Íîîñíà çóңһã-÷èìèí õîðíà äàðңõ.

Õàëüìã óëñ èøêә ÿһҗ êåҗ éîâñèã үçҗ, ýâðәí ÷èãí èøêә êåëһíä îðëöҗ éîâëàâ.Òåð ó÷ðàð áè ìåäñәðí êåëҗ áè÷җәíәâ.

Èøêә êåõèí êåðãò õөөíә íîîñí êåðãòә áîëäã áәәñìí. Õөí (ìàé) ñàðèí õóó÷àð, ìө÷í (èþíü) ñàðèí øèíәð õөөíә íîîñí êөâәä èðñí öàãò êåçәíә áàéí ýçí õîòíà çàëóñ öóãëóëàä õө êèðһëүëäã áәәñìí.

Òåð öàãò õөөã øàâҗãíóð õәә÷әð, ýñ ãèҗ äàðõí êүүһәð êåëãүëñí óò áåëòә ñîëüâð õәә÷әð êèðһäã áәәñìí.

Êèðһәä îâàë÷êñí íîîñí õàãñàä èðñí öàãò, õîòíà óëñ íåã ãåðò õóðàä, òåð ãåðèííü һóëìò òóëһòàһèíü àâàä һàðһ÷êàä îðìäíü îìóí øàâð îâàëàä, äååðíü õóó÷í –ñәә÷í èøêәñ, àðñä äåâñәä, òàøð äååðәñíü õàãñàä áәәñí үêðә àðñ íîîñèíü äîðàãøàí êåһәä áүðêíә.Òåðíü áîìáàëһàä äîâí áîëàä îäíà. Òåðүã «äåëãö» ãèíә.Òåð äåëãö äååð ýâð-ýâð ãèһәä õàãñàä èðñí íåã òåâð íîîñ õàÿä 8 çàëó, ãåðãä ñåìðү òөãәëәä ñóóһàä õîøàä ñàâà àâàä- (õîéð һàðòàí íåҗәä ìåòð ìîä áәðәä àéñ îðóëàä äóóëëí áәәҗ) ñàâíà (öîêíà).

Ñàâà- ãèñí íîîñíà áóò, êèëһñ òîð÷ äàõø óãàһàð õàðóëàä îðêñí íåҗәä ìåòð ìîää (áóðàñ) êүí áîëһí õîøàä ñàâàһàð ñåëәä öîêíà.Òèèãәä íәәìí êүí àéñ îðóëàä, äóóëëäí ñàâà áәәòë, íîîñí áүòìүäíü үðãäәä, êөâêðәä êөâң әäë áîëàä èðõëәíü ñàâà-ñàâàһàð ýâêҗ àâàä ãåðèí òåðì äàõóëàä îâàëíà.

Ñàâàä îâàë÷êñí íîîñí ÷èèíðәä èðñí öàãòíü èøêә êåëһí ýêëíә.Òүðүëәä íîîñ çóëíà.Íîîñíà çóëà çөâәð äààëһâðòà êөäëìø.

Íîîñ çóëõëàðí èê áүòí, öåâð, ëîøõ óãà èøêә äåëãәä, äàìøòàä áәәñí ýìãä, ãåðãä, çåðãëәä өâäãëҗ ñóóһàä ñàâ÷êñí íîîñíàñ àòõ-àòõàð-ñóһëҗ àâàä çүí һàðàðí áàãëҗ áәðәä, áàðóí һàðèííü ýðêәí îîøãàð äàðàä ñóһëàä, ñóһëàä òåãøәð òәâәä éîâíà. Èê õәәñíä õàëóëñí óñíàñ õàëóí-áүëәíәð ñóóëһä êåҗ àâàä áåðә÷үä êөë íүöêәð ñóóëһèí ãèíҗәñíü êүçүíäәí äүүҗë÷êәä áүðãíүëәä òåãøәð öàöàä éîâõëà, çàëóñ àðäàñíü äàõëäí ÷èèãòә íîîñíà èøêәã һîðһëäàëàä ýâêәä äååðәñíü òåìәíә íîîñàð êåñí óò àðһìҗàð «ýìãí óÿһàð» òàã êåһәä îðàһàä, äàìҗëàä àâ÷ îäàä èê øèòì äååð, ýñ ãèҗ óò õàðһà äååð òәâ÷êәä çàëóñ, ãåðãä 10-15 êүí өâäãëәä çåðãëҗ ñóóһàä àðãìҗèí áүòүһәñíü àâàä өâäãәðí өðãәä öîêíà.Òèèãәä öîêõëàðí øèøëң íåã êүүһð òîîëóëíà.1500 äàâóëҗ öîêàä áîîäһàһèíü òәәëәä, îðàöèíü öóöëàä àâõëà, èøêәä îðàñí ÷èèãòә íîîñí ÷èèíðәä җөөëêí ñåãðõә èøêә áîëҗ îäíà.

