Жж. Қазақстан білімі, ғылымы мен мәдениеті дамуының негізгі бағыттары

Соғыс­тан кейінгі уақыт­та мәде­ни­ет, еліміздің ру­хани жағдайы қатал ста­линдік иде­оло­ги­яның қыс­пағын­да бол­ды. То­тали­тар­лық ре­жим бұл са­ланы өз де­генімен басқарып отыр­ды.

Ағар­ту ісі. Соғыс­тан кейін қираған ха­лық ша­ру­ашы­лығын қал­пы­на келтіру жо­лын­да кез­дескен бас­ты ке­дергілердің бірі – қажетті ма­ман­дардың жетіспеуі.

1946 жы­лы ком­му­нистік пар­тия Қазақстан­да жоғары және ор­та білім бе­ру ісін да­мыту ша­рала­ры жөнінде қаулы қабыл­да­ды. Қазақстанға көпте­ген білікті ма­ман­дар жіберіліп, білім бе­ру ісіне қара­жат бөлінді. Соғыс­тан кейінгі алғашқы жыл­да­ры мем­ле­кет­ке қажетті 60000-дай ма­ман да­яр­ланды. 1950 жы­лы рес­публи­када білім бе­ру ісіне 146,5 млн. сом жұмсал­ды. Нәти­жесінде көпте­ген жаңа мек­тептер мен ин­тернат­тар са­лын­ды. 1950 жы­лы Қазақ КСР-дегі мек­тептердің са­ны 9088 бол­ды. Бұл мек­тептер­де 1493000 оқушы оқыды.

1950 жы­лы рес­публи­када міндетті ор­та білім алу жүйесі енгізілді.

Ғылым. Ха­лық ша­ру­ашы­лығын қал­пы­на келтіру ба­рысын­да негізгі қажеттіліктердің бірі ғылы­ми-зерт­теу жұмыс­та­ры бол­ды. 1946 жы­лы ма­усым­да Қазақ КСР Ғылым ака­деми­ясы құрыл­ды. Ғылым ака­деми­ясы­ның алғашқы пре­зиденті бо­лып ғалым, ге­оло­гия-ми­нера­логия ғылым­да­рының док­то­ры, ака­демик Қаныш Иман­тайұлы Сәтба­ев сай­лан­ды. Қазақ КСР Ғылым ака­деми­ясы­ның жұмы­сын ұйым­дасты­ру бағытын­да С. И. Ва­вилов, И. П. Бар­дин, А. М. Панк­ра­това сияқты КСРО Ғылым ака­деми­ясы­ның белгілі ғалым­да­ры көп еңбек сіңірді. Құрылған күннен бас­тап Қазақ КСР Ғылым ака­деми­ясы көпте­ген аса күрделі ғылы­ми-зерт­теу жұмыс­та­рын жүргізді. 1946–1949 жыл­дар ара­лығын­да Ғылым ака­деми­ясы 900-дей жаңалық аш­ты.

1950 жы­лы Қазақ КСР Ғылым ака­деми­ясы құра­мын­да 50 ғылы­ми-зерт­теу ме­кеме жұмыс істеді. Ғылым ака­деми­ясы­ның 19 ғылы­ми-зерт­теу инс­ти­тутын­да 500 ас­пи­рант оқыды.

Әде­би­ет. Қазақ әде­би­етінің соғыс­тан кейінгі жағдайы на­шар бол­ма­ды. Бірақ ста­линдік иде­оло­гия әде­би­еттің да­му­ына кері әсерін тигізбей қой­ма­ды. 1947 жы­лы М. Әуезов «Абай жо­лы» ро­ман эпо­пе­ясы­ның екі кіта­бын аяқта­ды.

1949 жы­лы «Абай жо­лы» ро­ман эпо­пе­ясы үшін ол мем­ле­кеттік сый­лыққа ие бол­ды. Бұл ту­ын­ды – қазақ әде­би­етінің аса үлкен жетістігі.

Соғыс­тан кейінгі жыл­дарда Ғ. Мұста­финнің «Мил­ли­онер», С. Мұқанов­тың «Сыр­да­рия», М. Иман­жа­нов­тың «Алғашқы ай­лар» ро­ман­да­ры, Қ. Бек­хо­жин мен Ғ. Ор­ма­нов­тың, А. Тоқмаған­бе­тов пен Т. Жа­роков­тың, Ә. Тәжіба­ев­тың өлеңдер жи­нақта­ры жа­рық көрді.

