа» («Ворона и Лисица»), «Таак пыла Сускас» («Курица и Утка»), «Ач кöсту ийт» («Жадная собака») Чевалков олорды байат сöслö «такпырар» («баснялар») деп айдат. Jе бу кöчÿриш оригинал аайынча ÿлгер кеберлу эмес, прозаический кеберлу. Олордыҥ сöстöриниҥ кöп сабазы Чевалковтыҥ бойыныҥ. Темдектезе, «Тÿлкÿчек пиле Каргаа» деген басняны кöчÿргени мындый: «Тÿлкÿ, алып jиирге jем jок, аҥдап jиирге чычкан jок, аштан аштап, аргазын таппай jÿрзе, агаштыҥ будагыда бир курут тиштенген каргаа отурганын кöрöт. Тÿлкÿчек куйругы была jалганчып, кулагажын кымынып, агаштыҥ тöзине келип отурып койоло, айдат: «Ай, каргаа карындаш…, канатка бÿткен jумын jакшы, каактап ийзеҥ, ÿниҥ jакшы каркылдап ийзеҥ, куун jакшы деп укканым. Уккалу кожоҥыҥ дезе угарга кулакка jакшы деген, маа кожоҥдоп берчи!» - деди.

Каргаа, тÿлкÿниҥ мактаганына сÿÿнип, бöкчöйип ийеле, кожоҥдоп берейин деп, узын ачып ийербиле, узындагы куруды туже берген. Аштап jÿрген тÿлкÿчек, алып jип ийеле, айткан:: Сениҥ карлыкканыҥа мениҥ кардым тойды- деди.- Ажы-тузыныҥ учун эмди мен саа ÿлгер айдып берейин, сен угуп ал!

Jалакайдыҥ сöзин укпа!

Jаманныҥ jöбине кирбе!

Аптап айтканнын сöзине бÿтпе!

Аймагы баштанын jонына кирбе!

Бу мынаҥ кöргöндö, Чевалков, эрмек-куучынды бичик билбес алтай улуска jарт болзын деп, jаҥыс ла алтай чечен сöстöрлö эмес, jе алтай чöрчöктиҥ поэтический эп-аргазыла (алитерацияла), синтаксизиле, кеп сöсториле тузаланган. Бу ончозыныҥ шылтузында орус бичиичилердиҥ басняларыныҥ учуры ол öйдöги алтайларга сÿрекей jарт болгон. Чевалковтыҥ орус тилдеҥ кöчÿрип алган чÿмдемелдери: таныка теҥдежерге кей тартынып, ичи jарылган бака; сускасла кожо балык тударга сууга кирип, чöҥгöҥ такаа; эт тиштенип алала, сууны агашла бойлоп, сууда кöлöткозин кöрöлö, оныҥ эдин блаап аларга калыган ачап ийт керегинде «тапкырлары» алтайларга сÿрекей jараган. Албатыга кудай jаҥы керегинде бичиктер эмес, мындый чÿмдемелдер керк болгонын Чевалков оҥдоп, В.В Радлов оны jаҥы jолго баштаганына сÿÿнет: «Jакшылык укту Пазилай Пазилайбыч!... Телеҥеттиҥ тилине мадактап чийерге маат кÿч болды. Jе ондый маа кÿч те болгон болзо, слердиҥ кичеенигердиҥ бойынча мен не-немениҥ учурын чийерге танырга Баштадым». Учында Барнулда иштеген В.В Радлов Алтайдаҥ jÿре берген соҥында, Чевалков чööлöдö бу ижин оноҥ ары алдынаҥ бойы кöндÿктирген.

1864 jылда М.В Чевалковтыҥ ады-чуузы бастыра Алтайга jайылган. Бу jылда Петербургтаҥ келген А.Г Принц деп бийле кожо ол Чолушманга jоруктап барган. Jе оноҥ ары Принцти тöлöстöр, бистиҥ jерди кыдаттыҥ анбыны башкарып jат, орус улусты божодорго jарабас деп, божотпогондор. Jаҥыс ла Чевалковтыҥ тоомjызыныҥ шылтузына болуп олор, оноҥ öдÿп, Кош-Агачка jеделе, Чевалков Чуйдыҥ телеҥеттерин. Кыдаттыҥ анбынына ла орус каанга эки jара калан тööлобöй, бастыра алтайлар чылап ок, Россияга кожуларын jöптöгöн.Телеҥиттердиҥ jайзаҥы Чычкан темичилериле, jоныла, бу керекти шÿÿжип, Россияга кирерге Jöбин берген. Эзендеги jылда Томский губернатор, кааныҥ jакарузы аайынча Чевалков ло кожо Чуйга барып, олорды Россияга алып, чертендирген. Ол öйдöҥ ала телеҥиттер «двоеданецтер» (эки jара калан тöлööр улус) болбой, алтайларла ойто биригип, jаҥыс салымду болуп барган. Чевалковтыҥ jÿрÿминде jаҥыс ла бу керекти алгажын, ол оныҥ адын алтай албатыныҥ тÿÿкизин бийик кöдÿрет. Jе оныҥ албатыга jетирген тузазы jаҥыс олло болгон эмес.

Чевалковтыҥ бойыныҥ бичип турганын алтайдагы миссионерлер озо баштап керекке алгылабай тургандар. Jе Чевалковтыҥ билезине бу jал jетпей, олор кöп сабазында кулур да jок болуп, торолоп отуратандар. Бу öйдö Казань городто jаткан jарлу ученый профессор Н.И Ильминский, Кунчыгыштагы албатыларды тöрöл тилле ÿредери учун турушкан кижи, Чевалков бойы чÿмдемелдер бичип туру деп угала, оныҥ бичигендерин алдыртып алган. Ильминский олорды кычырала, бийик баалап, ол ок jылда (1872) «Поучительные статьи на алтайском языке» деп адап, кепке базып чыгарган. Бичике Чевалковтыҥ jаҥыдаҥ бичиген «Кырачы была Анчы» деп jаан эмес баштапкы тууjызы, «Сыгырган jалку Бака», «Аракы была Чай орун блаашканы», Кÿртÿк пиле Такаа» деп баснялары кирген. Бу чÿмдемелдер оныҥ бойыныҥ творческий аҥылу jолы, ийдези ачылганын келерелейт,

«Кÿртÿк пила Такаа» деп баснязына церквениҥ ÿредÿзи салтарын jетиргени билдирзе де (бойына иженген Такааны jаратпай, кудайга иженген Кÿртÿкти мактаганы), jе басняныҥ тöс учуры мактанчыктарды шооткон алтай кеп сöстöр ажыра айдылат:

Баатыркаган бар деген,

Турагар тунар деген.

Кее сÿÿленген кечке jетпес,

Кере алтаган ÿйге jетпес деген.

Арткан чÿмдемелдер Чевалков албатыныҥ кудайзагын амадаган эмес, jе оныҥ аргалу jадарын, ижин, культуразын килегенин, олорды бичиирде, jадын-jÿрÿмниҥ некелтелеринеҥ чике аткарынганын керелейт. «Кырачы биле Аҥчы» деген тууjызында автор, албатыныҥ jадын-jÿрÿминде кыра кижи сÿрекей jаан учурлу деп, jаҥыс оныҥ шылтуунда улус ончозы аргалу jада берер деп кöргÿзет. Кааныҥ jаҥы албатыны аайы-бажы jок тоноп турган тужында Чевалковтыҥ бу шÿÿлтези учына jетире чын эмес те болзо, ол кöргÿскен Кырачыдый «белен jиири кöп» кырачылар ол öйдö кöп болбогон до болзо, jе Чевалков алтай албатыны кыра ижине jаркынду поэтический сöстöр ажыра кычырганы сÿрекей jарамыкту болгон. Кырачыныҥ кебери ажыра Чевалко XIX чакта алтайлар орус крестьяндардаҥ ÿренип, олрдыҥ jадын-jÿрÿминде jаан кубулталар башталганын керелейт.