Òåð èøêәã îíö îðàһàä óñ öàöàä ñóóñí óëñ êөëìүäәí җèè÷êәä өâäã äååðәí òәâәä ýðãүëәä, äóһðóëàä үìãҗ-үìãҗ øèíәñ îðàһàä óñ áүðãíүëәä öóһàð өâäãëҗ ñóóһàä òîõàëäíà. Òîõàëäà-òîõàëäà áәәòë èøêә ÷èèíðәä, õàòóðàä éîñòà èøêә áîëíà.

- Èèãәä èøêә êåæәñí öàãòíü êåëãҗәñí ýçí, ýñ ãèҗ éèðèí éîâäöí êүí èðõëә, èøêә êåҗәñí óëñàñ ýí çàëóä «ó÷ã өãòí» ãèíә. Íåã áåð áîñàä íåã áóò íîîñ, íåã õàìòõàñí òәìêòәã îðàһàä, óòöàð áîîһàä áәðүëҗ өãíә. Èðñí êүí – «èøêәòí öàâ óãà áîëòõà!»- ãèæ éөðәһәä ìөңã òәâíә. Òåð ìөңãәðíü èøêә êåҗәñí óëñ óíä, áàëòà, øèêð àâ÷ èäöõәíә. Òåðíü õàëüìãò çîêàë áîëàä áәәñí àâúÿñ. «Öàâ óãà áîëòõà!»- ãèñíü ñåðãõә óãà áîëòõà ãèñí үã.

Îðàöàñíü һàðһҗ àâñí øèí èøêәһәí äөðâí өíöãәñíü òàòàä, òåãøëәä íîһàí äååð äåëã÷êәä «Èøêәí öә» ãèһәä èê õәәñíä öә ÷àíàä, áîîðöã êåһәä õîòíà óëñ äóóäҗ өãәä, èøêәһәí éөðәëһíә.

Ýâð-ýâð ãèһәä õàãñàä èðñí øèí èøêәä ýìãä íîéòà óëñ өðãәä, õәëәһәä, õàìàíü çóëà çóçàíàð òóññí, õàìàíü íèìãíәð çóëãäñèíü, өөòә, ө óãàһèíü øèíҗëҗ çóëñí óëñèã øàëһíà.

Òèèãәä èøêә áåëí áîëñí öàãò èøêәһәð ãåðèí áүðәñ èøêҗ óéõ áîëҗ һàðíà.

Íåã ãåðò: Äөðâí èðãâ÷, Äөðâí òóóðһ, Õîéð äååâð, Íåã өðê, Íåã èøêә үүäí óéãäíà. Òåðүíәñ ýýì÷, çàâê ãèҗ òåðìèí òîëһàñ, äååâð áè÷ә õàһëòõà ãèæ òөãәëң òәâíә.

Òèèãәä íåã ãåðò çөâәð èê èøêә îðíà. Òåãәä ÷èãí «Èøêә ãåð, íîîñíà áàðíö»- ãèæ êåëäìí.