Ғылым мен мәде­ни­ет­ке ста­линдік қыс­пақ. Е. Бек­ма­ханов ісі (1951–1952 жж.)

Соғыс­тан кейінгі жыл­дарда ста­линдік то­тали­тар­лық жүйе ғылым мен мәде­ни­еттің да­му­ына белгілі мөлшер­де ке­дергі жа­сады. Мы­салы, ком­му­нистік пар­ти­яның қатал иде­оло­ги­ясы қоғам­дық ғылым­дарға қат­ты қыс­пақ көрсетті.

Қазақстан пар­тия ко­митеті БК (б) П Ор­та­лық Ко­митетінің 1946 жылғы зи­ялы қауым­ды са­яси қуда­лауға ар­налған қаулы­сын орын­дау мақса­тын­да жұмыс істеді. Осы­дан бас­тап көпте­ген зи­ялы қауым­дардың, ғылым, мәде­ни­ет өкілдерінің са­яси қуда­ла­уы бас­талды. 1947 жы­лы ком­му­нистік пар­тия Қазақ КСР Ғылым ака­деми­ясы­ныңқұра­мын­дағы Тіл және әде­би­ет инс­ти­туты­на XIX ғасырға дейінгі қазақ әде­би­етінің ру­хани мұра­сын зерт­те­уге тыйым сал­ды. Се­бебі бұл кездің мұра­лары «ескінің қал­дығы» ретінде си­пат­талды. Қазақ КСР Ғылым ака­деми­ясын­да, Мем­ле­кеттік уни­вер­си­тет­те, жа­зушы­лар қауымы өкілдері ішінен «ха­лық жа­ула­рын», «бөгде ой­лы адам­дарды» іздеді.

М. Әуезов, Қ. Сәтба­ев, Қ. Жұма­ли­ев, С. Мұқанов, Ә. Марғұлан сияқты қазақстан­ның бірту­ар ұлда­рына «ескіні жа­зушы­лар» ретінде негізсіз айып­тар тағыла бас­та­ды. Белгілі ғалым­дарға (А. Жұба­нов, Б. Сүлей­ме­нов, Е. Ыс­ма­илов, С. Кеңес­ба­ев т. б.) әр түрлі жа­ла жа­был­ды. М. Әуезов, Қ. Сәтба­ев сияқты ғалым­дар біраз уақыт бойы қазақстан­нан тыс жер­лерді (Ле­нинг­рад, Моск­ва) ме­кен­деді.

Е. Бек­ма­ханов ісі. Ермұхан Бек­ма­ханов Во­ронеж пе­даго­гика инс­ти­тутын бітірген та­рих­шы ғалым бол­ды. Е. Бек­ма­ханов 1943 жы­лы «Қазақ ССР та­рихы» ат­ты еңбек жа­зып, 1946 жы­лы док­торлық дис­серта­ция қорғады. 1947 жы­лы дис­серта­ци­ясын «XX ғасыр­дың 20–40 жыл­да­рын­дағы Қазақстан» тақыры­бын­да мо­ног­ра­фия етіп шығар­ды. Е. Бек­ма­ханов бұл еңбек­терінде 1837–1847 жыл­дардағы Ке­неса­ры Қасымұлы бас­таған көтеріліс ту­ралы кең көлем­де жазған бо­латын. Осыған бай­ла­ныс­ты Е. Бек­ма­хановқа Ре­сей­ге қар­сы көтерілісті жақтаған, Ке­неса­ры қозғалы­сын ақтауға ты­рысқан бур­жу­азияшыл, ұлтшыл де­ген айып тағыл­ды. 1950 жыл­дан бас­тап ком­му­нистік пар­тия бас­пасөз арқылы Е. Бек­ма­ханов­ты ашық айып­тай бас­та­ды.