Тууjыда эки карындаштыҥ аттары Анчы ла Кырачы, Аҥчызы jаан карындажы, Кырачы кичу карындажы деп тегинду айдылбаган. Олор ажыра эки ÿйе улус кöргÿзилет.

Эне-адазы öлö берерде, Аҥчы энчи эдип адазыныҥ мылтыгын алып, озогызы ла аайынча jуртаарга сананат. Jе кырачы дезе адазыныҥ салдазын алып, jаҥы jадынга, jаҥы ишке jайылат. Кырачыдый улус ол öйлöрдö ас та болгон болзо, jе Чевалков олордыҥ jолын чын, алтайлар мынаҥ ары бу jолло барар деп шÿÿйт.

Тууjыда Чевалков анчадала Аҥчыныҥ jÿрÿмин кееркедим чокум кöргÿзет. Бу jÿрÿм Алтайдагы jокту аҥчылардыҥ jÿрÿми болгон. Тууjыныҥ геройы чылап, озогы тушта канча аҥчы сыктабаган-кородобогон:

Аҥдап тапканым каланыма jетпеди,

Адып алганым курсагыма jетпеди.

А-сары адым арыды, минерге болбос,

Ач ÿреним аштады, кöрöргö болбос.

Аҥчы аҥдап барады jок калып, байдаҥ «терине минер» ат алып, атанат. Jе «кижиниҥ ады ат болбос» деп албатынын айтканы аайынча, байдын ады оны тубекке там тужурет:

Ат туйгагы чупчула берди,

Айлына jедалбай, Jайнай берди.

«Аҥчы кÿс барган бойы jас келип», бир эмеш тапканыла ол ат учун толойт; албанчы келип, калан сураарда, улузы jетпей, мылтыгын садып, тöлöйт. Ондый улустыҥ оноҥ арыгы салымына айылдар ортозына «тербезен» ла тенип jÿрери артатан.

Jе бу бичикте Чевалковтыҥ анчадала бийик поэтический кеминде чумдегени «Сыгырган была Jалку Бака» ла «Аракы была Чай орун блаашканы» деп баснялары. Олор алтай албаты ортодо канча кире jараганы ла таркаганы керегинде бистиҥ эмдиги öйдö фольклор jууп турган улус бу чÿмдемелдерди кöп катап албатыдаҥ фольклорный чÿмдемелдер чилеп бичип алып турганы керелейт. Алтайлар олорды эмдиге Jетире бой-бойлорына айдыжып, ундыглабаган. Онызы ла коштой бу баснялардыҥ чечен сöстöри албатыга кеп сöстöр болуп таркаган. Мынаҥ кöргöндö, Чевалков олорды албатыныҥ ойгор сöстöрине jуук эдип чумдегени билдирет.

Абыс Макарий 1872 jылда 28 jаҥар айда Н.И Ильминскийге ийген письмозында бу чÿмдемелдерди «алтайлардыҥ коомой кылык-jаҥдарына: jалку ла аракызак болгонына - удурлашкан» («направлены против алтайских пороков: лени и пянства») деп бичийт. Jе мында абыстар, бойлорыныҥ иштериниҥ учурын кöдÿрерге, алтайларды öнöтийин jабызадып айтканы билдирет. Чевалковтыҥ басняларыныҥ тöс учуры башка. «Сыгырган была jалку Бака «деген баснязында ол jаҥыс ла «базар баспас болуп» базып Jÿрген. «Jайгы кÿнниҥ изÿÿне чыдабай», jадарга серÿÿн бедиреп jÿрген», «суула, сал чылап, кöчÿп jÿрген» jалку Баканы кöргÿзип турган эмес, оныҥ чындык тöс геройы- «энчикпес» Сыгырган болуп jат. Оныҥ кеберин Чевалков jок jердеҥ сананып таппаган, jадын jÿрÿмдеги чын иштенкей алтай улустаҥ кöрÿп алган. Тегин алтай улустыҥ jанында балдарын кичудеҥ ала ишке. Jакшыга ÿредери болгон. Ол керегинде «балдарын ээчидип» jÿрген Сыгырган керелейт:

Угы jаман дебезин деп,

Уулдарым иштедип jÿрÿм,

Уурчы jаман болбозын деп,

Уулдарым ÿредип jÿрÿм,

Балдарым баштак болбозын деп,

Башкарып кöрÿп jÿрÿм-деди.

Сыгырган jаҥысла иштенкей болгоныла кöрÿмjилу эмес, jе оныҥ jалкуларды jаратпай, олор керегинде айткан сöстöри-чечен ойгор. Ол албатыныҥ текши шÿÿлтезин айдып, jалкуларды озогыдаҥ бери айдылган кеп сöстöрлö каарып, бурулайт. Учында басня автордыҥ бойыныҥ текши шÿÿлтезиле божойт:

Jалку кижиниҥ туружы

Jайрадылган турадый.

Сананбас jалкуныҥ jурты

Суу бускан теермендий.

Мынанаҥ кöргöндö, Чевалков баснязында иштенкей ле jалку улусты Jаҥыс ла моральный jанынаҥ удурлаштырып туган эмес (бирÿзи-кöрÿмjилÿ, тоомjылу, бирузи-багай, jескинчилÿ), jе оны материальный да, културный да суракла колбоштырат. Jалку кижи-«самтар кептÿ», «jаҥыс адына öлöҥ jетпес, jаҥыс уйы оромго батпас», «ылтармыжы сÿÿртелип jÿрер, jамынганы бийтеп jÿрер», «jалку кижи туразын jаппас, jалаҥга барып, кыра салбас…» оноҥ до ары. Иштенер кижи андый эмес: «jалкурбас кижиниҥ ажы кöп»; «jурун куран, кеп дер, jылкы болор тура эдер»; «азыраган малы аштабас, ач ÿрени jудабас»; «оодылган немезин jазап jÿрер, одын, пичениҥ белендеп jÿрер»; «балдарын баштап, иштедип jÿрер».

Айдарда, бу баснядыҥ идейный учуры-ишти ле иштенкей улуссты кöдÿргени, мактаганы болуп jат.

Басняныҥ алтай кыска чöрчöктöрдöгидий бÿдÿми (Сыгырган ла Баканыҥ эрмектенишкенин коргÿскени) Сыгырганга алтай албатыныҥ курч кеп сöсториле (эмезе автор бойы сананып тапкан ондый ок сöстöрлö jалкуларды каара шоодып, санандыра айдарына арга берет.

«Аракы ла Чай орун блаашканы» деген басняныҥ тöс учурын онойдо ок ондоор керек. Мында автор, алтай улусты ончозын чайзактар аракызактар дейле, чайзагын jарадып, аракызагын jаратпай турган эмес, jе мында бастыра алтай албатыныҥ кöрÿм-шÿÿлтези айдылган. Баснядыҥ ÿредÿ сöстöри абыстардыҥ эмес, алтай jоныҥ бойыныҥ ÿредÿзи. Чевалков ол ÿредÿдеҥ аткарынып, баснязында аракызактарды бурулап jаргылайт. Аракызактардыҥ албатыга ончо каршулары, албатыныҥ jÿрÿмин, öзÿмин олор буудактаганы, аракызак улус jонго бирде тузазы jок болуп ÿрелип турганы-ончозы сÿрекей чокум тоололып jат. Аракы «коjойымныҥ кулы» болуп, «албатыны jоксырадат, алымга тÿжÿрет, балдарын аштадат», аракы ажыра улус «мекеге кирет», «кобыдагы малын кородот, алкы jööжозин тÿгезет»… Аракызак улус кижи jÿрегин, кеберин jылыйтат:

Эзиргенче ичкендер

Энезин де согодылар,

Артыгынча ичкендер

Адазын да согодылар,

Тойгончо ичеечилер

Тоны jок базадылар,

Ажыра кöп ичеечилер

Аттан jойу каладылар.