Ãåðèí áүðәñíәñ үëäñí êèçәðìүäәðíü: øèðäã, äåâñêүð, èê äåð, áîãö äåð óéíà. Ýìәë äîð òәâäã òîõì, äåëòð, òåìәíә íåìíә êåíә.

Үүðìã êèçәðìүäèíü ÷èãí үðәõø. Èøêә òүңãðöã, áàðàíà óóò, õәәñ áәðäã áәðүë êүðòë óéíà. Ìîðäóëõ êүүêí áәәõëә, êүүêíә «өâ»- ãèҗ öàһàí èøêә õîéð äàâõðëàä òåìәí óòöàð øèðәä, äөðâí øèðäã, õîéð äàâõðóëàä öîîõð ëàңêàð èðìәãèíü êөâәëәä äөðâí äåâñêүð, äåðèí òîëһà óéíà. Èøêә өөìñ, óëüòðã êåíә.

Èøêә ãåðèí өðãí áүñ, äóíä áүñ, íәðõí áүñ, òóóðһ, äååâðèí áү÷ìóä, òåðìèí íèèëâð áàãö îðàäã îðàö, õàðà÷èí õîéð áү÷- öóһàðàһèíü õөөíә íîîñàð óòö ýýðәä òåðүãәðí õîøëң íåêәä êåíә.

Òèèãәä ìàíà õàëüìã óëñ ààäì- ýê çàÿñíàñ íààðàí Îêòÿáðüñê ðåâîëþö áîëòë õөөíә íîîñàð êåñí èøêә ãåðòәí, èøêәһәð êåñí øèðäã, äåâñêүð äååðәí àìðàä, óíòàä, íүүһәä éîâñìí.

«Íîîñíà çóңһã- ÷èìèí (áåëâñí õàðèí) õîðíà äàðңõ, ìөðíә êөëñí- ìîһàí õîðíà äàðңõ» ãèһәä ìîһàòà, ÷èìòә òååãòәí әë óãà øèðäãәí, ìөðíә êөëñí øèңãðñí òîõìàí äåëãәä õîíàä, òүíәä õàëüìã êүí éîâäã áәәñìí.

×èìèí ãөëì үçõëәðí õөí өìí õîéð êөëәðí òååһәä ÷èìèã һàðһҗ àâàä èä÷êíә. Òåãәä ÷èãí õîðèã õîðàð òәәëäìí- ãèһәä ÷èì çóóñí êүүíä õөөíә ìàõàð øөë êåҗ өãәä, õөөíә çóңһãòà íîîñíà öóðò îðóëàä ýäãәíә.

×èì (áåëâñí õàð) çóóñí îðìèã àìí äîòðàí øàðõ øàâ óãà êүí ñóðóëàð, ýñ ãèҗ õóëñàð øèìәä íóëüìҗ, íóëüìҗ öóðò îðóëíà.

Òåð õîðèíü øèìҗ àâñí êүүíә êåëí êөøәä, õîðñàä áәәäã áәәҗ. Êү çóóñí ÷èìèã үçõëәðí áәðҗ àâàä, èøêә ãåðèí óíüäàñ ìàøèí õàð óòöàð әäìәð äүүҗëәä õàòàíà. Òåðíü áàñ õàëüìã óëñèí íåã àâúÿñ áîëàä áәәҗ.

Õөөíә íîîñíà çóңһã, êååð íүүһәä éîâäã óëñò әìíäíü òóñòà áåðê þìí áîëäã áәәҗ. Ìàíà õàëüìã óëñèí өâêíð òåðүã ìåäñíäәí, áәәäã èøêә ãåðәí êååð äåëãäã äåëãöәí ýðê áèø õөөíә íîîñàð êåñí èøêәһәð êåһәä, ãåðәí áүðәä éîâäã îðòà, áîäòà áîëҗàíà.

Êөãëòèí Äàâà

Õàâðèí àéñ

Íàëàҗ äîëüãàðñí òååãò

Íàðíè ãåðë ìàíäëíà.

Øàһàöà íèãò íîһàí

Øàâøҗ әðә êөíäðíә.