1951 жы­лы ҚазКСР-нің Жоғарғы со­ты Е. Бек­ма­ханов­ты айып­ты деп та­уып, 25 жылға бас бос­тандығынан айыр­ды. Ол Гу­лаг ла­геріне жа­засын өте­уге жіберілді. Е. Бек­ма­ханов 1954 жы­лы ақта­лып түрме­ден бо­сады. Оның бос­тандыққа шығуына А. М. Панк­ра­това, А. П. Куч­кин сияқты ғалым­дар көп көмек көрсетті. Е. Бек­ма­ханов ақта­лып шыққан­нан кейін, өзінің ғылы­ми пе­даго­гика­лық жұмы­сын жалғас­тырды. Е. Бек­ма­ханов 1966 жы­лы қай­тыс бол­ды.

ХХ ғ. 70-80 жж. басындағы республика экономикасы мен қоғамдық-саяси өміріндегі әкімшіл-әміршіл жүйе құбылыстарының кеңінен өріс алуы және салдары.

70 жылдардың басында бұрынғыдай социализмнен коммунизмге өту туралы территориялық идея басым болды. Бұл жайлы 1967 жылы қазан төңкерісінің 50 жылдығына арналған сөзінде Л.И.Брежнев мәлімдеді.

1977 жылы 7 қазанда КСРО Конституциясы қабылданды. Конституцияда қияли болжамдар көп болды. Коммунизмге өтер жол мәселесі, кемелденген социализм теориясы кең таралды.

1978 жылы 20 сәуірде Қазақ КСР-інің конституциясы қабылданды. Бұл Кеңестік жүйедегі Қазақстанның соңғы Конституциясы болды. Бұл Конституциясында да демократияны шектеу, адам құқығын елемеу т.с. қоғамға жат құбылыстар орын алды. Ұлтаралық қатынастарда да келеңсіз жағдайлар көбейді. Республикада орыс тілі «ұлы тіл» ретінде дәріптеліп, қазақ тіліне немқұрайды қарау кеңейді.

1979 жылы КОК ПК–ы Қазақстан жерінде неміс автономиялық облысын құру туралы шешім қабылдады. Автономиялық облыстың құрамына Ақмола, Павлодар, Қарағанды, Кокшетау облыстарының бірнеше аудандары кіруге тиіс болды. Жоспар бойынша автономиялық облыс орталығы Ерейментау қаласында орналасатын болды. Бұл жөнінде арнайы комиссия құрылын, оған КОКП ОК-ының хатшысы А.Коркин торағалық етті. Партияның бұл шешімі қазақ халқының ұлттық мүддесін аяққа таптаудың көрінісі болды.

1979 жылы 16 маусымда Ақмола қаласындағы Ленин алаңына қазақ жерінде неміс автономиясын құруға наразы болған жастар жиналды. «Неміс автономиясына жол жоқ!» «Қазақстан бөлінбейді!» деген жазулары бар плакаттар ұстаған жастар партияның бұл шешімін қатты айыптады. Осы жылы 19 маусымда жастар алдына шыққан атқару комитетінің төрағасы Жұмахметов пен облыстық партия комитетінің бірінші хатшысы Морозов Қазақстан жерінде ешқандай автономия құрымайтынына жастарды сендірді.

70 жылдар мен сексенінші жылдардың бірінші жартасында партияның жоғары орындарында сөз бен істің бірлігіне шақырылған үндеулер барған сайын күштірек естіле бастады. Мұның өзі екі жүзділік үндеу еді. Ойткені, оны басшы органдарында отырғандардың өздерінің орындауы міндетті болмады, талап тек қана төменгі буындағыларға бағытталды. Ішкі партиялық жұмыстарды жақсарту мен жетілдіру жөніндегі көптеген қаулылар көзбояушылық сипат алды. Партия басшыларының қатып қалған жаттандылық және дүмшелік пен цифрлардан, алуан түрлі есеп құрастырудан басқа ешнәрсе талап етілмеді. Партия беделі барған сайын құлдырай бастады.

Сонымен Қазақстан президенті Н.А.Назарбаев айтқандай, тоқырау өмірдің барлық салаларында: идеология да, адамдар арасындағы қарым-қатынаста да, орын алды. Брежневтің жеке басына табыну етек алған жағдайда, әсіресе, жетпісінші жылдардың аяғы мен сексенінші жылдардың бас кезінде ол барған сайын күшейе түсті.