Басня поэтический jанынаҥ сÿрекей jилбилÿ бичилген. Мындa поэтиҥ озогы jаргыны ла jаргылашкандардыҥ кылык-jaҥдарын, эрмектерин jакшы билери, оны кöргузерге japaмыктy сÿр-кеберлер таап алганы, оныҥ байлык юморы, «шоодыкту чечен» билдирет. Чайдыҥ, Аракыныҥ, Таткуурдыҥ — кажызыныҥ ла — кылык-jаҥдары, сöстöри, интонациязы аҥылу. jаргычы Таткуур бойын баштапкы ла тарыйынаҥ ала комудалду келген Чайга айткан кизиреш кеберлÿ кыска-кыска сурак эрмектеринеҥ, кату jакару интонациязынаҥ таныдат: «Азраган адаҥ кем? Эмискен энеҥ кем? Тöрöгöн jepиҥ кайда? Тöстöп турган jypтыҥ кайда? Кийик болзо, тÿктÿ болор, кижи болзо, атту болор: ады-jолыҥ айдып бер. Керек келген болзоҥ, керегиҥ айт, керегиҥ joк болзо, кедери чык!» — деди. Чай ла Аракыныҥ бурулажып, актаныжып айтканын ончозын угала, учында ол, озогы аймактыҥ jaaҥы болуп, эл-joнгo ÿредÿлÿ сöстöрлö, интонацияла айдат:

Аракыдаҥ буру таппадым.

Отко колыҥ тутсаҥ, колыҥ кÿйер,

Окы joк эзирзеҥ, ончо бойыҥ кÿйер.

Кайадаҥ калыган кижи öлöр эмес пе?

Кабактаҥ чыкпас кижи кÿйер эмес пе?

Бойыҥ бууланып, сууга калыган тÿжер энем пе?

Бойыҥа килебей, аракы ичкен öлöр эмес пе?

Чайдыҥ озо баштап айтканынаҥ тÿбекке тÿшкен, комудалду кижиниҥ jобош ÿни билдирет. Jе аракы jаргыда оны jылбыҥдуужыла, чечеркегиле jеҥдеп браатканын билеле, ол до атыйланып, чечеркеп, Аракыны кöмöлöйт:

Кöптиҥ кöзиҥ ойгон аракы,

Кöксинниҥ кÿчин алган аракы,

Колдуныҥ колын сындырган аракы,

Буттуныҥ будын сындырган аракы!..

Аракы Чайга айтканда, кыйгырып, керижип айдат:

Сени ичкен кижини

Семиртпейзиҥ",

Кöп ичкен кижини
Кöкÿтпейзиҥ!..

Jе Таткуурга айтканда, jарамзып, оны, jаргычыны, кöдÿрип, чечеркеп айдат:

Таткуурым, тарынба!

Тадыганга наjы мен,

Татузынып ичкенниҥ

Тамагыныҥ ÿни мен…

Таткуурым, тарынба!

Тадыбас Чайга бÿтпе.

Менде jаман jок эди,

Мени билер кöп эди.

Бу мынайда поэт озогы jаргыларды макалу табылган сÿр-кеберлер ажыра кöргÿскени – улусты сÿрекей jилбиркедип, каткыртып, олор бу чÿмдемелдерди анчадала тыҥ сÿÿп, jÿс jыл кирелÿ öйдиҥ туркунына оосло айдып келгилеген. Эмдиги де öйдö бу басня алтай поэзияныҥ эҥ артык чÿмдемелдердиҥ тоозында турат.

М. В. Чевалковтыҥ бичигениҥ ол бойы да, öскö дö улус алтайларга кычырганда, миссионерлердиҥ керегениле болзо, олорло «сÿрекей тыҥ jарайтан». Анчадала школдо ÿренгендерди «коркышту jилбиркеткен». Миссионерлер, Чевалковтыҥ алтай тилле бичигени албатыга церковно-богослужебный бичикердеҥ артык jарап турганын кöрÿп, оныҥ бу jайаандыгын буудактабай, бойлорыныҥ ижине тузалу эдип ууландырарга, мынаҥ ары оныҥ бичигени олордыҥ колы ажыра кепке чыксын деп амадагандар. Олордыҥ шÿÿлтезиле болзо бу мындый чÿмдемелдер крестÿлерге чике jарабаза да, jе олор ажыра «кудайы jокторды (алтайларды – С. С.) креcтке тÿжÿрерине белетеерге jараар». Оноҥ улам мнссионерлер, Че­валковты бойлорыныҥ ишчизи эдип алала, бир канча öйдиҥ бажында (1877 jылда) оны Чолушманга ийе бергендер. Je Чевалков мында, миссиядаҥ алган jалына болуп, алтай улусты крестке тÿжÿрери jaнынаҥ иштеген де болзо, кöп лö сабазында олордыҥ хозяйствозына ла культуразына jaан ajapy салган. Орус крестьяндардыҥ ижине jакшы ÿренип, таскап кал­ган Чевалков Чолушманныҥ улузын бу иштерге ÿреткен. Ол керегинде Чевалков бойы бичийт: «Чолушманга келеле, jаҥыдаҥ крестке тушкендерди не ле керектÿ немеге ÿреткем: чанак jазаарына, абра, андазыҥ эдерине, тура тургузарына, кирееле агаш jарарына; jурт ичинде öскö дö кöп керектерге ÿреткем». Je онызыла коштой М. В. Чевалков. Бойыныҥ творческий ижин таштабай, оноҥ ары эрчимду кöндÿктирип, чÿмдегенин jаантайын улуска кычырып турган.

Бу öйдö ол кандый чÿмдемелдер бичигени оныҥ 1881 jылда Казаньда Н. И. Ильминский ок кепке базып чыгарган «Поучительная статья в стихах и прозе» деп бичигенеҥ кöрÿнет Бу бичик эки Бöлÿктÿ. Баштапкы бöлÿкте миссионерлер бойлоры кöчÿрген ле чÿмдеген ÿлгерлер кирген: «Не ле немени jайаганы, элди аргалаганы», «Jаковтыҥ уулы Иосифтиҥ jÿрÿми», «Калганчы чак», «Килинчектÿ сÿнези эдинеҥ айрылганда, кемзинип сыктаганы» оноҥ до öскöзи. Экинчи бöлÿкке Чевалковтыҥ бойыныҥ бичиген ÿлгерлери кирген. Орустап оны «нравоучительные статьи», алтайлап «уткы сöстöр» деп адаган. Олорды шиҥдеп кöргöндö, бу öйдö миссионерлер поэтке бир канча салтарын jетиргени билдирет. Чевалков, алтай албатыныҥ озогы оос поэзиязын бийик баалап, боны чöрчöктöр, ÿлгерлер айдатан. Je бу öйдö ол, албатыныҥ поэзиязына jaaнтыйын удурлашкан абыстардыҥ олjозына кирип, азыйда сÿÿген оос поэзияны таштап, керек дезе абыстардыҥ jaкаpy- зы аайынча ого бойы да удурлашкан («Кайчы, чöрчöкчи кижи », «Тандырлап тартар комысчы»). Оноҥ улам Чевалков азыйгы поэтический jолынаҥ да (баснялар, тууjылар бичииринеҥ) туура барган деп айдар керек. Чевалковтыҥ азыйгы чÿмдемелдери «светский» (церковный эмес) литературага келижип турганы, байла, миссионерлерге japaбaгaн. Айдарда Чевалков бойыныҥ поэтический jайаанын оноҥ ары кöндÿктирерге jaҥы кебер бедреген деп айдар керек. Андый бойы таап алган аҥылу кеберди ол «уткы сöс» деп адаган. Je бу кеберди тереҥжиде шиҥдегенде, ол сыраҥай да jaҥы эмес, Чевалков ошкош ло алтай албатыныҥ jайааныныҥ аткарынганы билдирет. Алтай поэзияда анчадала таркаган поэти­ческий эп-аргалар — тÿҥдештирÿ ле параллелизм (кижи кандыйбир немеле эмезе тындула тÿҥдештирип кöргÿзери). Чевалков оны jaкшы билетен. Ол албатыныҥ поэзиязыныҥ бу эп-аргаларын бойыныҥ «уткы сöстöриниҥ» тöс эп-аргалары эдип алган.