Öåңêð òåңãðò òîðһà

Öåңíñí õîңõàð җèңííә.

Әìòә òîîòûí áàéð

Әìäðëèí äóóíä ãåãëçíә.

Øàìèí ãåðë ìåò

Øàðëñí öåöã àëòðíà,

Õàëüìã êөãҗìèí àéñóð

Õәәðòә áàìá àëäðíà.

Ýí җèëә õóðһí

Ýêәí äàõҗ èäøëíә.

Òóðóíü áàòðñí óíһí

Òîãëüҗ äîâòëàä àëüâëíà.

Çөã íәәõëñí öåöãèí

Çàëàä çèèãҗ ñóóíà.

Øèêð-áàëàñ øèìòә

Øèìèíü øèìҗ óóíà.

Êөãëòèí Äàâà

Õàâð ãүðãүäәí îðàä…

Õàâð ãүðãүäәí îðàä,

Õàëüìã өðãí òåã

Íàðíè ìàíäëñí ãåðëä

Íàëàҗ äîëüãàðñí êåìëә,

Øàð, óëàí, öåңêð,

Øàâøñí, îëí-çүñí

Öåöãүä, êàңêíñí ñәәõәðí

Öàã êååðүëñí êåìëә, -

Éèð äóðòà òөëәäәí

Éîçóðòàһèíü ñөңãëҗ òàñëàä,

Áàìá öåöã òååãәñ

Áàãàðíü òåâðҗ ìàðçàһàä,

Әâðòә äèèëâð áәðñíøң

Әìòíä áàãàí áàðäìíҗ,

Áàëһñíà óóëüíöàð éîâõ

Áàһ÷óä үçҗ һóíäíàâ.

Áóéí áîëòõà, үүðìүä,

Áîëһàҗ òååãәí õәëәһèò,

Үéíðò үëäõ ñәәõ

Үìòәҗ áè÷ә õîðàһèò.

Íóóðà Âëàäèìèð

Õàâð

Éèðòìҗ ÷àñòðàí äóóëíà,

Èâòðәҗ êү үүìүëíә.

Өëңã çàãàñ öåöãәñ

Өâðñí íүäәð áóëòàíà.

Øîâóä äååð òîðëçíà,

Øàðëҗíä үүðәí ÿñíà.

Áèèâ-ÿòõàí òàòàä,

Áè÷êí җèâðәí äåëíә.

Íèëõ íîhàí òîëhàhàí

Íèèëүëҗ õîîðíäàí øèìëäíә.

Íèãòðҗ êү÷ àâàä,

Íèññí øîâóäò ãåêíә.

Òåңãñèí óñí ìåò,

Òååãì äîëüãàëàä îäíà,

Êåö өөäëҗ íàëàhàä,

Êөөñòñí áîëҗ ìåäãäíә.

Òîîðì-òîîñí óãà

Òөâøүí ñәәõí õàâðâ!

Ñåíð, өâәðö áәәäëíü

Ñåäêëèì äàң àâëíà

Íàðìèí Ìîðõàҗ

Áèè÷

(Ýìáә áèè÷èí òóñêàð)

Áèèëè÷, Ýìáә, áèèëè÷,

Áèëãәí ìàíäàí үçүëè÷.

Ñóðhè÷, Ýìáә, êүүêäәí,

Ñóðhìҗèí өөíäíü êүðãè÷.

«Ýëә êåâòә ýðãәä îäè÷.

Ýëñí äååãүð җèâәä îäè÷.

Ñүâәhәðí óéäàä îäè÷.

Ñүүäðәñí óñõàä îäè÷».

Èèãҗ êåçәíә øàâàø õàéäã.

Ýëäү áèè÷íðәí äөңíäã,

×è, òүүíәñ äàâóhàð

×è÷ðäã, Èøêìíäã èëäêâ÷.

Áóëìã êåâòә ÷è÷ðәä áәәíә÷,

Áóðhñí êåâòә íәәõëәä áәәíә÷.

×àìàñ äàäìãíü óãà êåâòә.

