Арнайы псдагогиканыц әлеуметгік-мәдени негіздері

Арнайы педагогиканың әлеуметтік мәдени негіздері XX гасырдың ортасына дейін шетелде және кенес дәуірінде тараган мумкіндігі шектеулі тұлгапарды әлеуметтік оңалтудың концепциясы философияның ықпалымен і^лыптасты (В.Штерн, А.Мессер). Оның негізін капаган адамзаттың әлеуметтік пайдасын жариялаған философия. Осыган сәйкес, мектеп қогамга белсенді және әлеуметтік пайдалы мүше тәрбиелеуі тиіс болды. Мүнда арнайы білім берудің қүндылыгы - кемістікті түзету арқылы кемтар түлгаларды қоғамдык пайдалы еңбекке араластыру болды.

Бүл контексте кемтар адамдардың когамға деген ауыртгіашылығын алдын алу үшін, олардың кемшіліктерін түзегу мен орын толтыру аркылы жалпы ортак өндірістік еңбекке қосу мәселесі қарастырылған.

Бүрын қоғам мүмкіндігі шектеулі адамдарды алдын апа «қогамның толык мүшесі емес» деп жариялап, оларды өз зандарына бағындыру арқылы түзету жүмыстарын жүргізген. Ол кезде ерекше кажеттілігі бар түлғаларды қоғамға бейімдеу жүмыстары қарастырылмаған..

Өз тиімділігі мен прогрессивтік бағытына карамастан откен ғасырдың 20-жылдарында Батыс Еуропа елдері мен АҚШ-та аталмыш концепция беделінен айырылған. Бүл жағдайға жағымсыз әсерін шетелдердегі дискриминациялық идеялардың қозғылысы тигізген.

Бірінші әлемдік соғыс аяқталуымен мүмкіндіктері шектеулі түлғаларды пайдасыз мүшелер деген ой-пікірлер кең тарап, биологиялық тазалықгы сақтау бағытында дене және психикалық дамуында түлғаларды колдан үрықсыздандыру туралы заңдар бірқатар мемлекеттерде: АКШ, Канада, Дания, Швейцария кейін Германияда қабылданған.

Бүл ой-пікірлердін гаратылуына фашистік идеология өз рөлін аткарды. Сол кезде "әлеуметтік тиімсіз", "кемдерді" өмірден айыру, мүлде жер бетінен жою шараларының идеологиясын негіздеп, жүзеге асырды.

Сол кезде "әлеуметгік пайдасыз" түлгалар катарына ақыл-ойы герең зақымдапған, мүгедектср мен картайған адамдар, туберкулез бен әгіилепсиямен ауратындар нақты жосгіар бойынша өлімге жазаланды. Соңымен қатар дефектолог педагогтар қүдаланып канцлагерьде өлімге жазаланған.

Кеңес дәуіріндегі дефектологияд (арнайы педагогикада) мүмкіндігі шектеулі түлғаларды коғамдык пайдалы мүшесі ретінде тәрбиелеудің әлеуметтік оңалту концепциясы тәрбиелеу туралы кеңес дәуріндегі педагогиканың концептуальді негізімен сәтті бірігіп кетті.

Бірақга қоғамның түлға қызығушылығына деген көзқарасын біздің елімізде «екінші сортты адамдар» деген беделмен бекітілген. Осынын сапдарынан мүмкіндігі шектеулі түлғаларға деген, мемлекет пен қоғамның қарым-қатынасы шектейтін - қорғаушы (патерналистік) бағытта жүзеге асырылды.

Дамуында ауткуы бар балалардың ата-аналары балаларын мектепке әкеле сапысымен-ак коғамның «патерналистік» көз-қарасымен кездесіп қала

берді, шындыгы, казіргі күнніц өзінде-ак білім беру жабык интернаттар түріндегі мекемелерде үйымдастырылган. Ягни, ол дегеңіміз кемтар балалардың әлеуметгік өмірге қатысуындагы мүмкіншіліктерінің еріксіз шектелуіне әкеледі деген сөз. Мүмкіндіктері шектеулі түлғапар беделі төмен, қарапайым мамандықтарды игеруі, күқыктарын корғау саласы нашар болғандық пен катар үйреншікті өмірдің төмен сапасын мойындау - маргинализация жағдайын қалыптасуын туғызады. Маргинапизация - дегеніміз әлеуметтік ортада қатынасу мүмкіндіктерді амалсыз шектеуді білдіретін үгым, нақты әлеуметтік рөлдерді тандау, әлеумепгік кызметтерді орындау, әлеуметтік және мәдени ақпаратқа кол жеткізу т.б.

Патернапистік дәстүр түлганың мүмкіндіктерін амалсыз шектеуін білдіреді және әлеуметгік белсінділігін ғана төмендетіп қоймай біреудің карауында болуға үйретеді және маргинапизациялык керсеткіштерді күшейтеді.