Кезикте кандый бир кылыкту кижини «уткы сöстиҥ» баш- тапкызынаҥ ала учына jeтиpe jaҥыc ла немеле тÿҥдештерип эмезе синтаксически-образный параллелизм тöзöп, колбоштырып келет. Темдектезе, «Эки санаалу кижи» деген «уткы сöзинде» бир немени эдип турала, онызыҥ jетире бÿдÿрбей, экинчи немеге кöчÿп, онойдо jуртында бир де иш эдип албай турган кижини шалтыр салдала тÿҥдештирет.

Мындый эп-аргаларла оныҥ бастыра jирме тогус «уткы сöстöри» чÿмделген. Кажызыныҥ ла учында автор бойыныҥ адынаҥ тÿп шÿÿлте (вывод, мораль) айдат Темдектезе, öрöги адалган «уткы сöстиҥ» учында мынайда айдат:

Кöбÿк ичкен кижиниҥ курсагы тойбос,

Кöп санаалуныҥ ижи бÿтпес.

Чевалков бу «уткы сöстöрди» бичирде, оныҥ амадаган амадузы бичиктиҥ бажалыгынаҥ билдирет: «нравоучительные статьи» (ÿредип айдып бичиген статьялар). Автор бу чÿмдемелдер ажыра коомой кылык-jаҥдуларга удурлажып, олорды ÿредип, jакшы jолго баштаарга амадайт. Jе «jакшы jолды» ол оҥдогонында бир канча анаар-мынаар jайылып турганы бар. Бир jанынаҥ ол религияныҥ jолында турат (миссионерлердиҥ салтары). Бир канча «уткы сöстöринде» (анчадала шÿÿлте бöлÿгинде) автор коомой кылыкту улусты бу кылыктарын таштап, кудай jаҥыла барзын деп кычырат, оноҥ башка олор «таамы тÿбине тÿжер», «кöрмöскö наjы болор», олорды «кудай каргаар» деп кезедет. Экинчи jанынаҥ дезе, ол ÿлгерлери ажыра, алдында чылап ок, тегин албатыныҥ кöрÿм-шÿÿлтезин, ÿредÿзин, амадузын айдат. Оноҥ улам бу чÿмдемелдерди ajapyгa албаска japaбac. Оныҥ албатыныҥ санаазына jyук чÿмдеген чÿмдемелдери jaaн поэтический ийделу болуп jaт. Олордыҥ кезигинде «кудай каргаарыла»улусты кезеткени бар да болзо, je бу кезедÿ чÿмдемелге механически кийдирип салгандый билдирет, кееркедим текстиҥ бойында айдылганы дезе — ончозы jадын-jÿрÿмнеҥ чип-чике алынган картиналар, шÿÿлтелер болуп jат.

Кара санаалу, шокчыл, кÿйÿнчек, керишчеҥ, öчöш, копчы, сайгакчы, тöгÿнчи, мекечи, мактаҥчак, чечеркек, jамыркак, саныркак, кырс улусты албаты бойы качан да сÿÿбейтен. Ол керегинде албатыныҥ' канча ла курч кеп сöстöри керелейт. Чевалков бойыныҥ чÿмдемелдеринде мындый кылыктарды база шоодып, электеп, кижи чындык, jакшы, ак санаалу боло- ры учун тартышкан.

Jе албаты мындый кылыкту улусты кыска кеп сöстöриле jыгa айдып салып тургажын, Чевалков олордыҥ кылыктарын. jонгo каршузын, jаманын, jескимчилÿÿн бастыра jанынаҥ толоэдип тоолоп кöргÿзет. Темдектезе, албаты jaман бай кижи ке­регинде кеп сöзинде мынайда кыскарта айдат:

Jaман ат семирзе,

Jaнынa кöнöк буулатпас,

Jaман кижи байыза,

Jaнынa кижи jyyктатпаc.

Чевалков, бу кеп сöстиҥ учурын там кеҥидип, jамыркак, сайыркак улусты толо кöргÿзип, бойыныҥ эҥ артык ÿлгерлериниҥ бирузин чÿмдейт:

Jамыркап jÿpep кижи

Jаман кылыкту аттый.

Jаман ат семирзе

Jанына кöнöк буулатпас.

Jаман кижи байыза,

Jамыркап, кижи jууктатпас,

Сайгакту тегенекти тударга jаман,

Сайыркак кижини кöрöргö jаман.

Киш jакалу тон кийзе,

Кижини кöрÿп, Тообой jÿрер,

Сÿбезин тайанып jÿpеp,

Сÿркелеп, чалчып jÿpep.

Кижи оозынаҥ сöс чыгарбас,

Кииксил удура айдып jÿpep.

Айылга кирзе, тöрчи болор,

Аракы ичсе, чалчык болор.

Jаргак томду jоктуны кöрзö,

Jамыркап, оны jaман кöрöр.

Jазылбас балу кижиге каршу,

Jамыркак кижи албатыга каршу.

Сары ириҥди кижи сÿÿбес,

Сайыркакты албаты сÿÿбес.

Jамыркак, сайыркак, мыны ук!

Сайыркак сайылар,

Jамыркак jайрадылар.

Чевалков, албатыныҥ кеп сöстöринде айдылганынаҥ аткарынып, öскö дö кöп «уткы сöстöрин» чÿмдеген: «Челдÿ эт тишке кысталар, чечеркек кижи сöскö кысталар» («Чечеркек; кижи»); «тышты jылтырап jÿpep, ичи калтырап jÿpep» («Jазанчык кижи»); «сыйлап береле, сыйрып алар» («Кÿjÿрчи, блаачы кижи»); «суу кöрööгöнчö, öдÿк чечпе, сурабаганча, jолго чыкпы» («Секирме кижи»), оноҥ до öскöзи. Je мындый кеп сöстöрлö ол тузаланбаган да тушта оныҥ «уткы сöстöриниҥ» эҥ артыктары албатыныҥ санаазыла колбулу болуп jат. Бу jаҥынаҥ Чевалковтыҥ анчадала jамыркак, сайыркак улуска (Jамыркак, сайыркак кижи») удурлашканы jaaн учурлу. Мында Чевалков, бойыныҥ öйиндеги jайзаҥдарды, темичилерди, албанчыларды чике адабаган да болзо, je улус бу «уткы сöстö» кем керегинде айдылып турганын jакшы билетен. Бойыныҥ «Кÿjÿрчи, блаачы кижи» деген «уткы сöзинде» онойдо ол алтай байларды айдат. Олорды Чевалков кÿÿни jаман бöрÿле тÿҥдештирет.

Чевалков, jaaн поэтический ийделу сöстöрлö алтай байлардыҥ мекезин, тонокчыл кылыктарын илезине чыгарып, joктулардыҥ адаанын алат. Бай улустыҥ кысканчагын, jонго килебезин «Jуунчак, кысканчак бай кижи» деп «уткы сöзинде» кöргÿзет. Je Чевалков байларды электеп, шоотсо до, олорды joголторы керегинде санаа кайда да aйтпайт. Ол байларды ал- батыла jакшы колбулу болорына кычырат («jööжöни jöлöк эдинбе, jöлöнöриҥ болзын»). Je мындый колбу качан да болбозын ол оҥдобогон.