×àìàñ áèëãòәíü õàòÿð êåâòә.

Õàëüìã áèèhәí äåëãðүëñíä÷íü,

Õàëüìã óëñ õàíҗàíà,

Áèèhèí áóëã ãүäәñíä÷íü

Áàh÷óä áàéð өðãҗәíә.

Îëí-îëí óëñèí

Îìã, ñåäêë àâëâ÷.

Îíüäèí äөðâí öàãò

Îëíà áèè÷- íåð çүүâ÷.

Õàëüìã óëñèí-îëíà àðòèñò,

Õәәðòә Әðәñәí-à÷òà àðòèñò.

Êåñã òàëäàí үíòә íåðäүä,

Êүíäëәä, ÷àìä îëí çүүëhëә.

Áèéèí÷ áèëã áóñëâ,

Áàãòà, êүíäòә áîëâ.

Òүүíä÷í áè áàéðëҗàíàâ.

Òåëүëñí çүðêí òàëâàҗàíà.

Òåðíü ÷èê, үíòә

Òååãèí óëñ äóðòà.

Áîëâ òүүíәñ ýëäү òөð

Áîñõàä àâñí áәәíә÷.

Áè÷êí êүүêä áèèëäã

Øêîë ÷è áүðäәâ÷.

Áèëãòә èê ýðäìәí

Ýäíäәí çààҗ өãâ÷.

×èíè ñóðhñí áàh÷óä

×èëøãî ýðäìòә áîëöõàâ,

Ìîñêâà, ìîңhë, Åâðîïèí îðäóäò

Ìàíàõñ áèëãәí үçүëöõәâ.

×èíè êåñã ñóðhóëü÷íð,

×àìàñ ýðäìәðí òà÷àõø

Äàâóhàñ íàì, çәðìíü,

Äàâàä hàðõ áәәäëòә.

Үëã, үëòõә áàh÷óä

Ýңêð áàãøàñí äàâòõà,

Òåðíü- áàéð ÷àìä,

Òåðíü- çөөð ìàíä.

Çóí-çóí җèëìүäòәí

Õàëüìã áè ìàðòãäøãî.

Çóí-çóí җèëìүäòәí

Õàëüìãàð áèèëäã òàñðøãî.

Ìөңêðñí õàëüìã áè-

Ìàíà Ýìáәí íèë÷,

Õàíëò, ÷àìä õàíëò,

Õàëüìã óëñèí үðíä…

Áèèëè÷, Ýìáә, áèèëè÷,

Áèëãòә үðäәí, äàñõè÷.

Óëñèí үíòә-çөөðèã

Óëì, óëì- äåëãðүëè÷!

Ýëäү ñәәõí ýðäìәðí

Ýâðә òååãòәí òóóðâ÷,

Áèèhәðí, әìä äååðәí,

Áóìáëâ òәâәä àâ÷êâ÷.

Äîðҗèí Áàñң

Ñàíõëà

Ñåäêëәñ óóҗñí õîë öàãèã

Ñåðãәҗ îäà ãåíòêí ñàííàâ.

Òөâêíëò ìåääãî áàã íàñèã

Òîäëàä, өìíәí үçҗ õàííàâ.

Òàңñã òåð өäðìүäèã ìөðäҗ,

Òèèãәëәí, һàðñí íóòãóð øèðòíәâ.

Øóðà, çåãñí,õóëñàð óíÿðòñí

Øîðâèí һîëàí óõàëñí ñóóíàâ.

Ýí ñәәõí һàçð ìèíü,

Ýâðә óóäñí íóòã ìèíü,

Ýýҗ, ààâèí әðүí êèëìҗäíü

Ýðêëҗ өññí öàã ìèíü.

Өâñ, àðһñ êååðәñ à÷җ,

Òåðãíә àðäàñ ìîðäҗ éîâëàâ.

Өâãí áîëñí ààâàí äàõҗ,

Òååãò ìàë õәðүëҗ äàñëàâ.

Үíòә ýêèí à÷èã õәðүëõәð

Әәðãèí áүëүð çàңһðóëҗ áүëëәâ.