XX ғасырдың екінші жартысында, екінші дүниежүзілік соғыстан кейін бүкіл әлемде демократиялық, үлттық-бостандықты жариялайтын қозғалыстар басталады. Екінші дүниежүзілік соғыстың салдары өмірдегі ең жоғары күндылық - адам өмірі мен бостандыы екенін көрсетті. Сол кезде 1948 жылдан бастап "Адам күқықтарының Жаппы Декларациясы" қабылдағаннан кейін, бүкіл әлем адамгершілік багытын көздейтін хапыкаралық қүкыктык күжатгар қүра бастады.

Бүл контекстегі мүмкіндігі шектеулі адамдардың әлеуметтік тұрғыда қайта кұрылуына деген жаңа көзқарастың мәнінің негізі - ол адам қогамға гіайда әкеле ме, әкелмей ме, соған карамастан әр қайсысының күқығын корғап, бас бостандыгының кепілдігін бере отырып тәуелсіздікпен еріктіліктің жогаргы деңгейіне жету идеясы болып санапады.

Тәуелсіз омір сүру материалдык тәуелсіздік каиа емес, сондай-ак козғалыс әрекетін жасағанда, адамдармен карым-катынаста, күнделікті өмір жагдайында біреуге тәуелді болмауды білдіреді, ягни жалпы кең магынадағы түсінік.

Осылайша қоғамдық пайдалы еңбек пен адамдардың әлеуметтік кұндылыгы - қазіргі әлеуметгік оңалтудың басты, жалғыз мақсаты болып саналмайды. Ең негізгісі ол рухани- әтикалық және әлеуметтік - әкономикапык ығыстыруды жою, мүмкіндігі шектеулі түлғаларды маргинализаңия шараларын алдын алу. Осылайша мүмкіндігі шектеулі адамдар үшін әлемдегі қалыпты адамдар бейімделген заңга емес, өздерінін жеке бас жағдайларына сай заңдарға ғана бағына алатындай, тепе-теңдік мүмкіндігі гуады.

Мүмкіндігі шектеулі тұлгаларды әлеуметтік мәдениетке енгізу және бейімдеудің казіргі процесі гәуелсіз, еркін өмір сүру идеясының негізін қалаушы ретінде корінеді. Мүгедекгердің теңдігін камтамасыздандырудың стандарттык ережесі (Б¥¥ 1993) әлеуметтік проблемаларды шешудің қолайлы жолы ретінде - мүмкіндігі шектеулі тұлғапарды коғамға біріктіруді үсынады. Арнайы педагог бапамен жұмысты неғүрлым ерте жастап бастап, оның әлеуметтенуінің негізін калыптастырады. Педагог біріктіруді камтамасыз ету үшін өзгеше (жыныс, жас, әлеуметгік жагдайы) және типологиялық ерекшеліктерін (нақгы бір кемістігі бар түлгаларга тән, ортак) және психологиялык-педагогикалық амал-тәсілдер арқылы әрбір баланын әлеуметтену проблемаларын шешу жолдарын ескеруі тиіс.

Қазіргі арнайы педагогика мүмкіндігі шектеулі түлгаларды әлеуметтік- м&дени түргыдан когамга қосу мсн бейімдеу үшін тәуелсіз өмір сүру идеясын негізгі екенің растайды. Арнайы педагогика дамуында кемістігі бар балалардың әлеуметтік-мәдени проблемапарын біріктіру мәселерін, әр топка сәйкес зерттей отырып, емір сүрудін базалық компонентерін аныктайды, олар: тіршілік ету мен өзіне өзі қызмет көрсету кабілеттері, әлеуметтену, қарым-қатынас саласы мен рекреация.

Тіріиілік ету - мүмкіндігі шектеулі түлганың қогамның өндірістік және кызмет көрсету немесе зиятты еңбек ету және үй шарусы мен қаржы салапарында белсенді катысуын камтиды.

Әлеуметтену - адамның өмірдің барлык саласында қастерлі толықканды қатысу үшін қогам туралы білім мен дагдыларын меңгеру процесі мен натижесі, қалыптасқан мінез-қүлық нормалары мен күндылықтарын меңгеруі.

Түлганың толық әлеуметгенуінің маңызды жагдайының бірі әлеуметгік дагдыларды қалыптастыру - қарым- қатынас ягни коммуникация.

Мүмкіндігі шектеулі түлгалар әлеуметтік қатынасгарды меңгеру мен әлеуметтенуде көптеген қиындыктарга үшырайды, өйткені акпаратка жету жолдары түрлі себептерге тәуелді шектелген.

Психологтар мен әлеуметтанушылар анықтагандай, дене немесе психикалық дамуындагы кемістік түлганың қалыптасуына әсерін тигізетін негізі көрсеткіші және әлеуметтенудің жагымсыз сипатын білдіреді.

Мүмкіндігі шектеулі түлгалар қалыпты түлгалар сияқты тек еңбек етуге гана емес сонымен катар күш денсаулығын қайта оңалтуға қүкылы және өз демалысын өнімді, нәтижелі үйымдастыра білуі тиіс яғни рекреация ету үшін жағдайды камтамасыз ету.