М В. Чевалков «уткы сöстöринде» хозяйственный ла куль­турный да сурактарга ajapy саларынаҥ туура барбайт. «Эки санаалу кижиде» ишти канайда иштери керегинде практический jöп берип тургажын, «Секирме кижи» деген «уткы сöзинде» jаҥыс jерге токтондынбас, jер сайын кöчÿп jÿрер кöчкÿнниҥ кылыгын jаратпайт. Бу мындый учурлу «уткы сöстöринниҥ» анчадала jилбÿлÿзи ле бийик кееркедим кеминде бичилгени «Шалбыр кижи» ле «Шалбыр ÿй кижи». Мында бичиичи айыл кичеебес jÿлгек, улустыҥ сатирический кеберлерин чокум кöргÿзет.

Чевалков «уткы сöстöринде» тÿҥдештирÿниҥ ле ситаксически-образный параллелизмниҥ бийик узы (мастерон) болуп кöрÿнет. Кижиниҥ кандый ла кылык-jаҥын ол сÿрекей jарамыкту, курч тÿҥдештирÿ, параллелизм ажыра чокум кöргÿзип ийет: «öчöш кижи öчöжинеҥ тööдий», «коронду ашты ичерге коркышту, копчы кижиде отурарга коркушту», «сайгакчы кижи сары бутту сайгактый; сары бутту сайгак мал амыратпас, сагыжы jаман сайгакчы jурт амыратпас», «саҥыскан кöргöнине шайраар, сайга кöрбöгöнин айдар», «тöгÿнчиниҥ сöзи тööниҥ jининдий», «багай тилдÿ кижи балкаштагы чочкодый: балкаштагы чочко «уймалып» дебес, багай тилдÿ кижи «уйалдым» дебес» ле оноҥ до ары. Бу мындый чечен сöстöр, албатыга таркап, оныҥ поэзиязын там байыткан.

М. В. Чевалковтыҥ бичиктери jаан эмес тиражла чыккан учун тÿрген таркай берген. К. Соколов 1893 jылда мынайта бичийт: «Поучениелердиҥ баштапкы изданиезинеҥ бир де экземпляр бичик артпаган, оныҥ учун издание сÿрекей керектÿ болуп jат». Бу издание (5000 экземпляр тиражту) ол ок jылда Томкстыҥ типографиязында «Поучительные статьи в стихах на алтайском языке» деп адалып чыккан. Соколовтиҥ керелегениле болзо, бу да jаҥы jуунтыдагы религиозный чÿмдемелдерди миссионерлер бойлоры чÿмдеген («кудайдыҥ кереези» ле «мÿргÿÿл керегинде» бöлÿктерди). Je онызыла коштой мында Чевалковтыҥ да jыҥыдаҥ бичигени кöп. Олордоҥ кöргöндö, Чевалков 80 jылдарда ла 90 jылдардыҥ баш­тапкы jарымында (бу öйлöрдöги оныҥ jÿрÿми jарт эмес) литературно-творческий ижин анчадала тыҥ кöндÿктирген. Айла бу ижинде ол миссионерлердеҥ камаанду болгонынаҥ религиозный мотивтердеҥ ырай бергенин билдирет.

Бичикте М. В. Чевалковтыҥ чÿмдемелдери «Крестке тÿшкенге ÿредÿ сöс» («Наставление новокрещенному») деп бöлÿкте салылган да болзо, je бу «ÿредÿ сöстöр» jаҥыс ла крестке тÿшкендерге эмес, ол öйдöги ончо улуска jарамыкту болгон. Олордыҥ амадузы — кижиниҥ jакшы jадын-jÿрÿмге, кылык-jаҥдарга ÿредери. Je М. В. Чевалков олорды азыйгы «уткы сöстöринеҥ» сыраҥай башка кеберле бичиген. Бу ÿлгерлер орус литературада jебрен öйлöрдöҥ бери чÿмделип келген дидактический поэзияга jуук. Байла, Чевалков мындый орус чÿмдемелдерле таныжала, олорго темешкен деп айдарга jарлар. Jе онызыла коштой ого (анчадала ÿлгер эрмектреди бÿдÿрерине) алтай кеп сöстöр дö jаан салтарын jетиргени билдирет. Ӱлегрлер бир тема аайынча тизилип барган чечен сöстöр кеберлÿ. «ÿредÿ сöстöринде» М. В. Чевалков кижи канайда jуртаар учурлу, jон ортодо канайып jÿpep учурлу, оныҥ мо­ральный кебери кандый болоры керегинде, балдарды канайда таскадып ÿредери керегинде практический сÿме-jöптöр берет. Jиит улуска ол тузалу jакарулар берет. Jаан улусты ол балдарын бек тударына ÿредет. «Баланы бек тут» деп ÿлгерде jиит улус кандый болоры сагышту, тили jугÿрÿк, быjар, бойы сайыркак,улуркак болбос, керсÿ, укаалу, тöп санаалу болор учурлу. Андый балдарды азырап, тазыктырып аларына бичиичи практический сÿмелер берет. Балдарды ÿреткенде, нени де jажырбай, ончозын чынынча айдып ÿредер керек деп, бичиичи jакарат!

Багай, баштак болуп jÿpбезин деп,

Багайлар кандыйын куучындап бер.

Чынымча jaкшы jÿрзин деп,

Чыны незинде - куучындап бер.

Балдарды дезе ада-энези качан да тооп, олорго удурлашпазына, арбанып айтканына ачынбазына, айтканын ундыбай jÿрерине, jÿрÿмде бÿдÿрерине ÿредет:

Эмискен энегерди ачындырбагар,

Эки колы чылаганып ундыбагар.

Азыраган адагарды санааркатпагар,

Акту кÿчин слерге бергенин ундыбагар.

Бичиичи «ÿредÿ сöстöринде»» улусты jадын-jÿрÿмде ончо jеткерлердеҥ, тузактардаҥ ажындыра кезедет.

Мекечиле айылдашпай jÿp,

Меке тузагына каптырарыҥ.

Мекечи кижи тöжиҥе отурар,

Мензинип алза, тöбöҥö отурар.

Андый jaман, мекечи улус анчадала байлар ортодо деп, бичиичи айдат. Олордыҥ тили «capjyдаҥ jымжак». jе «Jажырып салган ÿлдÿдий болор». Байлардыҥ ончо куурмак кылыктарын ол албатыга japтап берет:

Алыжып, берижип jÿрели деер,

Артыгым кöп деп мактанып ийер.

Сыйлап неме кижиге берзе,

Сыйрып, блаап алып барар...

Алгайымнаҥ артык берейин деер,

Алганын бербей, jип салар.

Тöрööним деп сени айдып турар,

Тöрööним тÿбимде мекелеп салар,

Jалакайлап jалчыны jалдап алар,

Jалын бербей, сÿрÿп ийер.

Андый кижиге jарашпа,

Аш ичижип айылдашпа.

(«Jалканчыкка jарашпа»)

XIX чакта, бастыра jаҥ, башкарту байлардыҥ колында болор тушта, олорды мынайда идезине чыгарганы, олорго мынайда кемзе удурлашканы – Чевалковтыҥ санаа-шÿÿлтелериниҥ бойыныҥ öйинде бийик прогрессивнозын, албаты учун туружарда, оныҥ jалбандузын кöргÿзет. Ол, jаҥыс ла поэзиязы ажыра эмес, jе jÿрÿмде де jаантайын чындык учун тартыжып, jоктулардыҥ адаанаҥ алатан. Ол керегинде оныҥ jÿрÿминеҥ бир канча учуралдар керелейт. Темдектезе, Чевалков ыжыдагы тубаларга барып jÿрерде, андагы jайзаҥ орус бийле наjылыжып, jаргыда бойыныҥ уурчызыныҥ адаанын алып, уурдаткан Jаптык деп кижини базынып турарда, Чевалков Jаптыетыҥ адаанын алган. Тубалардыҥ эки темичизи оныҥ учун «мени чуулдап алып, сого jастадылар» - деп, ол jÿрÿминеҥ айдат. Онойдо ок Артыбашта Орожок jайзаҥныҥ улузы Jыван деп jокту уулды базынып, согорго турарда, ол оны база аргадап алган.