Үêð, òóһëûí çåë òàòõàð,

Ýýҗäәí òóñëõàð ýðãҗ èðëәâ.

Áóóñí íóòãèí õóó÷í áүүðèí

Áүðëçæ îäà÷íü òîîìíü õàðãäíà.

Õàâõãíü äàëҗèñí ýðêèí øàâðèí

Õàðàíü îäà÷í өìíì үçãäíә.

Òүìí һàçð òөãәëҗ éîâàä,

Òөð, êåðã êүöәҗ,-çàâñðòíü

Òөðñí íóòãàí ãåíòêí ñàíàä,

Òåðүíүð ýðãҗ èðõä ñәәõí.

Íóðñí үâëçңãèí îðì öåã

Íүä îìðóëҗ өìíì áîñâ.

Öàëһà áàһ íàñíè öàã

Öà-öààһàñí öүâðëäҗ òîñâ.

Øîðâèí һîëûí óñèã øèðòҗ,

Øàíàһàí òүøҗ ñóí ãåðäëәâ.

Øàâð ãåðèí îðìàñ ìàëòҗ,

Øîðàһàñíü àâ÷ àìíäàí òәâëәâ.

Ýí ñààìëà ýêèìì ÷èðә

Ìåíò áèéәðí өìí òîðëçâ.

Ýöêèí äóíü ãåíòêí ÷èêíä

Ìåíäëí òàëðñí áîëàä îäâ.

Òàëûí һàçðò êүүøәí õàþëëãî,

Îòãàí ìөңê үëäñèòí ñàííàâ.

Òàëäàí óõà çүүҗ ñàëâðëãî,

Íóòãòàí èòêëòә áәәñíäòí õàííàâ.

Һàçð, һàçð ãèҗ äàëà,

Һàçð áîëһí ýâðә õөâòә,

Һàðñí һàçðàñ êèøãòә Äàëà

Һàçð äååð óãà êåâòә.

Íîì çү

1. Êàëÿí Àëåêñàíäð. Êåë ˜ðãүëëœí äåãòð.Ýëñò, 1994

2. Êè÷㝠Ҙë, Áåìáí Œó÷à. Ò˜ðñêí ëèòåðàòóð.ä˜ðâäã÷ êëàññò óìøõ äåãòð. 5-ã÷ œàðö. Ýëñò, 1983. Õàëüìã äåãòð œàðœà÷

3. Êè÷㝠Ҙë, Áîàí Ìàíöà. Ò˜ðñêí ëèòåðàòóð. 7-ã÷ áîëí 8-ã÷ êëàññìóäò óìøõ äåãòð.5-ã÷ œàðö. Ýëñò, 1989.Õàëüìã äåãòð œàðœà÷

4. Õàëüìã òóóëüñ. Ýëñò,

Œàðã

[1] àöàí-ãðóç, ïîêëàæà

[2] ýë- ìèð, ïîêîé, ñîãëàñèå

[3] óóðã (өíäãíә) – æåëòîê

[4] òүíòã- ïðîäîëãîâàòàÿ ïîäóøêà

[5] һàíçһ- òîðîêà

1 ýòүäәð- èíîñêàçàòåëüíî

[7] өâәðö- îñîáåííîñòü, ñâîåîáðàçèå

[8] êүì – ÿìêà íàä âåðõíåé ãóáîé

[9] êөë÷әõ- ãðåòüñÿ

[10] íүүäë- êî÷åâêà

[11] Óòëüòà -ïîíÿòëèâûé

[12] èä-ñèäò-âîëøåáñòâî

[13]àңõí-ïåðâîíà÷àëüíûé

[14]áөөðã-ðàâíèíà ñ âïàäèíàìè è áóãîðêàìè

[15] òүүäã- êëóáîê

[16] Õàðì-Êðûì. Êðûìèí õàí êåçәíә õàëüìã һàçð äәәëäã áәәҗ.

[17] үëä- ìå÷

[18] Ñүðíü- âåëè÷èå

[19] Îìãíü-ãîðäîñòü

[20] ÷èëì õàð-éèð õàð-î÷åíü ÷åðíûé

[21] õàðâàä-ñòðåëüáà èç ëóêà

[22] øөðãәñí (ø өðãәõ)-òåðåòüñÿ îáî ÷òî-ëèáî (î ñêîòå)

[23] әәðñòèí õàð åëäңã- ÷åðíàÿ íàãàéêà

[24] ñèèëëäәä àâíà- ðàçâåäêà (ïðèåì áîðüáû)

[25] ýìíã öàһàí áèéәð- õóâöí óãàһàð íîîëäëһí- áîðüáà ñ ãîëûì òîðñîì

[26] õүðñí- ñóøåíûé òâîðîã

[27] äåëòð-ïîäïîòíèê (âîéëîê, êîòîðûé êëàäåòñÿ íà ñïèíó êîíÿ ïîä ïîäñåäåëüíèê)

[28] òóóðһ- íèæíåå ïîêðûâàëî âåðõíåé ÷àñòè êèáèòêè èç êîøìû

[29] Àâðõ- ñïàñàòü, çàùèùàòü

[30] Òåòíëһí- çàèêàíèå

[31] Һàöàäí-һәðәäí (ïðûãàÿ)

[32] ìөðí-èê, өðãí һîë

[33] Õîâң- Êóáàíü һîë

[34] Óëàñòí- һîëûí íåðí

[35] Õàðì- һîëûí íåðí

[36] Íәðí -һîëûí íåðí

[37] ïàðíöñ- ôðàíöóç

[38] Ìîñêó- Ìîñêâà

[39] Óóðһ - ì өð áәðҗ àâäã, үçүðòәí áүòүëñí äååñòә ìîäí.Äååñèíü óóðһ ãèҗ íåðәäíә.

[40] äүүҗìä - õîëä

[41] Ñóðóë- ìóíäøòóê

[42] öәêүð - êðåìåíü

[43] өí÷әí õóâàõ- äåëèòü íàñëåäñòâî

[44] ñ ө ң÷ - òàìàäà

[45] ìө÷ð- øåðñòü îñåííåé ñòðèæêè

[46] òåңíә -ãðóç, ïîêëàæà

[47] Êүìñí - ïðîäîâîëüñòâèå

[48] Óóä -óäèëà

[49] Öàһðã- ïåðåêëàäèíà-êðåñòîâèíà, ïîïåðå÷èíà äûìîõîäà êèáèòêè

[50] õàðà÷- ìàòèöà, êðóã êèáèòêè

[51] óíüí- æåðäü (êîòîðîé ïîääåðæèâàåòñÿ âåðõíèé êðóã êèáèòêè)

[52] òåðì-ñòåííàÿ ðåøåòêà êèáèòêè

[53] òåðìèí үäәð –êðåïëåíèå (â âèäå òîíêèõ êîæàíûõ ðåìíåé)

[54] òîòõ-ïðèòîëîêà, êîñÿê.

[55] Үêүã- ïîñóäíûé øêàô

[56] òåâø- äåðåâÿííîå ïðîäîëãîâàòîå áëþäî

[57] òàâã-áîëüøàÿ äåðåâÿííàÿ ÷àøà

[58] èíðë- ãåíåðàë

[59] Òүðã- òóðêè

[60] Èñòàìáóë - Ñòàìáóë

[61] íәәëò- îïòèìèçì

[62] Õàìð- âîçâûøåííîñòü

[63] Øèë –ãðåáåíü ãîðû

[64] Àäðã-õîëì

[65] Òóңһëң –÷èñòûé, ïðîçðà÷íûé

[66] Ìàңһàð-ìèðàæ

[67] êåö- ñêëîí

[68] äàëâðң- íèçìåííîñòü

[69] ê өò ң – ìåñòíîñòü, áîãàòàÿ ëóãàìè

[70] á ө өðã – ðàâíèíà ñ âïàäèíàìè è áóãîðêàìè