Jоктулар учун турушканынаҥ улам оныҥ ады jон ортодо jаан тоомjыда турган. Jе jоктулардыҥ кÿч jадыныҥ ол кöрзö дö, бу айалгадаҥ олор канайда чыгарын билбей турган. Бойыныҥ «Тегиннеҥ тегин jÿpбe» деген «ÿредÿ сöзинде» ол бир де хозяйствозы, jypты, малы, иш-jепсели jок jокту кижиге каткамчылу (наивный) рецепттер берет:

Тегиннеҥ тегин аш jибе.

Теенип jÿpÿп, суранба...

Jалкуурып базып jÿpбe,

Jaжына иштенип jÿp...

Кижи ажы аш болбос,

Кижидек jигени ток болбос.

Jаман да болзо,

Бойыныҥ комок болзын.

Jаман да болзо,

Бойыныҥ jypтыҥ болзын.

Кöзиҥ барда, кöрÿп ÿрен,

Колыҥ барда, иштенип jÿp,

(«Тегиннеҥ тегин jÿpбe»)

Jоктуныҥ колында не де jокто, ол канайда иштеп аргаларын бичиичи оҥдобой турганы мынаҥ кöрÿнет. Бай улусты ол мынайда кычырат:

Jоктуны багай базып кöрбö,

Jоктуга болужып jетирип jÿр.

(«Кижини jаман кöрбö»)

Jе айларды ол канча ла кирези «карам болбо» деп кычырза, байлар да jоктулар ортодо мындый колбулар боло берер – бу jÿрÿмде качан да бÿтпес шÿÿлте.

Чевалковтыҥ «ÿредÿ сöстöри» - кöп сабазында чике учурыла айдылган jaкapy, jакылта сöстöр. Je андый да болзо, олор поэтический jаркынду, тереҥ учурлу болуп jат: «билерди кöрзöҥ, бойыҥа, билбести кöрзöҥ, ÿредип jÿp», «кижини jаман кöрбöй jÿp, кижи кандыйын билбезиҥ», «чайдам кижиле отурба, чалмазы мойыныҥа кирбезин» ле оноҥ до ары. Олор бойынныҥ öйинде jадын-jÿрÿмге jаан камаанын jетирген йделÿ сöстöр болгон. Олордыҥ учуры эмдиге де jетире jылыйгалак.

80— 90 jылдарда М. В. Чевалков jaҥыc ла орус дидактический поэзияла танышкан эмес, je öскö дö жанрларды, анчадала 11. А. Крыловтыҥ басняларын кöп кычырганы билдирет. Онызын «Поучительные статьи в стихах на алтайском языке» деген бичикте Крыловтыҥ ла öскö дö авторлордыҥ кöп басняларын кöчÿрип, чыгарганы керелейт! «Пöтÿк баалу жемчуг тапканы» («Петух и жемчужное зерно»), «Чегертки биле Чымалы» («Стрекоза и Муравей»), «Куу, Рак Чортон,» («Лебедь, Рак и Щука»), «Чортон была Мыйдыҥ эркеги» («Кот и Щука»), «Jалчылу Апшыйак» («Крестьянин и Батрак»), «Тÿлкÿ биле Каргаа («Ворона и Лисица»), «Эки ийт» («Две собаки»), «Эки теке» («Два козла»). Улус орус баснописец И. А. Крыловтыҥ jaҥыс ла орус албатыньпг эмес, je öскö дö албатылардыҥ санаазын ойгортып, мындый кыска кеберлÿ, тереҥ-шÿÿлтелÿ, чечен тилдÿ бичиген чÿмдемелдерин Чевалков сÿрекей jарадатан. Чевалков бу басняларды учуры аайынча бичик билбестерге де чокум алтай тилле japт эдип кöчÿрген. Оныҥ учун бу чÿмдемелдер орус тилдеҥ кöчÿрилген деп билдирбей де jaт. Кезик басняларды кöчÿрип, олорды алтай улустыҥ jадым-jÿpÿмине келиштирип, jаҥы сöстöр кожуп та ийетен. Темдектезе, «Куу, Чортон, Рак» деген басняны айдып береле, учурын алтай кеп сöслö jартайт:

Агын сууда сал jaкшы,

Ас кижиде jöп jакшы.

Озо баштап ÿргÿлjиге наjылар болор деп чертенижеле, oноҥ ээзи сööк таштап берерде, оны блаажып, согужа берген эки ийт керегинде басняныҥ учында кöчÿреечи база ла алтай по­эзиядаҥ кожот:

Ыҥыр, ыҥыр, ыҥырчак,

Ат кулагына амыр joк,

Эки jaман табышса,

Эл кулагына амыр joк.

Чевалковтыҥ орус тилдеҥ кöчÿрген чÿмдемелдерди кöп онjылдыктардыҥ туркунына алтай школдорго чыгарган кычырар бичиктерге кирип турган,нениҥ учун дезе, олор jaҥыс ла учуры jанынаҥ тереҥ болгон эмес, je бойы jаан эмес, тили сÿ­рекей чечен, jилбилÿ болгон.

80 - 90 jылдарда Чевалковтыҥ таланты там jайылып, ол бойы бу öйлöрдö бир канча jаҥы баснялар бичиген: «Алтайдыҥ аҥдары», «Jокту Номон ло бай Саҥыскан», «Караа», «Кöбöлöк лö Адару». Олордыҥ анчадала баштапкылары jаан социальный учурлу («Алтайдыҥ аҥдары» ла «Joктy Номон лобай Саҥыскан»). Бу баснялар Чевалковтыҥ алтай байлар “Jоктулардыҥ ортодо колбуларын байыкын jажына шиҥдеп келгенинниҥ итогторы болуп jaт.

«Алтайдыҥ аҥдары» деген баснязында ол Алтайдыҥ öйдöги jамылуларыныҥ кеберин, кылык-jаҥдарын кöргÿзет «Кем бай — ол бий» деген алтай кеп сöстиҥ чыны jайзаҥ, темичи, албанчы кöстöп туткулаган Jyyнда чике кöрÿнет. Чевалков бойы бу мындый кöп jyyндардыҥ керечизи болгон. Jамылуларды эл-jон jуунында jöптöжип, кöстöгилеп туратан jaҥ болгон до болзо, je бу jaҥ тегин ле темдек болгон. Чынын кöрöр болзо, мындый jамылуларды эл-jон эмес, байлар ла кöстöп тудатан, jоктy улус дезе ÿн joк болотон.

Чевалков баснязында бойыныҥ öйиндеги андый jуундардыҥ бастыра сÿме-тöгÿнин, joнды мекелеерге ууландырылганын сÿрекей ус, билгир кöргÿзет. Озо баштан бастыра аҥдарды jууп, «текши шылал», «ак санаалу jайзаҥ, тереҥ сагышту темичи», «албан jyyp албанчы» тудар деп jap эткендер, je аҥдар jуулбган соҥында «текши шылаш» ундылып,

Азулу аҥдар алдынак jöптöшти:

«Акты, караҥы айу билер» - дешти,

Айуны jайзаҥ эдип алдылар...

«Кöзи отту, кöкси чоктудаҥ

Коркушту темичи тудалы» - дешти.

Кöзи канду кöк бöрÿми кöрдилер,

Кöзи отту деп, оны темичи эттилер.

Тÿлкÿни тÿжÿмет деп кöрдилер.

Тубииде: «Ол japaap» - деп, албанчы эттилер.

Кан ичип, эт jийтен азулу аҥдар

Калыгына казыр jамылу болдылар.

Аргазы jок кичу акдарды

Айдап келип, кол салдырдылар,

Калазак баштаган оок аҥдарды

Капсап туруп, кол салдырдылар.

Калганчы jолдыктар керектиҥ аайын анчадала чокум кöргÿзет: jоктулар Айуны. Бöрÿни, Тÿлкÿни jамылулар эдерге jöп эмес те болзо, jе байлар олорды «айдап келип», «капсап туруп». «кол салдырдылар». Айу, Бöрÿ, Тÿлкÿ байлардаҥ болгонын бичиичи олорды «кан ичип, эт jийтен» аҥдар деп адаганыла кöргÿзет. Бир jанынаҥ jаантайын эт, кан jиир улус чын ла jаҥыс байлар ла болгон, jокту улус ондый ашты каа-jаада да амзайтан (оныҥ учун оло «эт jибес» аҥдар деп адалат). Экинчи jанынаҥ, «кан ичип, эт jийтен», «азулу», «jимекей» деген эпитеттер Айу, Бöрÿ, Тÿлкÿ азыйдаҥ бери jонынҥ канын соорып, кÿчин jип, базынчыктаганын керелейт. Олорго кöрö, jоктулар «jобош», «аргазы jок», «оок», «кичÿ» аҥдар деп адалат. Байлар ла jоктулар ортодо jаҥыс jилÿлер, тÿҥей jадын-jÿрÿм, тÿҥей право jок болгоны – аҥдар jуунга келгенниҥ баштапкы ла тарыйынаҥ кöрÿнет:

Эт jиир jимекей аҥдар бир одуга jуулды,

Эт jибес jобош аҥдар башка одулу болды.

Калазак Баштаган оок аҥдар

Каныркап jуретен аҥдарга казанчы болдылар.

Jуумда кемдерди jамылулар эдерин шÿÿжерде, сöс айдар улус «кöзи канду кöк Бöрÿ», «jелбер тÿктÿ» семис Jеекен, «куурмыкчыл кылыкту Тÿлкÿ» ле болот, öскöлöрине сöс айдарга бергилебейт.

Басняда азулу аҥдар jамылулар болгон соҥында. олор эл-jонын канайда «башкарганын» поэт сÿрекей чындык, тереҥ кееркедим обобщениелÿ эдип кöргÿзет. Мында кажи ла сöс jаан картина jypап берет. Олор эл-jонын öмöлöжип то­ноп jадылaр, тоноп алганын бой-бойлоры ортодо ÿлежедилер «Jокту jоныҥ jонуп турдылар, jонуп алганын кÿл эдинлердиҥ кул болуп jÿргенинниҥ шыралу салымын кöргÿзет. Алтайдыҥ jамылулары карын, тарту jогынаҥ улустыҥ керектерин аайлабайтан: «Тажууры jок комудалу келгендер, тажылган jип, jанып турдылар». Айу-jайзаҥ jонныҥ керегин башкарбай, «тажуурдыҥ jайзаҥы» болуп отурат.

Басня база ла албатыныҥ ойгор кеп сöстöриле божойт:

Jиген jаак семирбес,

Jидирген jаак кугарбас.

Jимекчиниҥ jылы кыскарар,

Jигендери jерге калары

Каралап актуны jигендер

Калыкка учында каткы болор.

Jе бу кезедÿ jамылуларды jонго килемjилÿ ле болзын деп кычырат, öйдöги общественно-политический стройды тöзинеҥ ала култары керегинде санага Чевалков jетпеген де, jедер аргазы да ол тушта jок болгон. Андый да болзо, Чевалков алтайлардыҥ jамылулар тудатан jуундарыныҥ бу мындый чындык эмезин, jоктулар байларга мекеледип турганын чикезинче кöргÿскени албатыны тереҥ санандырып, байларды кöрбöзине, олорго удурлажарына кöдÿрерге jöмöгöн деп айдар керек.

«Алтайдыҥ aҥдары» деп басняда Чевалковтыҥ ас сöстöрлö jаан картиналарды кöргÿзип билер улузы бийик кемине jeткен Анчадала оныҥ сатирический ийде-кÿчи тыныган. Je онызыла коштой бу басняда)бичиичи Алтайдыҥ ар-бÿткенин, аҥдарын бийик поэтизировать эдип билери кöрÿнет. Jуунга jуулган аҥдарды торологоны басняда айдылганыла сюжет jайнынаҥ бир эмеш колбулу да болзо, jе учуры jанынаҥ алдынаҥ турат. Мында автор Алтай jÿзÿн-jÿÿр аҥдарга байын, олор «jезелÿ агаштарда», «тас тайгаларда», «бöлÿк таштар аразында», «корболу талдар ортодо», «тектир кайаларда», «каралjылу сууда» - кайда ла тургулап турганын кöрÿзет. Автор олордыҥ кажызына ла чокум, jлибилÿ поэтический характеристика берет, бу характерстиканыҥ кöп сабазы албатыныҥ оос поэзиязынаҥ алынат: «бойыныҥ маҥканып билбес борсук», «корболу талдаҥ чыккан койон», «сыбыскызын сыктадып эткен сыгын», «jыду сарас», «кöзи бöлÿк номон», оноҥ до öскöлöри. Онызыла коштой бу бöлÿк анафорала эптÿ ÿлгерлелгенинеҥ улам сÿрекей jараш угулат.

Бу баснязында Чевалков бойыныҥ öйиндеги башкарту jамылулар канайда турганынла олордыҥ албатыга каршу кылык-jаҥдарын илезине чыгарган болзо, экинчи баснязында – «Jокту Номон ло бай Саҥысканда» - байлар албатыныҥ кÿчин jигенин чокум кöргÿзет. Чевалковтыҥ чÿмдемелинде jоктуларды байлар jонуп jийтениниҥ башка-башка кеберлери айдылган: атыктап калан (албан) тöлöттирери, «момычта» иштеттирери, минерге берген «аттыҥ тери» тирери учун тöлöттирери, сыйлап берген сый учун «болуш» олор, тöлÿге алганын тöлöбöзи, jалчыныҥ jалын бербези, улустаҥ карын эмезе «сый» алары, jоксырай бергендери кулданары оноҥ до öскöзи. Бу ончозы jоктуныҥ мойынына артылган «Jокту Номон ло бай Саҥыскан» деген басняда кижиниҥ кÿчин jийтен байлардыҥ андый куурмак эп-аргаларыныҥ jоктуларга анчадала jеткерлÿзиниҥ бирÿзи кöргÿзилет. Бу мындый эп-аргала байлар анчадала jаҥыс сööктÿ улустыҥ кÿчин jип, тузаланатандар Чевалков андый мекениҥ учурын jакшы оҥдоп, баснязында кöргÿзет:

Саҥыскан Номонго jакшыркап айтты:

«Саламду, кылгалу аш бирге салалы,

Салган ажыбысты теҥ ÿлежип алалы.

Сананганда, аракы азып ичил jÿрели…

Ат болзо, минижип jÿрели,

Айрылбас нак наjы бололы…

Албанчы албан сурап келгежин,

Албаныҥды мен берип турайын» - деди.

Jокту Номон «кöзи сыкык» учун байдыҥ мекезин кöрбöй калган. Ол «ноокы тÿги тазаганча jер тÿртÿп», бай Саҥыскан берген аштыҥ ÿрениле кыразып ÿрендеп, jакшы тÿжÿмдÿ аш öскÿрип алган. Jе бай Саҥыскан Номон ажын согуп алган тужунда ла келет: «Эки колыҥ чылаган» - дейле, Номонго ол эки обооныҥ jаанын – саламын – берет, бойы, дезе кичÿзин – ажын – алат.

Басняда jаҥыс ла байлардыҥ меке-jимекчизи керегинде айдылган эмес онызыла коштой бу мекени башкарту корыганы, ого jöмöгöни кöргÿзилет. Jокту Номон бай Саҥысканга мекелетсе де, алдыртканын jамылулар ажыра некеп аларында иженет. Jе jайзаҥ, темичилер, оныҥ чын некегенин öнöтийин буудактап, учында, байга болужып, jоктуны сен бойын бурулу деп, база ла мекелеп койгон. Мекениҥ ÿстÿне меке. Jоктуныҥ алдында бай-jайзаҥныҥ бек шибеези туруп, керектиҥ чынына ол jедип болбойт. Бу чындык кайда болгонын Чевалков бойы да ол öйдö билбеген. Оныҥ учун басняныҥ учында jайзан-темичелерди «каралап jaргы этпезине», байларды «jоктуны jаман кöрбöзине» кычырат.

Чевалковтыҥ «Алтайдыҥ aҥдары» ла «Jокту Номон ло бай Саныскан» деп басняларын кычырып, ол аллегорический сÿр-кеберлер табарынып бийик кемине jедип алганын кöрöдибис. Аллегорический сÿр-кеберлер ан-куш керегинде jeбpeн öйлöрдöҥ бери айдылып келген алтай чöрчöктöрдö лö легенда-куучындарда да бар. Jе Чевалковтыҥ аллегориялары фольклордогы традиционный аллегориялардаҥ сыраҥай башка, jаҥы бо­лот. Айу-jайзаҥ, бöрÿ-темичи. тÿлкÿ-албанчы, саҥгыскан-бай, номон-кырачы — бу ончозы сÿрекей jарамыкту аллегориялар. Андый поэтический эп-аргага Чевалков улу баснописецтеҥ И. А. Крыловтоҥ ÿреннп алганы jарт. Кезик учуралдарда оныҥ аллегорический сÿр-кеберлери Крыловтыйына сыранай jyyк. Темдектезе, «Кöбöлöк лö Адару» деген баснязы бойыныҥ сÿр-кебери де, учуры да jынынаҥ Крыловтыҥ «Муравей и Стрекоза» деген баснязына сыраҥай jуук.

«Каргаа» деген баснязында Чевалков, «Кан-Кередеге темежип,каргааныҥ буды чупчылган» деп алтай кеп сöслö тузаланып, тÿлкÿ аҥдаган Кан-Кередеге кÿйÿнеле, бойы баатыркап, кÿчÿркеп, тÿлкÿ аҥдаарга сананып, тÿбекке тÿшкен каргааныҥ кеберин кöргÿзет. Бир канча сÿр-кеберлерди ле сюжеттерди ол алтай ла орус чöрчöктöр алып, басня кеберлÿ эдип бичийт: «Тулку ле Турна», «Балазы jок улус», «Энчикпес тилдÿ эмеген». Бу чÿмдемелдер ажыра ол биле кектерди, улустыҥ «кызыл чырайын» баалап, «кылыгын кöрбöй» тургандарды, «энчикпес тилдÿлерди» шоодып электейт.

«Поучительные статьи в стихах на алтайском языке» деген бичик чыккан сонында, 1894 Jылда Чевалковтыҥ орус тилге кöчурилген «Памятное завещание» («Ундылбас кереес») деп бойыныҥjÿрÿминеҥ такып бичигени чыккан, je алтай тилле оныҥ оригиналы кепке базылбаганынаҥ улам табылгалак. 1896 jылда М. В. Чевалков миссияныҥ ижинеҥ чыгала, онон арыбойы курсагын азыранар аргазы jок болуп. балдарында jÿрген1901 jылда 23 августа (азыйгы стильле) ол Оҥдойдо, кызында jÿрÿп оорыйла. jада калган.

М В Чевалковтыҥ адын, бичиген чÿмдемелдерин алтай улус ундыбай jÿрген. Алтай школдорго керектÿ литературный хрестоматияларда оныҥ бойы бичиген ле opуc тилдеҥ кöчÿрген чÿмдемелдери чыгып туратан (анчадала «Ачап ийт», «Эки ийт» оноҥ до öскöлöри). Je 30-чы jылдарда бир кезек алтай литераторлор, оны миссионер болгон дежип, оныҥ jайаанына аjару салбагандар. Jаҥыс ла Ада-Тöрöл учун Улу jууныҥ кийниинде советский ученыйлар, ол тоодо Н. А. Баскаков, Л. П. Потапов ло оноҥ ло öскöлöри, Чевалковтыҥ ады алтай литературоведениелеринеҥ «Ӱлгерлер ле баснялар» деп jуунты белетеп чыгарткан.

Чевалковтыҥ jайааныныҥ учуры оныҥ чÿмдемелдерин шиҥдегенибистеҥ jакшы кöрÿнет. Ол алтай тилле литературно-jайаан ишке jол ачкан баштапкы ла бичиичи болуп jат. Чевалков бойыныҥ jайандыгын алтай албатыныҥ оос поэзиязынаҥ ла орус классический литературадаҥ ÿренип барган. Орус литература ого jaҥыс ла jаҥы жанрлар (басня, дидактический ÿлгерлер) ачарга арга берген эмес, jе оныҥ бастыра jайаанын ууландырузына камаанын jетирген. Чевалков орус литератураныҥ классиктериниҥ, анчадала И. А. Крыловтыҥ, шылтуунда критический реализмниҥ jолына туруп алган деп айдар керек.

Орус критический реализм оны бойыныҥ jайааныла ал- батыныҥ jилбÿлери учун туружарына, бай-jайзаҥныҥ jаҥынa удурлажарына, алтай албатыныҥ экономический ле культур­ный соҥдогонын jоголторы учун тартыжарына баштаган. Ол бойы алтай улус ортодо jopyктап, олорды jаантанын орус хозяйстводоҥ ло культурадаҥ ÿрензин деп кычырган. М. В. Чевалков, бийик ÿредÿзи joк, тегин крестьян кижи, jaaн полити­ческий сурактарды оҥдоор кемине jетиpe öзÿп болбогон. Айла бу керекке миссионерлер jaантайын буудак эдип, оныҥ санаазын туура тартып тургандар. Jе андый да болзо, Чевалковтыҥ алтай улус ортодо хозяйственный ла культурный сурактар аайынча jа йган практический санаа-шÿÿлтелери албатыга jаан тузазын jетирген. Оныҥ учун Чевалков баштапкы алтай просветитель деп адалып турганы jолду.

Онызыла коштой. М. В. Чевалков оныҥ кийнинде öзÿп барган реалистический алтай литературага jаан камаанын jетиргенин темдектеер керек. Чевалков бойыныҥ jайаанында баштапкы ла алтай литературный ÿлгерлейтен эп-аргалардыҥ бир канча jолын, анчада ла коштой (парный) анафорала тузалаган, jаҥжыкан. Чевалковтыҥ ÿлгерлери бойыныҥ йсыффффыссссбаштапкы ла алтай литературный ÿлгерлейтен эп-аргалардыҥ бир Чевалковтыҥ ритмиказы аайынча албатызына (анчадала кеп сöстöргö) сыраҥай jуук. Ӱлгерлердиҥ jолы синтаксический кебери аайынча эжер болуп (болуп (кöп сабазында алдынаҥ кыска эрмектек болуп), кажызыныҥ ла кийининде токтоп (пауза болуп), ритм бÿдет. Кöп учуралдарда ол, алтай кеп сöстöргö темежип, коштой (парный) эмезе кечилтире (перекрестный) римала тузаланат. Jе Чеваклковтыҥ jайаан эрмек-сöстöрди канайда бÿдÿрериниҥ кöп эп-сÿмелерин (тÿҥдештирÿ, эпитет, метафора ла оноҥ до öскöлöри) ачадала, олорго литературный чÿмдемелдер чÿмдеерге билгир тузаланганы болуп jат.

Оныҥ мындый кöп, jедимдеринеҥ аткарынып, олорды оноҥ ары jарандырып, байыдып, кийиндеги алтай бичиичилер алтай литератураны кöндÿктирип баргандар.

М. В. Чевалкотыҥ чÿмдемелдери jаҥыс тÿÿкиде арткан эмес. Эмдиги öйдö jаҥы, советский алтай улус олорло jилбиркеп кычырып, jаҥыс ла озогызын билип алып турган эмес, jе эмди де бойлорына кöп туза алынып турганы. Оныҥ адын мактулу эдет.

Date: 2016-07-20; view: 922; Нарушение авторских прав